Τη συνέντευξη πήρε η Πόλυ Κρημνιώτη
Στη διακεκαυμένη ζώνη του τέλους του εμφυλίου πολέμου στη δυτική Μακεδονία, στα πεδία των μαχών και τις περιπέτειες των ανταρτών και των Σλαβομακεδόνων που τους πλαισίωσαν στον άνισο αγώνα μεταφέρει τους αναγνώστες το καινούργιο μυθιστόρημα “Η φύλακας των αρχείων” (εκδ. Κέδρος) του Αντώνη Γιανακού, όπως είναι το λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Γιάννη Αντωνιάδη.
Σαν μια παρτίδα πινγκ – πονγκ μεταξύ παρελθόντος και παρόντος, με συνδετικό κρίκο τη νεαρή ιστορικό ηρωίδα του και την αρχειακή έρευνά της, το βιβλίο διατρέχει τον ιστορικό χρόνο καταγράφοντας κομβικά γεγονότα της ιστορίας του τόπου και κυρίως της ιστορίας της Αριστεράς.
Από τη μάχη της Έδεσσας και τη δίκη του ταξίαρχου του ΔΣΕ Γιώργου Γεωργιάδη, από τις τύχες των Σλαβομακεδόνων που εντάχθηκαν στον Δημοκρατικό Στρατό και την περιπέτεια των αρχείων του ενιαίου ΚΚΕ, μέχρι τα γραφεία των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας, ο Αντώνης Γιανακός συνθέτει τον καμβά του μυθιστορήματός του στοιχειοθετώντας παράλληλα και τη διαδρομή της Αριστεράς στη χώρα μας τον σκληρό 20ό αιώνα.
Με προσήλωση στην ιστορική μνήμη, αλλά χωρίς εκπτώσεις στη λογοτεχνικότητα, “Η φύλακας των αρχείων” διανθίζει τη μυθοπλασία με ιστορικά τεκμήρια και διεκδικεί πρωτεία, καθώς γίνεται το πρώτο, ίσως, λογοτεχνικό έργο με πρωταγωνιστή το μακεδονικό ζήτημα μετά τα “Μυστικά του βάλτου” και στον αντίποδά τους.
Με αφορμή την έκδοση του βιβλίου, ο συγγραφέας μας μιλάει για ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα, για την Ιστορία και τη λογοτεχνία, για το Μακεδονικό και τη Συμφωνία των Πρεσπών, ενώ μας βοηθάει να κατανοήσουμε μια ιστορική συνθήκη που μάτωσε ανθρώπους και τόπους, αλλά “βρίσκεται ακόμα στο περιθώριο της Ιστορίας”.
* Εμφύλιος, Αριστερά, διάσπαση, αρχείο του ΚΚΕ, δικτατορία, μακεδονικό ζήτημα. Γιατί επέλεξες να μιλήσεις για θέματα που τόσο πλήγωσαν την ελληνική κοινωνία, την κοινωνία της Αριστεράς, στην περίοδο της πανδημίας που εξακολουθεί να μας πληγώνει;
Όταν επιλέγεις να γράψεις για την Αριστερά, δεν μπορείς να αποφύγεις τις πληγές. Όλη η Ιστορία της Αριστεράς είναι γεμάτη πληγές. Από την περίοδο της Οκτωβριανής Επανάστασης, τα χρόνια της Ρόζας Λούξεμπουργκ, τον Ισπανικό Εμφύλιο, την ελληνική περιπέτειά της, η Αριστερά μετράει τις πληγές της και μέσα απ’ αυτές προχωράει. Όλοι ελπίζουμε να γίνεται και σοφότερη.
Εγώ προσπάθησα να διατρέξω την ιστορία της ελληνικής Αριστεράς μέσα από μια τραυματική περίοδό της, τον τελευταίο χρόνο του εμφυλίου, μέχρι την επιστροφή του αρχείου του ενιαίου ΚΚΕ από το Ινστιτούτο Εθνικής Ιστορίας της Βόρειας Μακεδονίας στην Αθήνα. Δεν είναι μια ένδοξη περίοδος για την Αριστερά αυτή, αλλά μια περίοδος πληγών, τραυμάτων, διώξεων, εσωτερικών εκκαθαρίσεων και πολιτικής προσφυγιάς.
