Τη συνέντευξη με τις καθηγήτριες Επικοινωνίας Αναστασία Βενετή και Αθηνά Καρατζογιάννη πήρε η Ιωάννα Δρόσου
Συναντηθήκαμε, ψηφιακά, με την καθηγήτρια Πολιτικής Επικοινωνίας στο πανεπιστήμιο Μπορνμουθ Αναστασία Βενετή και την καθηγήτρια Επικοινωνίας στο πανεπιστήμιο Λέστερ Αθηνά Καρατζογιάννη για να συζητήσουμε για την ενημέρωση και το ρόλο των μίντια στην εποχή της πανδημίας, όπως και για το πώς οργανώνονται τα κινήματα. Αφορμή για τη συζήτησή μας στάθηκε η έκδοση του βιβλίου που επιμελήθηκαν οι ίδιες με τον τίτλο «The Emerald Handbook of Digital Media in Greece, Journalism and Political Communication in Times of Crisis». Το βιβλίο αποτελείται από 26 κεφάλαια που καλύπτουν ένα μεγάλο εύρος της λειτουργίας και των επιπτώσεων των ψηφιακών μέσων στην Ελλάδα. Οι δύο πρώτες ενότητες εστιάζουν στη δημοσιογραφία και παρουσιάζουν μελέτες που αφορούν στους μετασχηματισμούς που υπέστη ο δημοσιογραφικός χώρος με την έλευση της τεχνολογίας, αλλά και τις επιπτώσεις τις οικονομικής κρίσης. Η τρίτη ενότητα εστιάζει στη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από πολιτικούς, και πολιτικά κόμματα. Η τελευταία ενότητα εξετάζει τη χρήση και το αποτύπωμα των νέων τεχνολογιών σε διάφορους κοινωνικούς τομείς όπως το περιβάλλον, η μιντιακή κάλυψη του προσφυγικού και τα κοινωνικά κινήματα.
Έχει δημιουργηθεί η αίσθηση ότι στα συστημικά ΜΜΕ κυριαρχεί η ενημέρωση για την πανδημία και χάνονται οι υπόλοιπες ειδήσεις, όπως και ότι υπάρχει μια μονομέρεια, με τον αντιπολιτευτικό λόγο να αποσιωπάται, ακόμα και με αιτιολογία την πανδημία και την προστασία του κόσμου.
Βενετή: Όταν υπάρχει μία είδηση, που κυριαρχεί σε παγκόσμιο επίπεδο, υπερκαλύπτει τις υπόλοιπες ειδήσεις, ωστόσο δεν πιστεύω ότι η πανδημία καλύπτει όλη την ειδησεογραφία. Στην Ελλάδα, τουλάχιστον, αυτήν την περίοδο βασικά θέματα συζήτησης είναι επίσης οι ελληνοτουρκικές σχέσεις και το νομοσχέδιο για την παιδεία. Από την άλλη, είναι πράγματι ένα ζήτημα ο τρόπος κάλυψης της πανδημίας και γενικότερα της ειδησεογραφίας, κατά πόσο δηλαδή υπάρχει μια πολύπλευρη παρουσίαση.
Καρατζογιάννη: Το κριτήριο των κυρίαρχων μέσων για τη διαμόρφωση της «ύλης» είναι σαφώς τι είναι ελκυστικό για το κοινό, προκειμένου να πουληθούν οι διαφημίσεις. Είναι, πράγματι, άλλο ζήτημα κατά πόσο τα θέματα καλύπτονται από ευρεία ιδεολογική σκοπιά ή κυριαρχούν –όπως συμβαίνει στην Ελλάδα- κάποιες συγκεκριμένες ιδεολογικές γραμμές. Στα διαδικτυακά μέσα διαφοροποιείται η κατάσταση, καθώς εκεί καταγράφεται περισσότερος πλουραλισμός και ευρύτερη κάλυψη θεμάτων, με τον χρήστη αυτών των μέσων να εκτίθεται σε πιο πολλές ιδέες. Όμως, εκεί παρατηρείται βαθύτερη πόλωση, μεγαλύτερη παραπληροφόρηση και περισσότερες ψευδείς ειδήσεις. Για να αποκτήσει πολύπλευρη ενημέρωση κάποιος, εξαρτάται από τον ίδιο και κατά πόσο θα το ψάξει. Η παραγωγή ειδήσεων στην Ελλάδα ανέκαθεν είχε συγκεκριμένες συντεταγμένες, ανάλογα με τη θέση του ιδιοκτήτη του κάθε μέσου. Το είδαμε και στην κάλυψη των μνημονίων. Είναι θέμα πολιτικής οικονομίας και αυτή καθορίζει την πολιτική επικοινωνία.
