Στο πλαίσιο μετασχηματισμού του παραγωγικού μοντέλου (οικονομία έντασης γνώσης και ψηφιοποίηση) τα κοινά αποκτούν διαρκώς διευρυνόμενες δυνατότητες σε ευρύτερους τομείς της οικονομίας.1 Ωστόσο οι εφαρμοσμένες απόπειρες στο οικονομικό πεδίο παραμένουν αποσπασματικές (με την εξαίρεση των ψηφιακών κοινών) και λειτουργούν σχεδόν αποκλειστικά σε μικρή κλίμακα.
Προκειμένου να κλιμακώσουν, το κατάλληλο θεσμικό, νομικό και χρηματοδοτικό πλαίσιο προϋποτίθεται και αυτό δεν μπορεί να συμβεί αν δεν λάβουμε σοβαρά υπόψη τον ρόλο της Ε.Ε. και των κρατών – μελών ως ρυθμιστών.
Η παραγωγή αξίας στη Στηριγμένη στα Κοινά Ομότιμη Παραγωγή
Σήμερα μετασχηματισμοί δομικής σημασίας λαμβάνουν χώρα όχι μόνο στο επίπεδο της παραγωγής, αλλά ακολούθως και στο μοντέλο παραγωγής αξίας. Πρόκειται για μία ιστορική διαδικασία γνωστή ως “value shift” και σε αυτό το στάδιο χαρακτηρίζεται από αυξημένη ικανότητα δημιουργίας αξίας μέσα από πρακτικές Ομότιμης Παραγωγής Στηριγμένης στα Κοινά (Commons Based Peer Production, CBPP) και ποικίλες εφαρμογές συνεργατικής οικονομίας.
Περιγράφεται ως μετάβαση από “εξορυκτικά” μοντέλα και πρακτικές που πλουτίζουν κάποιους εις βάρος κάποιων άλλων προς μοντέλα αναπαραγωγής της αξίας και πρακτικές που πλουτίζουν τις κοινότητες και εξασφαλίζουν την αειφορία των πόρων. Πρόκειται για μία εξέλιξη με σοβαρές επιπλοκές για το σημερινό οικονομικό σύστημα και το μοντέλο δημιουργίας αξίας που το συνοδεύει.
Στο πλαίσιο του οικονομικού μοντέλου που διαμορφώνεται η οικονομική αξία παράγεται σε μεγάλο βαθμό μέσω άυλων αγαθών όπως η έρευνα, η γνώση, τα δεδομένα, η πληροφορία κ.ά. Προκειμένου να ευδοκιμήσουν, αυτού του τύπου τα αγαθά προϋποθέτουν χαρακτηριστικά όπως η ανοιχτότητα, τα ανοιχτά δεδομένα, τα δίκτυα και η ομότιμη παραγωγή (P2P).2 Κάθε φορά που άνθρωποι συσχετίζονται ως ομότιμοι εταίροι προκειμένου να παραγάγουν κοινή αξία (common value) προσβάσιμη σε όλους, σε ανοιχτά συνεργατικά συστήματα που εξυπηρετούνται από ψηφιακά δίκτυα τεχνολογίας, έχουμε Ομότιμη Παραγωγή Στηριγμένη στα Κοινά (CBPP).
Παρά τις προφανείς αρνητικές επιπτώσεις των μέσων κοινωνικής δικτύωσης μονοπωλιακής ιδιοκτησίας, η δυνατότητα αυτοοργάνωσης σε μεγάλες κλίμακες για δισεκατομμύρια ανθρώπους έχει δώσει την ευκαιρία νέων μορφών δημιουργίας και διανομής αξίας, η οποία συμβαίνει τόσο στα περιθώρια όσο και στο επίκεντρο της κοινωνικής δραστηριότητας.3
Τα γνωσιακά κοινά επανέρχονται όλο και συχνότερα στη δημόσια συζήτηση, καθώς αποκαλύπτεται σταδιακά ότι μπορούν να συμβάλουν σε απαντήσεις γύρω από ζητήματα που έχουν να κάνουν με την τεχνολογία, την τεχνητή νοημοσύνη (AI), τη διαχείριση δεδομένων, τη βιοτεχνολογία, την κλιματική αλλαγή κ.ά.
