David Harvey

Όταν έδινα κάποιες διαλέξεις στο Περού, ένα από τα αντικείμενα συζήτησης ήταν η ελευθερία. Οι…

Ο δυναμισμός της καπιταλιστικής κοινωνίας είναι στενά εξαρτημένος από τις διαρκείς καινοτομίες που προκαλούν η επιστήμη και η τεχνολογία. Ο Μαρξ είχε τη διαύγεια να το παρατηρήσει αυτό στην εποχή του. Ας μην ξεχνάμε ότι το έτος στο οποίο έγραψε γι’ αυτήν την κατάσταση ήταν το 1858! Σήμερα, βέβαια, ζούμε σε μια περίοδο που η σημασία αυτού του δυναμισμού είναι καίρια και καθοριστική. Η τεχνητή νοημοσύνη είναι η σύγχρονη εκδοχή του φαινομένου για το οποίο μιλούσε ο Μαρξ. Έχει μεγάλη σημασία να γνωρίζουμε κατά πόσο η τεχνητή νοημοσύνη αναπτύσσεται μέσω της επιστήμης και της τεχνολογίας, και σε ποιο βαθμό εφαρμόζεται (ή μπορεί να εφαρμοστεί) στην παραγωγή. Το προφανές αποτέλεσμα ενός τέτοιου ενδεχομένου θα ήταν η αντικατάσταση του εργάτη, και ο περαιτέρω αφοπλισμός και η υποτίμηση της αξίας του ως προς τη δυνατότητά του να χρησιμοποιεί στην παραγωγική διαδικασία τη φαντασία του, τις δεξιότητες, και την εμπειρία του. Αυτό οδηγεί τον Μαρξ να κάνει το εξής σχόλιο στα Γκρουντρίσε, που το θεωρώ συναρπαστικό: Ο μετασχηματισμός της παραγωγικής διαδικασίας από μια απλή εργασιακή διαδικασία σε μια επιστημονική διαδικασία, η οποία υποτάσσει τις δυνάμεις της φύσης και τις αναγκάζει να τεθούν στην υπηρεσία των ανθρώπινων αναγκών εμφανίζεται σαν ιδιότητα του σταθερού κεφαλαίου, σε αντίθεση με τη ζωντανή εργασία …, με συνέπεια όλες οι εξουσίες της εργασίας να μετατρέπονται σε εξουσίες του κεφαλαίου. Η γνώση και η επιστημονική εμπειρία είναι ενσωματωμένες σήμερα στη μηχανή πού ελέγχει ο καπιταλιστής. Η παραγωγική εξουσία της εργασίας έχει μετεγκατασταθεί στο σταθερό κεφάλαιο το οποίο βρίσκεται έξω από την εργασία. Ο εργάτης είναι στριμωγμένος στη γωνία. Έτσι, ως προς την παραγωγή και την κατανάλωση, φορέας της συλλογικής μας γνώσης είναι το κεφάλαιο. Ο Μαρξ προσπαθεί να δώσει απάντηση στο ερώτημα αν υπάρχει κάτι από αυτά που κυοφορεί η καταρρέουσα αστική τάξη πραγμάτων, το οποίο θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί προς όφελος της εργασίας. Το συμπέρασμά του είναι καταφατικό: το κεφάλαιο-«εντελώς άθελά του-μειώνει στο ελάχιστο την ανθρώπινη εργασία, και τη δαπάνη γι’ αυτήν. Αυτό μπορεί να αποβεί προς όφελος της απελευθερωμένης εργασίας, και συνιστά τη συνθήκη της απελευθέρωσής της». Ακολουθώντας την σκέψη του Μαρξ, μπορούμε να πούμε ότι ο αυτοματισμός ή η τεχνητή νοημοσύνη δημιουργούν τις συνθήκες και τις πιθανότητες για την απελευθέρωση της εργασίας. Ο Μαρξ πίστευε ότι η χειραφέτηση της εργασίας και του χειρώνακτα εργάτη είναι ένα ζήτημα κομβικής σημασίας. Γιατί αυτή η θέση μπορεί να είναι απελευθερωτική σήμερα; Η απάντηση είναι απλή. Η επιστήμη και η τεχνολογία έχουν αυξήσει πολύ την κοινωνική παραγωγικότητα της εργασίας. Ο εργάτης που επιβλέπει τη λειτουργία των μηχανών μπορεί να παράγει ένα τεράστιο αριθμό εμπορευμάτων σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Για τις συνέπειες αυτής της εξέλιξης ενδιαφέρον παρουσιάζει το παρακάτω απόσπασμα από τα Γκρουντρίσε: Με την ανάπτυξη της μεγάλης βιομηχανίας, η