Διαβάζοντας το βιβλίο της Γιούλης Κόκορη αισθάνθηκα να επανέρχεται στο μυαλό μου εκείνο το βασικό ζήτημα που κυριαρχούσε στα παλιά ιστορικά μεθοδολογικά εγχειρίδια. Αναφέρομαι, βέβαια, στο κλασικό ερώτημα για τον ρόλο της προσωπικότητας στην ιστορία, την αναφορά στον μοναδικό ρόλο που διαδραματίζει ένας ηγέτης ή, λ.χ., ένας επιστήμονας. Είναι ένα ερώτημα που για τη δική μου γενιά ιστορικών έμοιαζε ξεπερασμένο. Ο μαρξισμός και η έμφαση στις κοινωνικές τάξεις, η έννοια των δομών που εισήγαγε η κοινωνική ανθρωπολογία, παραμέρισαν για μεγάλο διάστημα αυτό το ερώτημα, το οποίο όμως, τα τελευταία χρόνια, επανήλθε όλο και πιο έντονα συνδεδεμένο με την πολιτική ιστορία. Όχι μόνο ποιος είναι ο ρόλος αλλά κυρίως πώς διαμορφώνεται ένα σημαντικό πρόσωπο, άντρας ή γυναίκα, ποιοι είναι οι όροι εκείνοι που επιδρούν ώστε να συγκροτηθεί η προσωπικότητά του, να δημιουργηθούν τα κίνητρα αλλά και οι ικανότητες που θα του επιτρέψουν να αναδειχθεί; Τι είναι αυτό, λ.χ., που συντέλεσε στην ανάδειξη ενός παιδιού από μια μικρή ελληνική πόλη σε κορυφαίο επιστήμονα διεθνούς βεληνεκούς, ένα πρόσωπο που έσωσε και εξακολουθεί να σώζει τη ζωή χιλιάδων γυναικών;
Από αυτό το σημείο ξεκινά το βιβλίο της Γιούλης Κόκκορη, αφιερωμένο σε ένα από τους πλέον διάσημους Έλληνες, στον γιατρό Γεώργιο Παπανικολάου. Αναζητά τα πρόσωπα εκείνα που στην παιδική και νεανική ηλικία διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στην ανατροφή και στην ενηλικίωσή του: ο πατέρας, ο νονός, οι φίλοι, οι αισθηματικές σχέσεις, η γυναίκα του. Η συγγραφέας μάς ταξιδεύει σε έναν άλλο κόσμο, 150 περίπου χρόνια πίσω, αναδεικνύοντας πρωταγωνιστές και δευτεραγωνιστές της ζωής του Παπανικολάου με βάση γνωστά τεκμήρια αλλά και μια εκτεταμένη πρωτότυπη έρευνα σε αρχειακές πηγές και στον τύπο της εποχής.
Το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον και γλαφυρό, ζωντανεύει μια σειρά από ανθρώπους και ιστορίες, φτιάχνει νήματα που κινούνται μέσα στον χώρο και στον χρόνο, αναδεικνύοντας δυο νέους πρωταγωνιστές, την εποχή και τον τόπο, την Κύμη.
Ο Παπανικολάου γεννήθηκε το 1883, στα χρόνια του Χαρίλαου Τρικούπη, σε μια περίοδο ελπίδων και ελπίδας, σε μια στιγμή οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης. Είναι η εποχή που ο πατέρας του δημιούργησε μια σημαντική περιουσία στον τόπο του. Είναι τα χρόνια μιας πρώιμης μπελ επόκ που άνθησε στην Αθήνα, αλλά και σε μεγαλύτερες και μικρότερες επαρχιακές πόλεις, που την περίοδο εκείνη διεύρυναν τον πληθυσμό τους. Η ανάπτυξη των τοπικών ελίτ και η εμπέδωση της παρουσίας τους έγινε μέσω της οικονομίας αλλά κυρίως της μόρφωσης, του σημαντικότερου μοχλού κοινωνικής κινητικότητας στην Ελλάδα του 19ου και του 20ού αιώνα. Από τον παππού του Παπανικολάου, η εξιστόρηση της ζωής του οποίου είναι από τις ωραιότερες σελίδες του βιβλίου, έως τον συνονόματο εγγονό του, η πανεπιστημιακή μόρφωση αποτέλεσε το σταθερό κλειδί για την πρόοδο.