Πρόκειται για τομείς που βρίσκονται στον πυρήνα του νέου μοντέλου παραγωγής έντασης γνώσης. Νέες μορφές ιδιοκτησίας, νέοι τύποι δανεισμού, νέες μορφές νομικών συμβολαίων και αδειών: μία νέα καινοτόμος οικονομική υποκουλτούρα έχει δημιουργηθεί, ωστόσο βρισκόμαστε ακόμα στο στάδιο που προσπαθούμε να την περιγράψουμε με όρους όπως “κοινά” (commons) και “ομότιμη παραγωγή” (P2P).
Για την “επίσημη” οικονομική επιστήμη τα παραπάνω με δυσκολία εντάσσονται στην κατηγορία “οικονομική δραστηριότητα”. Και αυτό το σημείο είναι κρίσιμο. Αυτές οι κοινωνικοοικονομικές πρακτικές υπάρχουν επειδή κατορθώνουν να δώσουν απαντήσεις σε συγκεκριμένα κοινωνικά προβλήματα σε στιγμές κρίσιμες. Είναι λειτουργικές διότι η λογική που τις διέπει είναι συμβατή με τις δομές και τις αξίες που έχουν δημιουργηθεί στο πλαίσιο της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης, όπως η ανοικτότητα, η βιωσιμότητα, τα δίκτυα, ο διαμοιρασμός πόρων (αντικειμένων ή υπηρεσιών).
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης το ότι στην πολιτική κουλτούρα που συγκροτούν τα κοινά η έμφαση μετατοπίζεται από τον αγώνα για την ιδιοκτησία -ακρογωνιαίο λίθο του καπιταλισμού και του νομικού πολιτισμού στον οποίο αυτός στηρίζεται- στη διαχείριση. Τα κινήματα των κοινών δίνουν έμφαση στο δικαίωμα στη χρήση και την πρόσβαση σε ένα αγαθό ή υπηρεσία και όχι στην ιδιοκτησία τους.
Εκεί που το κράτος και η αγορά αποτυγχάνουν
Στο πλαίσιο των συνθηκών που προκάλεσαν η πανδημία και η πίεση των συστημάτων Υγείας κατέστη σαφές ότι το ισχύον μοντέλο έρευνας και ανάπτυξης, τιμολόγησης και διάθεσης φαρμάκων, εμβολίων και υγειονομικού υλικού αδυνατούσε να αντεπεξέλθει στις ανάγκες που είχαν δημιουργηθεί. Το επιχειρηματικό μοντέλο που εφαρμόζεται στην παροχή των υπηρεσιών Υγείας έχει υπονομεύσει την ικανότητά του στην αντιμετώπιση έκτακτων αναγκών.
Την ίδια στιγμή η κρίση της πανδημίας προκάλεσε κύμα πρωτοβουλιών αλληλοβοήθειας και κινητοποίηση του συνόλου των δυνάμεων των κινημάτων των makers και της ομότιμης παραγωγής, τα οποία ενεργοποιήθηκαν σε τέτοιο βαθμό ώστε να προβληθούν για πρώτη φορά από τα ΜΜΕ σε αυτή την έκταση. Σε παγκόσμιο επίπεδο κατεγράφη έντονη δραστηριότητα γύρω από τις πρακτικές των κοινών όπως η ανοιχτή έρευνα και επιστήμη, η χρήση λογισμικού (software) και υλισμικού (hardware) υπό ανοικτή άδεια, ο διαμοιρασμός δεδομένων κ.ά.
Η κρίση που προκάλεσε η Covid-19 κατέστησε ορατές αξιοσημείωτες πρωτοβουλίες αλληλοβοήθειας, αλλά και την ικανότητα αυτών των κινημάτων να δίνουν λύσεις εκεί που το κράτος και η αγορά αποτυγχάνουν. Φανερή κατέστη και η απουσία πρωτοκόλλων συνεργασίας δημοσίου – κοινών (όπως οι Συμπράξεις Δημοσίου Κοινών) τη στιγμή που η ανάγκη τους ήταν κατεπείγουσα.