δημιουργία πραγματικού πλούτου καταλήγει να εξαρτάται λιγότερο από τον εργάσιμο χρόνο και την ποσότητα της χρησιμοποιούμενης εργασίας… και περισσότερο από την πρόοδο της τεχνολογίας, ή από την εφαρμογή της επιστήμης στην παραγωγή… [Ο] πραγματικός πλούτος εκδηλώνεται-και αυτό φαίνεται στη μεγάλη βιομηχανία- με την τερατώδη δυσαναλογία μεταξύ του εργάσιμου χρόνου και του προϊόντος της εργασίας. Στα προαναφερθέντα, ο Μαρξ-παραπέμποντας στα λεγόμενα ενός ρικαρντιανού σοσιαλιστή της εποχής του, προσθέτει την εξής φράση: «Στην πραγματικότητα, ένα έθνος είναι πλούσιο όταν ο ημερήσιος χρόνος εργασίας είναι 6 αντί για 12 ώρες. Πλούτος δεν είναι η εξουσία στον πλεονάζοντα εργάσιμο χρόνο… αλλά ο χρόνος που έχει στη διάθεσή του κάθε άτομο και όλη η κοινωνία, πέραν αυτού που απαιτείται για την άμεση παραγωγή». Λόγω της τεχνολογικής προόδου, ο καπιταλισμός έχει τη δυνατότητα να συμβάλει στην «ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας όλων των ανθρώπων», περιλαμβανομένων των εργατών. Ο Μαρξ υποστηρίζει ότι η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόμου οφείλεται στη συλλογική δράση. Αυτό δεν σημαίνει ότι ενδιαφέρεται μόνο για τη συλλογική δράση και είναι υπέρ της καταπίεσης της προσωπικότητας. Υποστηρίζει ακριβώς το αντίθετο. Είναι υπέρ της ενεργοποίησης της συλλογικής δράσης με στόχο την κατάκτηση της ατομικής ελευθερίας. Ο βασικός στόχος είναι η δυνατότητα ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας όλων των ανθρώπων.

Οι οικονομικές επιπτώσεις είναι εκτός ελέγχου σε όλο τον κόσμο. Η αναταραχή που μεταδίδεται μέσω των αλυσίδων αξίας των εταιρειών σε ορισμένους κλάδους αποδείχτηκε ότι είναι περισσότερο συστημική και σημαντική απ’ όσο είχε εκτιμηθεί αρχικά. Το μακροχρόνιο αποτέλεσμα μπορεί να είναι η σύμπτυξη ή η διαφοροποίηση των εφοδιαστικών αλυσίδων με στόχο τη δημιουργία μορφών παραγωγής μικρότερης έντασης εργασίας (με τεράστιες δυσμενείς συνέπειες στην εργασία) και η μεγαλύτερη εξάρτηση από παραγωγικά συστήματα τεχνητής νοημοσύνης. Η αποδιάρθρωση των παραγωγικών αλυσίδων συνεπάγεται την απόλυση εργαζομένων ή την παροχή σ’ αυτούς υποχρεωτικής άδειας, κάτι που εξασθενεί την τελική ζήτηση, ενώ η μείωση της ζήτησης πρώτων υλών εξασθενεί την παραγωγική κατανάλωση. Αυτές οι επιπτώσεις στην πλευρά της ζήτησης θα μπορούσαν να παραγάγουν, αυτοτελώς, το λιγότερο μια ήπια ύφεση. Αλλά η αχίλλειος πτέρνα του οικονομικού συστήματος βρίσκεται αλλού. Ο τρόπος καταναλωτισμού που επικράτησε μετά το 2007-8 συντρίφτηκε με καταστροφικές συνέπειες. Αυτός ο τρόπος βασιζόταν στη δραστική μείωση του χρόνου ανανέωσης της κατανάλωσης, ώστε αυτός να προσεγγίζει όσο πιο πολύ γίνεται το μηδέν. Η πλημμύρα των επενδύσεων για την κάλυψη των αναγκών αυτού του καταναλωτισμού συνδέεται άμεσα με τη μέγιστη απορρόφηση του εκθετικά αυξανόμενου όγκου κεφαλαίου σε μορφές καταναλωτισμού που είχαν το συντομότερο δυνατό χρόνο ανανέωσης. