Ο Στέφανο Ροντοτά είναι ομότιμος καθηγητής του Αστικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης La Sapienza. Στο βιβλίο του «Solidarietà, un utopia necessaria» (Laterza, 2014), ο Ροντοτά υποστηρίζει ότι η κοινωνική αλληλεγγύη είναι βασική προϋπόθεση ώστε να αποκτήσουν ουσιαστικό νόημα και περιεχόμενο η ισότητα και η ελευθερία.
Η αλληλεγγύη γίνεται αντιληπτή από τον Ιταλό στοχαστή όχι απλώς ως ηθική υποχρέωση, όπως την αντιλαμβάνεται ακόμη και ένας «συμπονετικός» συντηρητισμός, αλλά ως κατευθυντήρια αρχή της δημόσιας και της συλλογικής δράσης, ως θεμελιώδης κανόνας που πρέπει να διέπει τις κοινωνικές σχέσεις, ως δεσμευτική νομική και πολιτική βάση για την αναγνώριση των κοινωνικών δικαιωμάτων.
• Γιατί ξαναρχίζουμε να μιλάμε για αλληλεγγύη;
Η οικονομική κρίση αύξησε τις ανισότητες και προκάλεσε την εξάπλωση της φτώχειας. Το να εμπιστευτούμε τις δυνάμεις της αγοράς είναι μια εσφαλμένη επιλογή, που παραγνωρίζει την αναγκαιότητα να βρούμε νέες αρχές αναφοράς. Η αλληλεγγύη επανεμφανίζεται με τους πιο διαφορετικούς τρόπους και υπερβαίνει τις υπαρκτές επιφυλάξεις. Επανεμφανίζεται, για παράδειγμα, στη συζήτηση για τις συντάξεις, όταν τίθεται το πρόβλημα της αλληλεγγύης μεταξύ των γενεών. Στην υγεία, όπου δεν είναι δυνατόν να περιοριζόμαστε στο σήμερα προκειμένου να εγγυηθούμε τις ελάχιστες προϋποθέσεις της ζωής. Δεν είναι μια εύκολη διαδικασία. Στις δύσκολες καταστάσεις οι επιφυλάξεις μπορεί να ενισχυθούν μαζί με την αδυναμία να είμαστε αλληλέγγυοι.
• Μπορούμε να είμαστε αλληλέγγυοι στις περιφέρειες της Ρώμης και του Μιλάνου όταν υπάρχει κρίση, εκδηλώνονται ξενοφοβικά συναισθήματα και εκκενώνονται τα σπίτια που είχαν καταληφθεί;
Νομίζω ότι αυτές οι συγκρούσεις υποδαυλίζονται και από εκείνους που θέλουν να εκμεταλλευτούν τις υπάρχουσες εντάσεις. Υπάρχει όμως και ένας άλλος λόγος: όσο οι άνθρωποι ήταν σε θέση να πληρώνουν για ένα σπίτι, δεν θεωρούσαν απαράδεκτο το γεγονός ότι κάποιος που αντιμετώπιζε δυσκολίες καταλάμβανε ένα κατάλυμα ή δεν πλήρωνε το νοίκι. Με την κρίση ξαναβρεθήκαμε σε μια συγκρουσιακή κατάσταση. Το να πληρώνεις νοίκι είναι απαράδεκτο όταν άλλοι δεν το πληρώνουν. Οι υλικές προϋποθέσεις της αλληλεγγύης φαίνεται να καταστρέφονται, ενώ καταγράφουμε μιαν αντιστροφή της αρχής: συγκροτείται μια αλληλεγγύη της εγγύτητας ή της γειτονίας και γίνονται αλληλέγγυοι με όποιον αρνείται την αλληλεγγύη στους άλλους, τους πιο μακρινούς, τους ξένους ή τους Ρομά.
• Πώς ορίζετε εσείς την αλληλεγγύη;
Στην παραβολή του καλού Σαμαρείτη ο Χριστός δείχνει το επαναστατικό περιεχόμενο του μηνύματός του: πρέπει να αγαπάμε τον ξένο και όχι μόνον τον πλησίον. Να αγαπάμε τον ξένο είναι το κομβικό σημείο της αλληλεγγύης. Η αλληλεγγύη στον κοντινό μας, σε όποιον ανήκει στην ίδια ομάδα με μας, είναι εύκολη. Η αλληλεγγύη πρέπει να εκδηλώνεται σε δύσκολους καιρούς, που οδηγούν και σε ρήξεις. Οταν εγκαταλείπεται, αποδυναμώνονται οι ελάχιστες προϋποθέσεις της δημοκρατίας, δηλαδή η αμοιβαία αναγνώριση και η κοινωνική ειρήνη. Συμφωνώντας με τον Γιούργκεν Χάμπερμας, λέω ότι η αλληλεγγύη είναι μια αρχή που μπορεί να εξαλείψει το μίσος μεταξύ των πλούσιων και των φτωχών κρατών. Η αλληλεγγύη χρησιμεύει πράγματι για να προσδιορίσουμε τα θεμέλια μιας νομικής τάξης, χωρίς την οποία όλες οι δυσκολίες μας, προσωπικές και κοινωνικές, επιδεινώνονται. Η αλληλεγγύη, είναι τέλος, μια πρακτική που θέτει στο επίκεντρό της τα κοινωνικά δικαιώματα.