Ο ομότιμος τρόπος παραγωγής είναι συμβατός με τον τύπο της οικονομίας που αναπτύσσεται στο πλαίσιο του μετασχηματισμού του παραγωγικού μοντέλου: μεγιστοποιεί τα οφέλη των δικτύων μεταξύ ομοτίμων και της αρθρωτής δομής της παραγωγής και ενισχύει την ανοιχτότητα και την κυκλοφορία σε μέγιστο βαθμό.
Στο στάδιο εξέλιξης της οικονομίας όπου βρισκόμαστε σήμερα οι καταχρηστικές περιφράξεις και ιδιωτικοποιήσεις κάθε πιθανού πόρου συνιστούν ιδεοληπτική και ζημιογόνο πρακτική, ιδιαίτερα ως προς τις δυνατότητες παραγωγής αξίας. Κάτι που σημαίνει ότι ο ρόλος τους είναι επιβλαβής και για τη λειτουργία των αγορών. Ωστόσο η ανοικτότητα, η ομότιμη παραγωγή και τα κοινά δεν είναι σε θέση να αυτό-προστατευθούν από την εταιρική απληστία, τα μονοπώλια και την ακραία απορρύθμιση.
Η προερχόμενη “από τα κάτω” καινοτομία συνδέεται ζωτικά με νέους θεσμούς και νέα δικαιώματα. Η καινοτομία είναι καλοδεχούμενη από το κεφάλαιο μόνο εφόσον αντιπροσωπεύει, τη συγκεκριμένη στιγμή, για τη συγκεκριμένη επιχείρηση, υπό τις συγκεκριμένες κάθε φορά συνθήκες, την αύξηση της κερδοφορίας της, διαφορετικά είναι κάτι αδιάφορο έως και απειλητικό.
Γι’ αυτό, ενώ είναι αλήθεια ότι η εποχή του κεφαλαίου έφερε τη χωρίς ιστορικό προηγούμενο απογείωση των παραγωγικών δυνάμεων, άλλο τόσο είναι αλήθεια ότι ο καπιταλισμός δημιούργησε και δημιουργεί χωματερές επιστημονικών ανακαλύψεων που έμειναν στα αζήτητα όχι επειδή δεν ήταν κοινωνικά χρήσιμες, αλλά διότι δεν φαίνονταν οικονομικά συμφέρουσες.4
Στην ανθρώπινη ιστορία οι κοινότητες έπρεπε να υπερασπιστούν ξανά και ξανά το δικαίωμά τους στη γη, στους φυσικούς πόρους, στα χειροτεχνήματα, στη γλώσσα, στον πολιτισμό κ.ά. Σήμερα είναι αναγκαίο ένα ισοδύναμο για την επιστήμη και την πληροφορία, μία νέα αρχή ενάντια σε νέες περιφράξεις.
Εξαιτίας της απουσίας του κατάλληλου νομικού πλαισίου και της αναγκαίας θεσμικής εποπτείας, όσο πιο ανοιχτά και προσβάσιμα είναι τα δεδομένα και η πληροφορία τόσο περισσότερο λειτουργούν προς όφελος των μεγάλων παικτών της αγοράς. Σε αυτό το σημείο γίνεται σαφής η καίρια σημασία της ρύθμισης.
Η προϋπόθεση του θεσμικού πλαισίου
Η βαρύτητα του κράτους ως ρυθμιστή, αναφορικά με τον παραγωγικό μετασχηματισμό προς την κατεύθυνση της οικονομίας των κοινών, βρίσκεται στον πυρήνα της όλης διαδικασίας. Το σχέδιο μετάβασης σε μία Στηριγμένη στα Κοινά Ομότιμη Παραγωγή έχει ως ραχοκοκαλιά το μοντέλο του κράτους – εταίρου (Partner State Model) και την κατασκευή του αντίστοιχου νομικού και θεσμικού πλαισίου που θα του επιτρέψει να λειτουργήσει.
Προκειμένου να εφαρμοστούν πολιτικές προσανατολισμένες στα κοινά υπάρχουν συγκεκριμένα εργαλεία που μπορούν να αξιοποιηθούν από το κράτος – εταίρο τα οποία προέκυψαν από αναδυόμενα εγχειρήματα σε διαφορετικά μέρη του κόσμου: άδειες που προστατεύουν τα κοινά, όπως η GPL και οι άδειες Creative Commons, συνεργατικές τράπεζες, Ομότιμη Λογιστική (P2P Accounting), Συμπράξεις Δημοσίου – Κοινών (Public Commons Partnerships, PCP).
