«Συμπτύσσοντας» την «ανάπτυξη»;
Εκτός από τον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου υπάρχει, για παράδειγμα, ο τρίτος τόμος του ίδιου έργου που μνημονεύει το «βασίλειο της ελευθερίας» του «κοινωνικοποιημένου ανθρώπου», όπου η «ανάπτυξη των ανθρωπίνων δυνατοτήτων» υπολογίζεται ως «αυτοσκοπός» και συναρτάται με τη «σύντμηση της εργάσιμης μέρας». Ως προς το θέμα αυτό, ενδιαφέρουσα παραμένει η ανάλυση των Grundrisse και ιδίως η πρόταξη της «ατομικότητας» ως ενιαίου κριτηρίου των φάσεων της ιστορικής προόδου: η πρώτη αντιστοιχεί σε μια περιορισμένη μορφή «προσωπικών σχέσεων εξάρτησης», η δεύτερη στην «προσωπική ανεξαρτησία που θεμελιώνεται σε εξάρτηση πραγμάτων» και η τρίτη καθιστά δυνατή την «ελεύθερη ατομικότητα» που εδράζεται στην «καθολική ανάπτυξη των ατόμων και την υπόταξη της κοινοτικής, κοινωνικής παραγωγικότητας, ως κοινωνικής αξίας».