Το πόσο ελεγχόμενα είναι τα συστημικά ΜΜΕ στην Ελλάδα φάνηκε και με τη λίστα Πέτσα, αλλά καταγράφεται και στις αξιολογήσεις των μίντια. Δεν περνάει ως είδηση οποιαδήποτε αντιπολιτευτική πρόταση για τη διαχείριση της πανδημίας, ενώ δεν συζητείται το πολύ σοβαρό ζήτημα του αντιεμβολιαστικού κινήματος.
Καρατζογιάννη: Η τακτική της κυβέρνησης ως προς τον αντιπολιτευτικό λόγο είναι η «ποινικοποίηση» της αντιπαράθεσης, με τη μη παρουσίαση αυτού για λόγους ασφάλειας ή η γελοιοποίησή της, όπως βλέπουμε να γίνεται στην περίπτωση των «ψεκασμένων», όπως έχουν χαρακτηριστεί.
Βενετή: Σαφώς είναι περιορισμός στην κυκλοφορία της πληροφορίας αυτό που λέτε για το αντιεμβολιαστικό κίνημα, αλλά από την άλλη οφείλουμε να είμαστε προσεχτικοί ως προς της αναπαραγωγή ψευδών ή παραπλανητικών ειδήσεων όπως π.χ. αυτές που προκύπτουν από θεωρίες συνομωσίας, και ειδικά όταν αφορούν σε θέματα υγείας. Όσον αφορά στη μη πρόσβαση του αντιπολιτευτικού λόγου στα παραδοσιακά ή ψηφιακά μίντια, δεν είναι μια πρωτοφανής παρατήρηση. Πανεπιστημιακές μελέτες καταττάσουν το ελληνικό μιντιακό τοπίο στο Πολωμένο Πλουραλιστικό Μοντέλο (Hallin και Mancini, 2004) το οποίο διακρίνεται από μια εργαλειοποίηση των ιδιωτικών ΜΜΕ από τους ιδιοκτήτες με σκοπό οικονομικά και πολιτικά οφέλη. Συνεπώς, σημαντικό ρόλο εδώ μπορούν να παίξουν τα εναλλακτικά μέσα (alternative media), προσφέροντας νέες οπτικές, πιο κριτικές και αποστασιοποιούμενες από την κυρίαρχη αφήγηση. Έχει αποδειχτεί ότι οι εναλλακτικές μορφές δημοσιογραφίας μπορούν να αλλάξουν την παραδοσιακή μιντιακή ατζέντα, όπως είδαμε να συμβαίνει με το οικολογικό κίνημα και όχι μόνο.
Τα ψηφιακά μέσα, όπως και τα εναλλακτικά δημοσιογραφικά δίκτυα, έχουν αποκτήσει μία δυναμική που είναι κινητοποιητική. Και χρησιμοποιούνται αυτή τη στιγμή ευρέως, ώστε να οργανωθεί η αντίδραση στον εγκλεισμό και την αξιοποίηση της πανδημίας ως ευκαιρία για αυταρχισμό, κατάργηση δικαιωμάτων και καταστολή. Είναι έτσι;
Καρατζογιάννη: Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, από όταν ξεκίνησε η ψηφιοποίηση της δημοσιογραφίας, που χρονικά τοποθετείται μετά την πτώση των Δίδυμων Πύργων και κατά τη διάρκεια του πολέμου στο Ιράκ, από όταν τα κινήματα ξεκίνησαν να χρησιμοποιούν το ίντερνετ, όπως έγινε στο Σιάτλ με τη ζωντανή αναμετάδοση των διαδηλώσεων, και από όταν ξέσπασε η παγκόσμια οικονομική κρίση το 2006-7, η έντυπη δημοσιογραφία άρχισε να χάνει την επιρροή της, πουλώντας ολοένα και λιγότερα φύλλα. Στη