Έγραψα ένα βιβλίο διαβάζοντας και ερευνώντας τη μεγάλη ιστορία της περιόδου, με ιδιαίτερη έμφαση στο ζήτημα των Σλαβομακεδόνων και των πολιτικών προσφύγων και καταφεύγοντας σε προσωπικά και οικογενειακά βιώματα. Το μεγαλύτερο μέρος του γράφτηκε στο σκληρό πρώτο lockdown και ολοκληρώθηκε στο τέλος του. Για εμένα αυτό το βιβλίο ήταν μια διέξοδος από το σημερινό τραύμα της πανδημίας.
* Γιατί επέλεξες να μιλήσεις ειδικά για το μακεδονικό ζήτημα;
Γιατί είναι ένα ζήτημα που βρίσκεται ακόμη στο περιθώριο της Ιστορίας και ακόμα περισσότερο γιατί λογοτεχνικά έχουμε μείνει στα “Μυστικά του βάλτου”. Άρχισα να γράφω το βιβλίο την περίοδο της υπογραφής της Συμφωνίας των Πρεσπών. Μου είχε κάνει μεγάλη εντύπωση τότε η στάση του ΚΚΕ, γιατί δεν ψήφισε τη Συμφωνία και ουσιαστικά γύρισε την πλάτη στην ίδια του την Ιστορία και σε όλους αυτούς τους ανθρώπους που πολέμησαν κάτω από τη σημαία του στον εμφύλιο πόλεμο.
Ήθελα λοιπόν να αφηγηθώ, μέσα από τη μυθοπλασία, την ιστορία της δυτικής Μακεδονίας και τις ιστορίες αυτών των ανθρώπων. Και επέλεξα να το κάνω μέσα από τον διάλογο του παρόντος με το παρελθόν. Αυτό που ενώνει το παρόν με την εμφυλιακή και μετεμφυλιακή περίοδο της περιοχής είναι τα αρχεία και οι μνήμες των ανθρώπων. Έτσι, η βασική ηρωίδα μου, μια νέα ιστορικός, μαζί με τον φίλο της, επίσης ιστορικό, ψάχνοντας τα αρχεία συναντάει τους αντάρτες, τους πολιτικούς πρόσφυγες και τους διωκόμενους. Κάπως έτσι η Ιστορία μπαίνει στις ζωές τους, τις ανατρέπει και γίνεται προσωπικό βίωμα.
* Η λογοτεχνία μπορεί να κλείσει πληγές που άνοιξε η Ιστορία;
Δεν ξέρω αν η λογοτεχνία κλείνει τέτοιες πληγές, σίγουρα όμως μπορεί να βοηθήσει στην κατανόηση της Ιστορίας και των προσωπικών τραυμάτων. Οι άνθρωποι, από τα ομηρικά έπη ακόμα, πάντα αφηγούνταν τις ιστορίες και τα τραύματά τους μέσω της λογοτεχνίας, και αυτός ήταν και παραμένει ένας τρόπος να επουλωθούν οι πληγές και γίνουν κατανοητά τα γεγονότα που αφορούν τις ζωές τους.
Αυτό, για παράδειγμα, που συνέβη στη Μακεδονία στον εμφύλιο και τα μετεμφυλιακά χρόνια είναι μια ιστορία που πρέπει να ειπωθεί και μια πληγή που πρέπει να επουλωθεί. Αυτό το καταλάβαμε πολύ καλά τις ημέρες που συζητιόταν και υπογραφόταν η Συμφωνία των Πρεσπών. Η αντίδραση διαφόρων ακροδεξιών και συντηρητικών κύκλων δείχνει τον βαθύ διχασμό. Κυρίως όμως δείχνει ότι οι νικητές δεν αντέχουν τον διάλογο και τη συμβίωση.
* Οι ανθρώπινες ιστορίες των Πρεσπών διατρέχουν το βιβλίο σου. Θεωρείς ότι στοιχειώνουν ακόμα την περιοχή;
Φυσικά τη στοιχειώνουν, και τα ίχνη τους υπάρχουν ακόμα. Στα ερείπια των σπιτιών στα εγκαταλελειμμένα χωριά, σε ό,τι απέμεινε από τα οχυρωματικά έργα των ανταρτών, στις ζωές των ανθρώπων, τόσο αυτών που εξακολουθούν να ζουν στην περιοχή όσο και αυτών που αναγκάστηκαν να την εγκαταλείψουν.
