Σταυρινή Ιωαννίδου

Το ύφος του Gurnah χαρακτηρίζεται από λιτότητα: γενικότερα αποφεύγει τον μακροπερίοδο λόγο και εφαρμόζει αυστηρό ζύγι σε ό,τι αφορά τα καλολογικά στοιχεία. Απαλλαγμένος από το σύνδρομο του λογοτεχνικού εξωτισμού και την ουτοπική θέαση του παρελθόντος, κατασκευάζει πολυεπίπεδες αφηγήσεις εντός των οποίων διαπλέκονται συνεχώς η Ιστορία και η μνήμη. Η γραφή του Gurnah είναι η γραφή της διασποράς - αυθεντική και αδιαμεσολάβητη. Προσεγγίζει τα ακανθώδη ζητήματα του ρατσισμού και των φυλετικών στερεοτύπων που επιβάλλει το αποικιακό και μεταποικιοκρατικό πλαίσιο ως αναπόσπαστα κομμάτια της ανθρώπινης κατάστασης, απαλλαγμένος από εξάρσεις και φανατισμούς. Μπορεί ο Gurnah να εξασφάλισε άσυλο στην Αγγλία στα τέλη του ’60, αλλά η αγγλική γλώσσα έγινε η πραγματική του πατρίδα. Η Ζανζιβάρη εξακολουθεί να έχει μια ιδιαίτερη θέση στην καρδιά και το μυαλό του και η μνήμη γίνεται το μέσο με το οποίο διαχειρίζεται τη συνθήκη του εκτοπισμού και της μετανάστευσης. Η Σουηδική Ακαδημία αναφέρθηκε στην τεράστια σημασία του έργου του Gurnah στην εποχή των αλλεπάλληλων ανθρωπιστικών κρίσεων και της συνεχιζόμενης προσφυγοποίησης ολόκληρων πληθυσμών. Ανθρωποι που εν μια νυκτί διώκονται, χάνουν τη σταθερότητα και την ταυτότητά τους, καταντούν αριθμοί στα μητρώα ανάλγητων κρατικών μηχανισμών, χωρίς όνομα, χωρίς φωνή: αυτές τις αποσιωπημένες ιστορίες φέρνει στο φως ο φετινός νομπελίστας Abdulrazak Gurnah.

ΟCEAN VUONG. Στη γη είμαστε πρόσκαιρα υπέροχοι. Μυθιστόρημα. Μετάφραση: Εφη Φρυδά. Gutenberg, 2021, σελ. 327 Το μυθιστόρημα έχει τη μορφή ενός εκτενούς γράμματος του συγγραφέα με παραλήπτη τη μητέρα του και πρόκειται για μια απόπειρα να την πλησιάσει, προτού μπει στη μέση ο θάνατος και κόψει οριστικά τα ισχυρά δεσμά που τους δένουν. Το Ημερολόγιο Πένθους του Ρολάντ Μπαρτ επιλέγεται από τον επιστολογράφο-αφηγητή ως διακείμενο και ο σκοπός του εγχειρήματος συνοψίζεται στην εξής πρόταση: «Ο συγγραφέας είναι κάποιος που παίζει με το σώμα της μητέρας του με σκοπό να το εξυμνήσει, να το εξωραΐσει». Η περίπτωση Vuong διαφέρει όμως απ’ την περίπτωση Μπαρτ καθότι ο πρώτος δεν αγιογραφεί τη μητέρα· αντιθέτως, καταγράφει τα συχνά ξεσπάσματα βίας με αποδέκτη τον ίδιο, τα οποία διαδέχονται ανέλπιστες στιγμές μεταμέλειας και ανεμελιάς. Το μυθιστορηματικό αυτό γράμμα θα παραμείνει ανεπίδοτο μια και η μητέρα του συντάκτη, έχοντας μεγαλώσει στο καμίνι του πολέμου του Βιετνάμ, είναι σχεδόν αναλφάβητη. Η μητρική γλώσσα, η οποία υπό άλλες συνθήκες θα λειτουργούσε ως ομφάλιος λώρος μεταξύ της μετανάστριας μητέρας και του παιδιού της, χαρτογραφείται ως ένα προβληματικό πεδίο· ο Vuong καταλήγει στο συμπέρασμα ότι «η μητρική μας γλώσσα δεν είναι καθόλου μητρική - ορφανή είναι». Η προσφυγιά εντείνει το αίσθημα της γλωσσικής ορφάνιας, κενό το οποίο ο αφηγητής καλύπτει με την εκμάθηση της αγγλικής γλώσσας, την οποία μάταια προσπαθεί να μεταδώσει στη μητέρα του. Οπως συμβαίνει στις πλείστες περιπτώσεις οικογενειών μεταναστών, η προσαρμογή στον αμερικανικό τρόπο ζωής επιτυγχάνεται στην περίπτωση του παιδιού μέσω της γλώσσας και της ένταξής του στο σχολικό σύνολο. Η μητέρα όμως επικεντρώνει τις προσπάθειές της στο να εξασφαλίσει τα προς το ζην και, περιστασιακά, στο να οικειοποιείται συμπεριφορές των Αμερικανών συμπολιτών της προκειμένου να χτίσει το αίσθημα της ασφάλειας στον νέο τόπο και να διεκδικήσει μια ευκαιρία για ένα καλύτερο μέλλον. Η συγκεκριμένη στάση ζωής διατυπώνεται στον αφορισμό: «Tι άλλο είναι μια χώρα παρά μια πρόταση χωρίς όρια, μια ζωή;» O πόλεμος του Βιετνάμ είναι το οδυνηρό παρελθόν το οποίο καλούνται να διαχειριστούν τα πρόσωπα του μυθιστορήματος. Ο αποστολέας της επιστολής αναρωτιέται: «Πότε τελειώνει ένας πόλεμος; Πότε μπορώ να πω τ’ όνομά σου και να σημαίνει τ’ όνομά σου και μόνο, κι όχι όλα όσα άφησες πίσω σου;» Η μητέρα και η γιαγιά δεν παύουν ποτέ να είναι τραγικοί επιζώντες του πολέμου: έχουν βιώσει τη βία στο πετσί τους και τη διαιωνίζουν σε συνθήκες ειρήνης. Αξίζει στο σημείο αυτό να τονίσουμε ότι στο αφηγηματικό σύμπαν του Vuong, η Αμερική είναι μια χώρα εξίσου βίαιη, όπου η βία διαποτίζει την ατμόσφαιρα και τις ανθρώπινες σχέσεις. Μέσα σ' αυτό το βίαιο περιβάλλον εντός και εκτός οικογενειακής εστίας, ο αποστολέας εκφράζει χωρίς περιστροφές τη σεξουαλική του ταυτότητα. Η εικόνα του μικρού αγοριού που φορά το φουστάνι της μητέρας του συναντάται και στα ποιήματα του Vuong και στο μυθιστόρημα. Το μυθιστόρημα επιπλέον εστιάζει και στην πρώτη ερωτική σχέση του αφηγητή στην εφηβεία αποκαλύπτοντας την τοξική της διάσταση και προετοιμάζει τον αναγνώστη για την περιπλάνηση του αποστολέα στον κόσμο των ουσιών που εν τέλει θα οδηγήσουν τον πρώτο του έρωτα στον πρόωρο θάνατο.