Πριν από περίπου τρεις μήνες, με αφορμή την εκατοστή επέτειο από τη γέννηση του Λουί Αλτουσέρ, είχα δημοσιεύσει κείμενο σε τούτη εδώ την εφημερίδα με τον εξωφρενικό ομολογουμένως τίτλο «Ο Αλτουσέρ και οι ΑΝ.ΕΛΛ.» («Εφ.Συν.», 16.10.2018). Είχα αποπειραθεί να εξηγήσω την επιλογή του ΣΥΡΙΖΑ να συμμαχήσει με τους ΑΝ.ΕΛΛ. επί τη βάσει της αλτουσεριανής έννοιας του «επικαθορισμού».
Εντελώς συνοπτικά, το καθαρά πολιτικό επίπεδο, κατέχοντας δεσπόζουσα θέση στο συγκυριακό πλαίσιο της μνημονιακής Ελλάδας, επέβαλλε τη σύναψη κυβερνητικής συνεργασίας με ένα κόμμα που στο οικονομικό επίπεδο, ως αστικό κόμμα, δεν συμπλέει μακροπρόθεσμα με την αριστερή ταξική στρατηγική, και στο ιδεολογικό, ως εθνικιστικό και βαθύτατα συντηρητικό εν γένει σε ζητήματα ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, πόρρω απέχει από το να αποτελεί όμορη έστω δύναμη μιας Αριστεράς που κατά μέγα μέρος αυτοορίζεται με αναφορά στα τελευταία.
Το τελευταίο αυτό επίπεδο όμως, το ιδεολογικό, εν τέλει απέβη «μοιραίο» για την εν λόγω συμμαχία. Ο Πάνος Καμμένος, αποφασίζοντας να «μείνει συνεπής» σε μια καθαρά ιδεολογική του επιλογή στην οποία όντως είχε αφοσιωθεί παλαιόθεν, οδήγησε με τις ενέργειές του στην περάτωσή της. Εννοείται πως ο κυρίαρχος ή υποδεέστερος ρόλος του κάθε επιπέδου στην εκάστοτε συγκυρία συνεκτιμάται κατά διαφορετικό τρόπο από την κάθε εμπλεκόμενη πολιτική ή ταξική δύναμη. Στην κάθε περίπτωση ο επαρκώς επιτυχημένος επικαθορισμός μεταξύ επιπέδων αποτελεί κομβικό στοιχείο για τη διατήρηση στοιχειώδους συνοχής του εκάστοτε κόμματος.
Στην περίπτωση της Νέας Δημοκρατίας, για παράδειγμα, όπως είχα αναφέρει σε προηγούμενο άρθρο μου, μάλλον ο πιο σημαντικός από τους λόγους για τους οποίους αποφάσισε να διαφωνήσει με τη Συμφωνία των Πρεσπών είναι ο ιδεολογικός: η στάση της αποτελεί την πιο αποκαλυπτική ένδειξη ότι το ιδεολογικό της στίγμα στην παρούσα φάση ορίζεται κυρίως από τη σαμαρική, ακροδεξιά της συνιστώσα.
Στην περίπτωση του ΚΙΝ.ΑΛΛ., δηλαδή του ΠΑΣΟΚ (δεδομένης της διαφοροποίησης του αρχηγού της ΔΗΜΑΡ και του Γιώργου Παπανδρέου), φαίνεται πως επικρατεί η κομματική-πολιτική διάσταση, ήτοι το αντισυριζαϊκό του μένος, έναντι της υποτιθέμενης ιδεολογικής του προσήλωσης στα ιδεολογικά δεδομένα της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας.
