Ο Έρικ Χομπσμπάουμ αναλύει την επιστροφή της ιδέας του κομμουνισμού
Η ιδέα του κομμουνισμού, όπως επανεμφανίζεται σήμερα, μπορεί να μας βοηθήσει να ερμηνεύσουμε και να αλλάξουμε τον κόσμο;
Δεν το πιστεύω. Ως πολιτικό πρόγραμμα ο κομμουνισμός δεν υπάρχει πια: ο «υπαρκτός σοσιαλισμός» του σοβιετικού μπλοκ κατέρρευσε και δεν υπάρχει καμία περίπτωση να ξαναφέρουμε στην επικαιρότητα την ιδέα μιας οικονομίας εντελώς σχεδιοποιημένης και συγκεντρωτικής — ιδέα που δεν τη διατύπωσε ποτέ, άλλωστε, ο Μαρξ. Στην πραγματικότητα, η κύρια συνεισφορά του κομμουνισμού ήταν η ιδέα μιας επαναστατικής πρωτοπορίας: του Κόμματος. Τα κομμουνιστικά κόμματα ήταν μόνιμοι δημιουργοί κοινωνιών και κρατών. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, το Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα, που είχε 5.000 μάχιμα στελέχη μπόρεσε σε δύο χρόνια να γίνει ένα κόμμα με εκατοντάδες χιλιάδες μέλη, ικανό να προσελκύσει εκατομμύρια ψηφοφόρους. Στο Βιετνάμ το Κομμουνιστικό Κόμμα, αν και μειοψηφικό, είχε την κατάλληλη δομή για να αποτελέσει τη βάση ενός πολύ ευρύτερου πράγματος: μια κοινωνίας. Αλλά όλα αυτά προέκυψαν από κοινωνικοικονομικές συνθήκες που δεν υφίστανται πια.
Δεν υπάρχει προοπτική «επιστροφής» στον Λένιν;
Ο φιλελευθερισμός υποτίμησε την έμπνευση και τις επιτυχίες των κομμουνιστικών κινημάτων. Θελήσαμε να τις πετάξουμε εντελώς στα σκουπίδια, να τις κάνουμε απλές δικαιολογίες για τη δημιουργία των γκουλάγκ. Αυτή η μυθολογία, που χρονολογείται από την εποχή του Ψυχρού Πολέμου, δεν έχει εξαλειφθεί ακόμα: παραμένει, για παράδειγμα, ολοζώντανη στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, όπου συνεχίζουν να εκδίδονται ψηφίσματα ενάντια στον ολοκληρωτισμό, λες και βρισκόμαστε στη δεκαετία του 1960. Σήμερα που ο καπιταλισμός περνάει κρίση, η επιστροφή στο κομμουνιστικό ιδεώδες είναι προπαντός ένας τρόπος να απαντήσουμε στη φιλελεύθερη προπαγάνδα.
Η τωρινή οικονομική κρίση ανοίγει τον δρόμο για έναν ενδεχόμενο «μετα-καπιταλισμό»;
Το τέλος του κομμουνισμού συμβολίστηκε από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου: εκείνη τη μέρα όλος ο κόσμος κατάλαβε ότι το εγχείρημα είχε οριστικά τελειώσει. Ε, λοιπόν, ο καπιταλισμός ζει σήμερα μια ανάλογη κατάσταση: από τον Σεπτέμβρη του 2008 όλοι ξέρουν ότι η επιστροφή στην ιδεολογία του οικονομικού laissez faire δεν είναι πια δυνατή. Το laissez faire βασίστηκε στην ιδέα ότι κάθε άνθρωπος θεωρείται μια οντότητα που επιδιώκει τα ορθολογικά του συμφέροντα, που συναντώνται σε μια αυτορρυθμιζόμενη αγορά και εξισορροπούνται από αυτήν. Αυτή είναι η «θεωρία της ορθολογικής επιλογής» και όποιος περιορισμός στην αγορά θεωρείται εμπόδιο στην έλευση του καλύτερου των κόσμων. Με την υποχώρηση του καπιταλισμού, κάτι τέτοιο ακούγεται γελοίο. Εκτός αυτού, οι οικονομίες που γνώρισαν εδώ και τριάντα χρόνια την πιο ισχυρή ανάπτυξη δεν υπακούουν καθόλου στη θεωρία της ελεύθερης επιλογής του καταναλωτή: η Ιαπωνία, η Κορέα, αργότερα η Κίνα. Μόλις το 1998-1999, με την ασιατική κρίση, οι επιχειρηματικοί κύκλοι άρχισαν να λένε ότι κάτι δεν λειτουργούσε. Και να ξαναανακαλύπτουν τον Μαρξ.