Οι ιστορίες για ζωές που σώθηκαν από την αυτοθυσία των ανταρτών γιατρών, για ζωές που κόπηκαν, για οικογένειες που χωρίστηκαν και πήραν οι μισοί τον δρόμο της πολιτικής προσφυγιάς ή της οικονομικής μετανάστευσης, για ανθρώπους που δεν μπορούσαν να μιλήσουν τη γλώσσα τους, να τραγουδήσουν τα τραγούδια τους, εξακολουθούν να επηρεάζουν ακόμα την περιοχή.
Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι Σλαβομακεδόνες συντάχθηκαν με το ΚΚΕ όχι για ιδεολογικούς λόγους, αλλά γιατί ήταν το μόνο κόμμα που από τον Μεσοπόλεμο τους υποστήριζε ανοιχτά. Ειδικά στην τελευταία φάση του εμφυλίου περίπου το 40% των μαχητών του Δημοκρατικού Στρατού αποτελούνταν από Σλαβομακεδόνες. Αν αυτή την ιστορία, την Ιστορία γενικώς, εξακολουθούμε να την αγνοούμε, θα δυσκολευτούμε πολύ να καταλάβουμε όσα συμβαίνουν στο παρόν και όσα διακυβεύονται στο μέλλον.
* Ωστόσο στο βιβλίο δεν χαρίζεσαι στην Αριστερά. Η δίκη του Γεωργιάδη στο βουνό, που επιλέγεις να αναδείξεις, μυθοπλαστικά μια από τις πιο δυνατές του μυθιστορήματος, αποτελεί ταυτόχρονα και μια βαθιά κριτική για την εσωτερική δημοκρατία στους κόλπους των ανταρτών.
Η δίκη του ταξίαρχου Γεωργιάδη, στον οποίο αποδόθηκε η κατηγορία του προδότη για την ήττα στη μάχη της Έδεσσας, αυτή η παρωδία δίκης, αποτυπώνει καθαρά, πιστεύω, το κυνήγι μαγισσών στο οποίο επιδόθηκε η ηγεσία του Δημοκρατικού Στρατού στην προσπάθειά της να καταπνίξει κάθε φωνή αμφισβήτησης των επιλογών της.
Ο Γεωργιάδης ήταν από τους πιο ικανούς και τίμιους αξιωματικούς του ΔΣΕ. Δικάστηκε και εκτελέστηκε μέσα σε δέκα μέρες, αμέσως μετά τη μάχη της Φλώρινας, την πιο καταστροφική μάχη για τον Δημοκρατικό Στρατό σε όλο τον εμφύλιο πόλεμο. Όταν διάβαζα τα στοιχεία για τη δίκη στα ΑΣΚΙ, συγκλονίστηκα. Θεώρησα ότι αυτή την ιστορία έπρεπε να την αναδείξω στο βιβλίο. Δυστυχώς υπάρχουν και άλλες τέτοιες περιπτώσεις, ήταν πολύ σκληρή η εποχή.
* Μυθοπλαστικά σε δυσκόλεψε να αναβιώσεις αυτή την περίοδο που ο αντίκτυπός της φτάνει μέχρι την εποχή μας;
Η εποχή του εμφυλίου με ενδιέφερε πάντα. Διαβάζω διαρκώς ιστορικές μελέτες, απομνημονεύματα, ακούω ιστορίες από επιζώντες της περιόδου. Αυτές οι ιστορίες ξεδιπλώνονταν καθώς έγραφα το βιβλίο. Γι’ αυτό άλλωστε σε κάποια σημεία υπάρχουν και αυθεντικές μαρτυρίες και ντοκουμέντα της εποχής.
Από την άλλη, όμως, για εμένα είναι ένα οικείο περιβάλλον να γράφω για ιστορικά γεγονότα. Τις περισσότερες φορές η πραγματικότητα κρύβει περισσότερες εκπλήξεις από οποιαδήποτε μυθοπλασία. Εκείνο που πάντα με ενδιαφέρει, όμως, είναι να μην υπάρξουν ιστορικές ανακρίβειες στα μυθιστορήματά μου. Πολύ περισσότερο όταν αναφέρονται σε ιστορικά πρόσωπα, αλλά και σε τόσο ευαίσθητα γεγονότα.