Αυτού του είδους οι πολιτικές είναι δυνατόν να μειώσουν τη βλάβη που προκαλούν τα μονοπώλια στην πνευματική ιδιοκτησία και η υπερεκτεταμένη χρήση πατεντών. Αντίθετα με τον μύθο που επικρατεί, καμία από τις μεγάλες τεχνολογικές επαναστάσεις δεν θα είχε συμβεί χωρίς τον καθοδηγητικό ρόλο του κράτους.
Σε πολλές περιπτώσεις, από το διαδίκτυο έως τη νανοτεχνολογία, ήταν το κράτος και όχι ο ιδιωτικός τομέας που είχε το όραμα της στρατηγικής αλλαγής τολμώντας να σκεφτεί τη δημιουργία νέων τεχνολογικών δυνατοτήτων, προχωρώντας στις απαραίτητες μεγάλες επενδύσεις, καθιστώντας εφικτά αποκεντρωμένα δίκτυα δρώντων που αναλαμβάνουν το ρίσκο της έρευνας και με αυτόν τον τρόπο επιτρέπουν η ανάπτυξη και εμπορευματοποίηση της διαδικασίας να συμβούν με τρόπο δυναμικό.5
Οι εφαρμοσμένες πολιτικές στα κοινά και την ομότιμη παραγωγή μπορούν να λειτουργήσουν ως εργαλείο για την Ε.Ε. και τα κράτη – μέλη προκειμένου να ελέγξουν και τα ψηφιακά μονοπώλια.
Τα πολιτικά κόμματα είναι ο αρμόδιος φορέας για τις αλλαγές στο θεσμικό πλαίσιο, όπως αυτές προκύπτουν μέσα από το νομοθετικό έργο των Κοινοβουλίων – σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Όπως και για τις απαραίτητες νομοθετικές προσαρμογές σε συνταγματικό και ιδιωτικό δίκαιο, για παράδειγμα την αναγνώριση της νομικής μορφής ιδιοκτησίας ενός αγαθού ως κοινού με τον τρόπο που έγινε π.χ. στην Ιταλία.
Όλα όσα αναφέρθηκαν παραπάνω αλληλοδιαπλέκονται με συμμετοχικές μορφές διοίκησης που επίσης πρέπει να ενισχυθούν θεσμικά, όπως η συμμετοχική νομοθεσία και ο συμμετοχικός προϋπολογισμός.
Μία ευρεία προσέγγιση και πολιτική στρατηγική ως προς το μοντέλο του κράτους – εταίρου, που θα συνοδεύεται από τις κατάλληλες νομικές μορφές κοινής ιδιοκτησίας και εποπτείας, συνιστούν νέα χειραφετητικά εργαλεία τα οποία η Ε.Ε. και τα κράτη – μέλη μπορούν να διαθέτουν στην εργαλειοθήκη τους.
Πρόκειται για ένα μοντέλο στοχευμένου, ενεργητικού, καινοτόμου κράτους, ικανού να αναλαμβάνει ρίσκα και να δημιουργεί συστήματα υψηλής συνδεσιμότητας μεταξύ των δρώντων, αξιοποιώντας ό,τι καλύτερο έχει να προσφέρει ο ιδιωτικός τομέας για το κοινό καλό, αυτή τη φορά και με τη δυνατότητα μάκρο σχεδιασμού.
1 Περισσότερα σχετικά στην ιστοσελίδα του Παρατηρητηρίου των Κοινών του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ https://www.enainstitute.org/…/%CF%80%CE%B1%CF%81%CE…/
2 The P2P Foundation, Commons Transition and P2P: A primer, 2017.
3 M. Bauwens, Συνέντευξη, Παρατηρητήριο των Κοινών του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ, Μάρτιος 2021.
4 Ε. Hobsbawm, 2001, Ξεχωριστοί Άνθρωποι, εκδ. Θεμέλιο, κεφ. 2.
5 M. Mazzucato, The entrepreneurial state, Demos 2011. https://www.demos.co.uk/…/Entrepreneurial_State_-_web.pdf
Δώρα Κοτσακά
Πηγή: Η Αυγή