Η επιστροφή στον Μαρξ ξεκίνησε λοιπόν στο Σίτυ;
Θυμάμαι ένα γεύμα με τον περιβόητο Τζωρτζ Σόρος, εκείνη την εποχή. Με είχε ρωτήσει τη γνώμη μου για τον Μαρξ, μιλώντας με θαυμασμό για τις προβλέψεις του σχετικά με τη φρενήρη ανάπτυξη του καπιταλισμού. Ήταν τη στιγμή που το long term capital management (μακροπρόθεσμη διαχείριση κεφαλαίων) είχε γνωρίσει μια παταγώδη αποτυχία. Αυτά τα επενδυτικά κεφάλαια τα διαχειρίζονταν δύο νομπελίστες, οι οποίοι είχαν εκτιμήσει την πιθανότητα του ρίσκο της κατάρρευσης σε μία στο εκατομμύριο… Όλος ο κόσμος ξέρει ότι υπάρχουν πάντα ρίσκα. Ο Μαρξ ενδιαφέρει τους τραπεζίτες, επειδή λέει ότι η ουσία του καπιταλισμού δεν είναι η σταθερότητα αλλά η κρίση.
Η κομμουνιστική εμπειρία μπορεί να προσφέρει λύσεις για τη σημερινή κρίση;
Η κατάστασή μας μπορεί να συγκριθεί με αυτήν της περιόδου 1929-1933, όταν κατέρρευσε το σύστημα που επίσης υπάκουε στο δόγμα του laissez faire. Το «never again» ήταν τότε το νέο σύνθημα και, πράγματι, οι κυβερνήσεις έκαναν πολλά πράγματα αδιανόητα για τους φιλελεύθερους: έδωσαν απόλυτη προτεραιότητα στην πλήρη απασχόληση, ενσωμάτωσαν τα εργατικά κινήματα στη διαχείριση των επιχειρήσεων, δημιούργησαν το κράτος πρόνοιας. Μέχρι που δανείστηκαν και ορισμένες σοβιετικές καινοτομίες, όπως τον υπολογισμό του ΑΕΠ, το οποίο ήταν επινόηση ενός Σοβιετικού οικονομολόγου του Γκοσπλάν (Επιτροπή Κρατικού Σχεδιασμού), που οικειοποιήθηκαν οι ΗΠΑ: ήταν ένας τρόπος να αντιμετωπίζεις, για πρώτη φορά, την οικονομία ως σύνολο. Σήμερα το παράδειγμα της Κίνας είναι εξαιρετικά σαφές. Το παλιό μαοϊκό σύστημα εξασφάλιζε την πλήρη απασχόληση και την κοινωνική προστασία, χάρη στους δημόσιους χρηματοπιστωτικούς ομίλους. Από τότε που αυτά εξαφανίστηκαν, εκατομμύρια αγρότες που συρρέουν στις πόλεις δεν έχουν στον ήλιο μοίρα. Σε περίοδο ανάπτυξης κάτι τέτοιο δεν είναι εξαιρετικά δύσκολο να αντιμετωπιστεί, αλλά τώρα που δεν υπάρχουν πια δουλειές, αυτοί οι απόκληροι αποτελούν πολιτικό πρόβλημα που όλες οι κυβερνήσεις πρέπει να λάβουν σοβαρά υπόψη.
…επανακρατικοποιώντας την οικονομία;
Η αντίθεση αγοράς και σχεδιασμού, λες και το ένα αποκλείει το άλλο, δεν είναι πια επίκαιρη. Ο κρατισμός, ακραία μορφή του σοσιαλισμού, απέτυχε· ο φιλελευθερισμός, ακραία μορφή του καπιταλισμού, οδεύει προς το ίδιο τέλος. Οι οικονομίες του νέου αιώνα θα πρέπει να είναι μικτές. Η διαφορά δεν θα είναι πια στη δομή, όπως πιστεύαμε, αλλά στους επιδιωκόμενους στόχους: ο σκοπός θα είναι να προωθήσουμε το ατομικό κέρδος ή να μειώσουμε τις ανισότητες, να πολλαπλασιάσουμε τις δυνατότητες όλων… Και σε αυτό το σημείο ξαναβρίσκουμε όχι μόνο τον Μαρξ αλλά και τη σοσιαλιστική παράδοση.
μετάφραση: Αμαρυλλίς Λογοθέτη
Η συνέντευξη δόθηκε στον Eric Aeschimann και δημοσιεύθηκε στη «Liberation», στις 23.5.2009. Πρωτοδημοσιεύθηκε στα ελληνικά στα «Ενθέματα» στις 27.12.2009.
