Από τον Ιούλιο του 1945 αρχίζει η αφήγηση στο καινούργιο μυθιστόρημα του Γιώργου Μπουγελέκα, με τίτλο «Η επιστροφή του Ματαρόα»: λίγους μήνες μετά τα Δεκεμβριανά, ακόμα λιγότερους μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας, ενώ η λευκή τρομοκρατία αρχίζει να σαρώνει, ειδικά την ύπαιθρο, και παντού απλώνεται ο φόβος και η αγωνία για το (δυσοίωνο, πια) μέλλον, καθώς όσοι και όσες είχαν σχέση με το ΕΑΜ μπαίνουν στο στόχαστρο των κρατικών και παρακρατικών μηχανισμών, ενώ οι συνεργάτες του στρατού κατοχής βγαίνουν πια φανερά στο προσκήνιο και αρχίζουν να πιάνουν κρίσιμα πόστα. Η Ελλάδα μετατρέπεται πλέον σε «μια τεράστια παγίδα θανάτου». Μέσα σε αυτό το ζοφερό κλίμα, διακρίνεται ένα απρόσμενο αμυδρό φως για μια μικρή ομάδα νέων ανθρώπων: η πιθανότητα μιας υποτροφίας από τη γαλλική κυβέρνηση για σπουδές στη Γαλλία. Πάνω από 800 άτομα κάνουν αίτηση στο Γαλλικό Ινστιτούτο. Μάλιστα, το ΚΚΕ ενθαρρύνει την υποβολή αιτήσεων.
Τελικά το ταξίδι αρχίζει στις 21 Δεκεμβρίου του 1945 από τον Πειραιά, με το νεοζηλανδικό πλοίο Ματαρόα. Στα περίπου 124 άτομα που φεύγουν με αυτή την «κιβωτό των ελπίδων», σύμφωνα με τα στοιχεία περιλαμβάνονται 32 μέλη του ΚΚΕ. Το πλοίο με την «Υποτροφιάδα» θα φτάσει στον Τάραντα της Ιταλίας, απ’ όπου οι ταξιδιώτες θα συνέχιζαν με τρένο μέχρι το Παρίσι, όπου θα έφταναν τα μεσάνυχτα της 28ης Δεκεμβρίου 1945. Ανάμεσά τους, ο Κώστας Αξελός, ο Κορνήλιος Καστοριάδης, ο Νίκος Σβορώνος, η Έλλη Αλεξίου, ο Μέμος Μακρής, η Μάτση Χατζηλαζάρου, ο Εμμανουήλ Κριαράς, ο Αριστομένης Προβελέγγιος, ο Μάνος Ζαχαρίας, η Νέλλη Ανδρικοπούλου, ο Κώστας Παπαϊωάννου, η Μιμίκα Κρανάκη, ο Κώστας Κουλεντιανός και πολλοί άλλοι και πολλές άλλες.
Από αυτό το ιστορικό γεγονός εκκινεί το μυθιστόρημα του Γιώργου Μπουγελέκα, το οποίο οικοδομείται με άξονα τη ζωή δύο γυναικών, δύο αδελφών: της Ελένης, που θα φύγει για τη Γαλλία με το Ματαρόα, και της Αγγελικής, που τελικά θα μείνει πίσω, στην Ελλάδα. Μέσα από τα μάτια και την αλληλογραφία των δύο γυναικών θα παρακολουθήσουμε την παράλληλη εξέλιξη τόσο της προσωπικής ζωής τους όσο και τις πολιτικοκοινωνικές εξελίξεις στις δύο χώρες.
Καθώς οι νέοι και οι νέες της Υποτροφιάδας αρχίζουν να στήνουν τη ζωή τους στη Γαλλία, από την Ελλάδα έρχεται ο απόηχος των γεγονότων, που αρχίζουν και πυκνώνουν, προκαλώντας ανησυχία και αντίστοιχες συζητήσεις στην εκεί οργάνωση του ΚΚΕ, καθώς η απόσταση και η δυσκολία επικοινωνίας (π.χ. στις επιστολές υπήρχε λογοκρισία) δυσκόλευε πολλές φορές την κατανόηση των γεγονότων: η αποχή από τις εκλογές, η επίθεση στο Λιτόχωρο, η έκτακτη κατασταλτική νομοθεσία, η Μακρόνησος κ.λπ. Μάλιστα, τα μέλη μπορούσαν να βρεθούν μπροστά σε μεγάλα, τρομακτικά διλήμματα: όπως π.χ. τη στιγμή που ο ΔΣΕ θα ζητήσει να γυρίσουν για να πολεμήσουν στο βουνό. Ταυτόχρονα, καθώς ο Ψυχρός Πόλεμος κλιμακώνεται, αρχίζει να βαραίνει και το πολιτικό κλίμα στη Γαλλία.
Ο συγγραφέας, μέσα από την ιστορία των δύο γυναικών, ξαναδιαβάζει με τον τρόπο της λογοτεχνίας προσωπικές ιστορίες και πραγματικά γεγονότα, καθώς στήνει μια αφήγηση ολόκληρης της ιστορίας της μεταπολεμικής Ελλάδας, το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, σκιαγραφώντας ταυτόχρονα και ένα Παρίσι που κι αυτό αλλάζει. Είναι ολοφάνερο πως πίσω από το βιβλίο υπάρχει πολλή και σημαντική έρευνα, η οποία όμως δεν καταπίνει τις λογοτεχνικές επιλογές του συγγραφέα. Το ξεχωριστό στοιχείο είναι η ανθρωποκεντρική ματιά του, σε μια αφήγηση όπου τέμνονται οι δρόμοι πραγματικών και φανταστικών προσώπων, όπου συναντιούνται αληθινά και μυθοπλαστικά συμβάντα. Όπως μάλιστα λέει στο επίμετρό της η Ελένη Πασχαλούδη, «το γεγονός ότι οι ιστορίες αυτές [των υποτρόφων του Ματαρόα] ξετυλίγονται μακριά από τη σύγκρουση μας επιτρέπει να ξανακοιτάξουμε το παρελθόν πιο ψύχραιμα, από μια θέση που μας προτρέπει να θέσουμε ερωτήματα και μας απομακρύνει από τις βεβαιότητες».
Κώστας Αθανασίου