Η δεκαετία του 1890 έφερε το τέλος της αισιοδοξίας: η πτώχευση αλλά και ο «ατυχής» πόλεμος του 1897 αποτέλεσαν ένα ισχυρότατο πλήγμα στην οικονομία. Η κρίση έπληξε σφόδρα και την οικογένεια του Παπανικολάου. Η οικονομική πτώχευση δεν ήταν το πλέον σημαντικό. Ήταν κυρίως η εθνική ταπείνωση, η ήττα, η αίσθηση ενός τέλματος και μιας αποσύνθεσης που κυριάρχησε στην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, όταν πια ο Γεώργιος Παπανικολάου ξεκίνησε τις σπουδές του στο εξωτερικό, χάρη στην υποστήριξη του πατέρα του. Κι είναι και εκεί που ο ήρωάς μας, όπως και άλλοι συνομήλικοί του, συνάντησαν τον σοσιαλισμό. Οι περισσότεροι γύρισαν πίσω επιδιώκοντας την ανόρθωση της Ελλάδας, μια ανόρθωση της οποίας η έναρξη θεωρήθηκε το κίνημα στο Γουδί και, βέβαια, το βενιζελικό εγχείρημα. Σε αυτό το εγχείρημα στρατεύτηκαν οι φίλοι του Παπανικολάου, όπως ο Α. Δελμούζος, ο Μ. Τριανταφυλλίδης, ενώ κάποιοι, όπως ο Δ. Γληνός, στράφηκαν από τον βενιζελισμό στον κομμουνισμό.
Σε αυτό το προσκλητήριο ο Παπανικολάου δεν ανταποκρίθηκε. Σε αντίθεση με τους φίλους του, που άλλοι έμειναν στην Κύμη και άλλοι διέπρεψαν στην Ελλάδα, εκείνος έμεινε στο εξωτερικό, δημιουργώντας τους όρους εκείνους που του επέτρεψαν να γίνει ο διεθνούς φήμης επιστήμονας. Τι είναι αυτό που τον οδήγησε στη συγκεκριμένη επιλογή; Ήταν η αυτοπεποίθηση ή η αίσθηση της αποστολής; Δεν είμαι, προφανώς, σε θέση να απαντήσω. Είναι πολύ δύσκολο, μιλώντας για τον τρόπο που η ιστορία ρίχνει τη σκιά της στους ανθρώπους, να καταλάβουμε το πώς επιδρά στη ζωή ενός εκάστου.
Σε κάθε περίπτωση, η Γιούλη Κόκκορη με το βιβλίο της μας έχει δώσει πολύ πλούσιο υλικό για να σκεφτούμε και να τεκμηριώσουμε τη διαδρομή του Γεωργίου Παπανικολάου. Διαβάζοντάς το, έπιασα πολύ συχνά τον εαυτό μου να σκέφτεται πόσο κοντινά είναι πολλά από τα πράγματα που περιγράφει. Όμως, ας μην ξεγελασθούμε. Αυτοί οι άνθρωποι ήταν διαφορετικοί από εμάς, άνθρωποι με άλλες αξίες και ιδανικά. Πώς θα μας φαινόταν σήμερα κάποιος που θα επέβαλλε στη γυναίκα του να μην κάνουν παιδιά ή θα την έθετε στην υπηρεσία της επιστήμης του; Ο Γεώργιος Παπανικολάου έγινε αυτό που έγινε γιατί ακριβώς ήλθε από έναν άλλο κόσμο, οικείο μα και ξένο παράλληλα. Ας τον φανταστούμε λοιπόν να περιδιαβαίνει την αγαπημένη Κύμη, να κάνει ίσως εκδρομή στα ορυχεία που διηύθυνε ο παππούς του, να χαιρετά τους ασθενείς του πατέρα του ή να φλερτάρει τα νεαρά κορίτσια στην κυριακάτικη βόλτα και ας ευχαριστήσουμε τη συγγραφέα που μας βοήθησε να καταλάβουμε τόσα πολλά για εκείνον.
* Ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης είναι ιστορικός (ΕΚΠΑ – ΑΣΚΙ).