θέση της ήρθε η ψηφιακή δημοσιογραφία μαζί με τον «λινκτιβισμό», τη διαρροή ψηφιακών αρχείων (Wikileaks), και την κυριαρχία των εναλλακτικών μέσων (όπως τα indymedia, το 2010). Από το 2010 και μετά τα σόσιαλ μίντια χρησιμοποιήθηκαν ευρέως, με τους χρήστες να διεκδικούν τη δημοκρατία και την ελευθερία (βλέπε Αραβική Άνοιξη). Στην Ελλάδα, υπήρξε στην αρχή μεγάλη αντίσταση από τα αριστερά και τα ακροαριστερά στα κυρίαρχα διαδικτυακά μέσα (facebook, twitter, κ.λπ.). Τα αντιμνημονιακά κινήματα (Αγανακτισμένοι) ξεκίνησαν να τα χρησιμοποιούν, με το όραμα της δημοκρατικοποίησης της χώρας, ενάντια στη διαφθορά, τα μνημόνια, την παγκοσμιοποίηση κ.λπ. Υπήρξε, λοιπόν, μια ευφορία σε πάρα πολλές χώρες. Από το 2015, ειδικά μετά την εκλογή του Τραμπ το 2016 ή με την απογοήτευση από την Αραβική Άνοιξη, που άλλαξαν οι κυβερνήσεις, χωρίς να υπάρξει κοινωνική επανάσταση, υπήρξε μια διάψευση αυτής της ευφορίας. Ιδιαίτερα το σκάνδαλο μαζικής χειραγώγησης χρηστών στο facebook (Cambridge Analytica) και οι αποκαλύψεις του Σνόουντεν, για μαζικές παρακολουθήσεις, προκάλεσαν την αντίδραση των κινημάτων και τη συνειδητοποίηση πως το διαδίκτυο δεν θα φέρει την ευφορία. Κατόπιν τούτων, το 2018-2019 ξεσπούν 70, τουλάχιστον, επαναστάσεις ανά τον κόσμο, και η πανδημία ήρθε και σταμάτησε αυτές τις αντιστάσεις, απότομα. Τα πρώτα κινήματα που βγήκαν από την πανδημία, το 2020, είναι το Black Lives Matter στις ΗΠΑ και το Extinction Rebellion στη Μ. Βρετανία, προκαλώντας παγκόσμια γεγονότα. Τώρα είμαστε στη φάση της αναδιοργάνωσης των κινημάτων.
Βενετή: Το αρχικό αφήγημα ότι η τεχνολογία θα μας απελευθερώσει, στο πλαίσιο μιας δημοκρατικής συζήτησης, κλονίστηκε, όπως είπε και η Αθηνά κυρίως με το σκάνδαλο της Cambridge Analytica, τις αμερικάνικες εκλογές του 2016 και το Brexit. Τότε ξεκίνησε να γίνεται φανερό και στον κόσμο ότι η χρήση των νέων τεχνολογιών έχει και την αρνητική της πλευρά. Όσον αφορά στην παραπληροφόρηση και τη ψηφιακή προπαγάνδα, πρέπει, κατά τη γνώμη μου, να έχουμε κατά νου το εξής τρίπτυχο: πρώτον, ποιος παράγει την ψευδή είδηση (πολιτικοί παράγοντες, μόνοι ή μέσω των τρολ, που πρόκειται πια για μια βιομηχανία κέρδους, ή οργανωμένες ομάδες), δεύτερον, πώς αναπαράγεται η ψευδής είδηση, ιδιαίτερα στα σόσιαλ μίντια, και εδώ σημαντικός είναι ο ρόλος των παραδοσιακών μέσων ενημέρωσης και η κατάχρηση της είδησης, με σκοπό την προσέλκυση επισκεπτών-αναγνωστών και, τρίτον, ο δικός μας ρόλος ως καταναλωτές της είδησης.