Για τη δε διάλυση του Ποταμιού, θα λέγαμε πως τούτη οφείλεται στην αδυναμία επαρκώς αποτελεσματικής συνάρθρωσης μεταξύ επιπέδων επί τη βάσει του επικαθορισμού. Η λυσσαλέα αντισυριζαϊκή διάθεση του Γιώργου Αμυρά και του Γρηγόρη Ψαριανού τούς οδήγησε στην πολιτική επιλογή τής άνευ όρων σύμπλευσης με τη Ν.Δ., ενώ οι εναπομείναντες τρεις βουλευτές, φοβούμενοι το «κράξιμο» που θα άκουγαν σε διαφορετική περίπτωση, αποφάσισαν να περισώσουν την ιδεολογική τιμή ενός κόμματος που ιδρύθηκε και πορεύτηκε καθ’ όλην την (όποια) διάρκεια της ζωής του ομνύοντας στις ιδεολογικές αρχές του φιλελευθερισμού.
Πέρα όμως από τις προσωπικές ή κομματικές πολιτικές επιλογές, αλλά και τις ιδεολογικές προσηλώσεις ή μεταλλάξεις, υπάρχει και το οικονομικό επίπεδο. Στην εποχή του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού, κατά την οποία η (καπιταλιστική) οικονομία απογυμνώνεται από τα ιδεολογικο-πολιτικά της φτιασίδια και προβάλλει ως αυτό που πράγματι είναι, δηλαδή ένα σύστημα ανελέητου ανταγωνισμού και αντίστοιχων κανονιστικών αρχών όπου το δέον είναι η επικράτηση των ισχυρότερων, το οικονομικό επίπεδο δεν επικαθορίζει απλώς τα άλλα δύο, τείνει να τα υποκαταστήσει. Σε περιόδους κρίσης και συνακόλουθης κοινωνικής πόλωσης, τα ιδεολογικά και πολιτικά ζητήματα επανακάμπτουν κυρίως από την Αριστερά –όπου αυτή καθίσταται επαρκώς ισχυρή εννοείται.
Τότε προκύπτει η εξής ενδιαφέρουσα κατάσταση: όσον αφορά το κυρίαρχο κοινωνικό καθεστώς, ο επικαθορισμός μεταξύ επιπέδων συνίσταται στον τρόπο με τον οποίο το οικονομικό στοιχείο συναρθρώνει τα άλλα δύο επίπεδα ούτως ώστε να εξυπηρετούνται οι στρατηγικοί του στόχοι. Στην πολιτική διαμάχη τα αστικά κόμματα αφήνουν κατά μέρος τις μεταξύ τους έριδες και διαφορές και συνενώνουν τις δυνάμεις τους έναντι του κοινού εχθρού, που είναι το κόμμα ή τα κόμματα της Αριστεράς (στον βαθμό που αυτά κρίνονται αρκούντως απειλητικά για το καθεστώς εννοείται –δεν αναφέρομαι σε περιπτώσεις όπως το σημερινό ΚΚΕ). Και στη σφαίρα της ιδεολογίας ανευρίσκεται κάποιο ιδεολόγημα ικανό να υπερκεράσει τις όποιες προσπάθειες της Αριστεράς για δική της ιδεολογική ηγεμόνευση.
Το οικονομικό στοιχείο εδώ είναι εκείνο που ενοποιεί τις ετερογενείς και συχνά αντιφατικές πολιτικές και ιδεολογικές στοχεύσεις και πρακτικές. Με τον όρο «οικονομικό στοιχείο» δεν αναφέρομαι σε χρηματοπιστωτικά μεγέθη αλλά στις ταξικές (εξ ορισμού) σχέσεις παραγωγής. Η ταξική αλληλεγγύη που επιδεικνύεται στις μέρες μας μεταξύ των ποικιλόμορφων αστικών πολιτικών και ιδεολογικών δυνάμεων είναι σχεδόν συγκινητική. Αναρωτιέμαι πόσοι εξ όσων μετείχαν στο συλλαλητήριο της Κυριακής είχαν επίγνωση του ταξικού χαρακτήρα αυτής τους της μέθεξης.
Ο Κύρκος Δοξιάδης καθηγητής της Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών