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν ο διεθνής τουρισμός. Τα διεθνή ταξίδια αυξήθηκαν από 800 εκατομμύρια σε 1,4 δισεκατομμύρια μεταξύ του 2010 και του 2018. Αυτή η μορφή άμεσου «βιωματικού» καταναλωτισμού απαιτούσε μαζικές επενδύσεις σε έργα υποδομής, σε αεροδρόμια και αεροπορικές εταιρείες, σε ξενοδοχεία και εστιατόρια, σε θεματικά πάρκα και πολιτιστικά γεγονότα, κλπ. Αυτός ο τόπος της συσσώρευσης κεφαλαίου δεν υπάρχει πια σήμερα, οι αεροπορικές εταιρείες είναι κοντά στην πτώχευση, τα ξενοδοχεία είναι άδεια και ο κίνδυνος μαζικής ανεργίας στους κλάδους φιλοξενίας είναι άμεσος. Το φαί έξω από το σπίτι δεν είναι καλή ιδέα και σε πολλά μέρη έχουν κλείσει τα εστιατόρια και τα μπαρ. Ακόμα και να παίρνεις φαγητό σε πακέτο θεωρείται επικίνδυνο. Όσοι και όσες ανήκουν στον τεράστιο στρατό των εργαζόμενων στην οικονομία περιστασιακής απασχόλησης [gig economy], ή σε άλλες μορφές επισφαλούς εργασίας, απολύονται χωρίς ορατά σημάδια κάποιας στήριξής τους. Εκδηλώσεις όπως πολιτιστικά φεστιβάλ, πρωταθλήματα ποδοσφαίρου και μπάσκετ, συναυλίες, επιχειρηματικά και επαγγελματικά συνέδρια, ακόμα και προεκλογικές πολιτικές συγκεντρώσεις, ματαιώνονται. Αυτές οι μορφές του «βασιζόμενου σε εκδηλώσεις» βιωματικού καταναλωτισμού έχουν πια εκλείψει. Τα έσοδα των τοπικών κυβερνήσεων καταβαραθρώθηκαν. Τα πανεπιστήμια και τα σχολεία κλείνουν. Ένα μεγάλο μέρος του πρωτοποριακού μοντέλου του σύγχρονου καπιταλιστικού καταναλωτισμού έχει τεθεί εκτός λειτουργίας στις παρούσες συνθήκες. Η επιθυμία αυτού που ο Αντρέ Γκορζ αναφέρει ως «αντισταθμιστικό καταναλωτισμό» (στον οποίο οι αλλοτριωμένοι εργάτες υποτίθεται ότι ανακτούν τη διάθεσή τους με ένα πακέτο διακοπών σε μια τροπική παραλία) αμβλύνθηκε. Όμως, οι σύγχρονες καπιταλιστικές οικονομίες εξαρτώνται σε ποσοστό 70% ή ακόμα και 80% από τον καταναλωτισμό. Η εμπιστοσύνη και το συναίσθημα του καταναλωτή είναι τα τελευταία σαράντα χρόνια το κλειδί για την κινητοποίηση της ενεργού ζήτησης, ενώ η κινητήρια δύναμη του κεφαλαίου είναι όλο και περισσότερο η ζήτηση και οι ανάγκες. Αυτή η πηγή της οικονομικής δραστηριότητας δεν έχει υποστεί ανεξέλεγκτες διακυμάνσεις (με μερικές εξαιρέσεις, όπως η περίπτωση της έκρηξης του ισλανδικού ηφαιστείου το 2010 που μπλοκάρισε τις διατλαντικές πτήσεις για μια-δυο βδομάδες). Ο Covid-19 είναι η αιτία όχι μιας ανεξέλεγκτης διακύμανσης, αλλά μιας ολοκληρωτικής κατάρρευσης του πυρήνα εκείνης της μορφής του καταναλωτισμού που κυριαρχεί στις πιο πλούσιες χώρες. Η σπειροειδής μορφή της αέναης συσσώρευσης κεφαλαίου καταρρέει εσωτερικά, από τη μια άκρη του κόσμου στην άλλη. Το μόνο πράγμα που μπορεί να τη σώσει, είναι ένας μαζικός καταναλωτισμός χρηματοδοτούμενος και προωθούμενος από τις κυβερνήσεις, που θα εμφανιστεί από το πουθενά με ένα μαγικό τρόπο. Αυτό θα απαιτήσει, για παράδειγμα, την κοινωνικοποίηση όλης της αμερικανικής οικονομίας, χωρίς αυτό να αποκληθεί σοσιαλισμός. Εδώ να σημειωθεί ότι ο παλαιός, ευρύτατα δημοφιλής, σκεπτικισμός σχετικά με την ανάγκη ύπαρξης μιας κυβέρνησης εξοπλισμένης με ευρείες εξουσίες έχει υποχωρήσει, ενώ αναγνωρίζεται πλέον ευρύτερα η διαφορά μεταξύ καλών και κακών διοικήσεων. Η ύπαρξη κυβερνήσεων δουλικών στα συμφέροντα των μετόχων και του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου (όπως συνέβη το 2007-8) αποδείχτηκε ότι ήταν μια κακή ιδέα.