Το διαδίκτυο πια βρίθει ψευδών ειδήσεων, σε σημείο που είναι πολύ επικίνδυνο να επικρατήσει η παραπληροφόρηση. Αντιμετωπίζεται;
Βενετή: Η αντιμετώπιση των ψευδών ειδήσεων είναι τρομερά πολύπλοκη. Σαφώς χρειάζεται μια νομοθετική ρύθμιση. Από πλευράς πολιτών, η κατάσταση δυσχεραίνει καθώς έχουμε μια τάση να ψάχνουμε πληροφορίες, για να επιβεβαιώσουμε τις υφισταμενες αντιλήψεις μας. Όπως πολλές μελέτες καταδεικνύουν, για να αποδεχτείς μια διαφορετική άποψη θα πρέπει ως παραλήπτης να αξιολογήσεις ότι η νέα πηγή πληροφορίας είναι έμπιστη, κάτι που είναι εξαιρετικά δύσκολο. Επομένως, παράλληλα με την ανάγκη για ρύθμιση, χρειάζεται ένας εγγραματισμός, μια ψηφιακή μόρφωση, για τη διαχείριση της πληροφορίας και την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης. Θα ήταν χρήσιμο αυτό να μπει στο σχολικό πρόγραμμα.
Καρατζογιάννη: Στην Εσθονία υπάρχει αυτό το μάθημα, αντίστοιχο της «Αγωγής του Πολίτη», όπου όλα τα παιδιά μαθαίνουν πώς να χρησιμοποιούν το διαδίκτυο. Στην Ελλάδα δεν έχουμε καν κατοχυρωμένα ψηφιακά δικαιώματα.
Είπατε πριν ότι τώρα είμαστε στη φάση οργάνωσης των αντιστάσεων, με τη χρήση των σόσιαλ μίντια και πλατφορμών επικοινωνίας, όπως είναι το Zoom, όπου οργανώνονται συνελεύσεις, συζητήσεις ή ανοιχτές εκδηλώσεις.
Καρατζογιάννη: Όσοι μετέχουν σε κινήματα όλο το προηγούμενο διάστημα δεν σταμάτησαν να συναντιούνται, απλά δεν γινόταν σε φυσικό χώρο. Το Extinction Rebellion δε επιχείρησε και πραγματοποίησε και συναντήσεις σε φυσικό χώρο, κατόπιν άδειας. Και εδώ είναι πολύ ενδιαφέρον το ότι οι πολύ νεότεροι ακτιβιστές βοηθήθηκαν από τους παλαιότερους, που έχουν την εμπειρία μιας γραφειοκρατικής οργάνωσης διαμαρτυρίας. Από εκεί και πέρα, αναδεικνύονται διάφορα ζητήματα με τον τρόπο που λειτουργούν τώρα τα κινήματα, όπως αν παρακολουθούνται, και για αυτό χρησιμοποιούν και δικές τους πλατφόρμες επικοινωνίας, ενώ είναι πολύ προσεκτικοί στο τι λένε ή πόσο ανοιχτές είναι οι συζητήσεις τους. Επίσης, έχουν να αντιμετωπίσουν το επιχείρημα ότι μπορεί να φταίνε τα κινήματα στην έξαρση της πανδημίας. Για αυτό είχε ενδιαφέρον ο τρόπος που οργανώθηκε η πορεία της Πρωτομαγιάς από το ΚΚΕ πέρυσι. Ήταν η πρώτη διαδήλωση παγκόσμια, με τήρηση μέτρων και βλέπουμε έκτοτε πώς οργανώνονται οι διαμαρτυρίες. Όλα αυτά εκκινούν μία πολύ ωραία συζήτηση για το ποιο είναι το μέλλον. Και βλέπω μια νέα γενιά αριστερών (18-30 χρονών), να έχει μεγαλώσει μέσα στην οικονομική κρίση και να αμφισβητεί τους παλιούς αριστερούς και να μιλά ανοιχτά για κομμουνισμό και σοσιαλισμό. Αυτή η γενιά θα έχει τρομερό ενδιαφέρον, παγκόσμια.
Βενετή: Όλη αυτή την περίοδο που οι ζωές μας έχουν μπει στον πάγο, λόγω της πανδημίας, δεν έχουν σταματήσει οι πολιτικές συζητήσεις ούτε οι κινητοποιήσεις. Ίσα ίσα δόθηκε χρόνος στους πολίτες να παρατηρήσει τι συμβαίνει στον κόσμο, και να παρακινηθεί να συμμετέχει σε συζητήσεις, οι οποίες σε αυτή τη φάση λαμβάνουν χώρα στον ψηφιακό κόσμο, αλλά θα μεταφερθούν συν τω χρόνω στο φυσικό χώρο. Είναι μια ευκαιρία αναδιοργάνωσης των κινημάτων. Στην Ελλάδα βλέπω να υπάρχει μια κινητοποίηση, με θετικό πρόσημο.
Πηγή: Η Εποχή