* Εκτός από το μακεδονικό ζήτημα, στο βιβλίο πρωταγωνιστούν και τα αρχεία. Εδώ όμως κάνεις μια μικρή “λαθροχειρία”. Επέλεξες γυναίκα ως φύλακα των αρχείων του ενιαίου ΚΚΕ, ενώ είναι γνωστό ότι ο πραγματικός φύλακάς του ήταν ο Θόδωρος Παπαπαναγιώτου, που όλοι τον ξέρουν ως “Αλέκο”. Γιατί;
Καταρχάς ήθελα να είναι αντάρτισσα η φύλακας, να είναι δηλαδή μια γυναίκα, γιατί ο ρόλος της γυναίκας στην υπόθεση του Δημοκρατικού Στρατού, παρότι ήταν εξαιρετικά σημαντικός, παραμένει υποφωτισμένος. Δεν είναι τόσο “λαθροχειρία” όσο η ανάγκη να φανεί κι αυτή η πλευρά της Ιστορίας. Ακόμα και η Αριστερά δεν έχει αποδώσει αυτά που αρμόζουν στη γυναίκα αντάρτισσα. Όμως στο βιβλίο υπάρχει και ο “Αλέκος”, απλώς δεν πρωταγωνιστεί.
Από την άλλη επικεντρώνω ένα μέρος της δράσης τόσο στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας όσο και στην περιπέτεια του αρχείου του ενιαίου ΚΚΕ γιατί θέλησα να επισημάνω τη μεγάλη σημασία του αρχειακού υλικού για την κατανόηση, όχι μόνο της συγκεκριμένης, αλλά κάθε ιστορικής περιόδου.
Δυστυχώς στη χώρα μας δεν υπάρχει αρχειακή κουλτούρα και κατ’ επέκταση αρχειακή πολιτική. Είναι χαρακτηριστικό ότι στα κρατικά αρχεία κατά παράδοση αναδεικνύονται ντοκουμέντα που εξυπηρετούν το πολιτικοϊδεολογικό αφήγημα της εκάστοτε εξουσίας και όχι την ιστορική αλήθεια.
Ήθελα λοιπόν να τονίσω επίσης την πολιτική των ΑΣΚΙ, που είναι ανοιχτά σε κάθε ερευνητή και πολίτη ανεξαρτήτως ιδεολογικού φάσματος, σε αντίθεση με τα αρχεία του ΚΚΕ, αλλά και τα κρατικά αρχεία, που ουσιαστικά είναι κλειστά. Μου δόθηκε η ευκαιρία να το κάνω εξιστορώντας την περιπέτεια των αρχείων του ενιαίου ΚΚΕ.
* Τι δεν ξέρουμε γι’ αυτή την ιστορία;
Τα αρχεία βρίσκονταν στη Ρουμανία και το 1968, αμέσως μετά τη διάσπαση του ΚΚΕ, μεταφέρθηκαν στην πόλη των Σκοπίων, όπου παρέμειναν μέχρι το 1988, οπότε μεταφέρθηκαν στην Αθήνα. Αυτό το αρχείο αποτέλεσε ουσιαστικά τη μαγιά, αλλά και την αφορμή για τη δημιουργία των ΑΣΚΙ.
Είναι εντυπωσιακό με πόση αυτοθυσία κατόρθωσαν οι αντάρτες να διασώσουν το αρχείο του Δημοκρατικού Στρατού κατά τη διάρκεια της υποχώρησης στον Εμφύλιο τον Αύγουστο του 1949, αλλά και ο τρόπος με τον οποίο βρέθηκε στα χέρια της ανανεωτικής Αριστεράς στη Ρουμανία την περίοδο της διάσπασης.
Επίσης ήθελα πολύ να αφηγηθώ αυτή την ιστορία, που είναι ένα μυθιστόρημα από μόνη της. Και βεβαίως η ιστορία του αρχείου συνδέεται άμεσα με την ιστορία του Μακεδονικού, καθώς στη Βόρεια Μακεδονία βρέθηκε η πλειονότητα των Σλαβομακεδόνων προσφύγων μετά τον Εμφύλιο. Η ιστορία αυτού του αρχείου θα μπορούσε να πει κανείς ότι είναι μια μικρογραφία της περιπέτειας της ελληνικής Αριστεράς.
Πηγή: Η Αυγή