• Ποια υπήρξε η συμβολή του εργατικού κινήματος στην ιστορία της αλληλεγγύης;
Η Διεθνής κατέδειξε ότι η αλληλεγγύη δεν είναι ένα γενικό συναίσθημα συμπόνιας απέναντι στον άλλο, ούτε ένα ιστορικά απροσδιόριστο στοιχείο. Η αλληλεγγύη των νεότερων είναι μια κατασκευή που χρειαζόταν πάντα ένα ιστορικό υποκείμενο. Αυτό το υποκείμενο υπήρξε κατεξοχήν το εργατικό κίνημα. Υπάρχει ένα επαναστατικό τραγούδι που λέει: «Αν και είμαστε γυναίκες, δεν φοβόμαστε, από αγάπη για τα παιδιά μας, συνενωνόμαστε». Υπάρχει εδώ η περήφανη συνειδητοποίηση της αξιοπρέπειας των γυναικών, που γίνεται αρχή συλλογικής δράσης. Πάνω σε αυτές τις αρχές οι αποκλεισμένοι αυτοοργανώθηκαν και οι οργανώσεις τους επέτρεψαν στους σοσιαλιστές και στους χριστιανούς να βρουν σημεία σύγκλισης. Στη Διεθνή ήθελαν να οικοδομήσουν μιαν ανθρωπότητα που δεν θα ήταν απλώς το άθροισμα προσώπων, αλλά η συνένωση σειράς υποκειμένων τα οποία δρουν συλλογικά εν όψει ενός κοινού συμφέροντος. Αυτό οδήγησε στην αναγνώριση της ελεύθερης και αξιοπρεπούς ύπαρξης για την οποία μιλάει το Σύνταγμά μας.
• Το κοινωνικό κράτος τροποποίησε αυτή την ιδέα του εργατικού κινήματος. Η κρίση του θα επιτρέψει στην αλληλεγγύη να επιβιώσει;
Το να στοχαζόμαστε για την αλληλεγγύη ως αρχή σημαίνει να αναγνωρίζουμε την ιστορικότητά της. Η αλληλεγγύη υπήρχε πριν από το κοινωνικό κράτος και θα υπάρχει και μετά απ’ αυτό. Γι’ αυτό σήμερα μπορούμε να πούμε ότι η αλληλεγγύη είναι η αρχή στην οποία αναφερόμαστε για την ανασυγκρότηση του πολιτικού, θεσμικού και κοινωνικού ιστού. Χρειάζεται να ξανασκεφτούμε την αλληλεγγύη πέραν του κοινωνικού κράτους. Γι’ αυτό είναι ουσιώδες να θεμελιώσουμε έναν νέο ευρωπαϊκό συνταγματικό χώρο εμπνεόμενο από αυτή την αρχή.
• Πώς μπορεί να θεμελιωθεί ένας τέτοιος χώρος;
Αναφέρομαι στη Χάρτα των θεμελιωδών δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ενωσης, τη Χάρτα της Νίκαιας, στη συγγραφή της οποίας είχα μετάσχει. Αυτή η Χάρτα γεννήθηκε το 1999, σε μια πολιτική και πολιτιστική συγκυρία διαφορετική από την τωρινή. Θέλαμε τότε να προχωρήσουμε πέρα από το εθνικό κοινωνικό κράτος και κάναμε μια διάγνωση πιο ριζική από αυτήν που γενικά κάνουν σήμερα για την Ευρώπη. Η Ευρωπαϊκή Ενωση δεν έχει μόνον έλλειμμα δημοκρατίας, αλλά έχει και έλλειμμα νομιμοποίησης. Αυτό το έλλειμμα μπορεί να καλυφθεί με τα θεμελιώδη δικαιώματα, που εμπνέονται από την αλληλεγγύη και την αξιοπρέπεια και όχι από την αγορά. Θυμάμαι ότι οι Εργατικοί του Τόνι Μπλερ αντιστάθηκαν πολύ και αντιτάχθηκαν ακόμη και στο δικαίωμα στην απεργία. Σε τέτοιο σημείο είχε φτάσει η ρήξη τους με την παράδοση του εργατικού κινήματος. Γνωρίζω καλά ότι για τη Χάρτα της Νίκαιας υπήρξαν πολεμικές. Σήμερα, ωστόσο, θα έπρεπε να μας προβληματίσει το γεγονός ότι αυτή παραμερίστηκε όταν στην Ευρώπη επιβλήθηκε ένα άλλο Σύνταγμα βασιζόμενο στις πολιτικές λιτότητας.
• Υπάρχει ένα υποκείμενο ικανό να επαναφέρει την αλληλεγγύη στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος;
Συνδεόμαστε με μια νεωτερικότητα η οποία αναγνώρισε τον δημιουργό δικαιωμάτων σε ένα κοινωνικό υποκείμενο: η αστική τάξη προκάλεσε τη γέννηση των πολιτικών δικαιωμάτων, οι εργάτες, των κοινωνικών. Υπήρξε έπειτα μια αποσύνθεση των συλλογικών υποκειμένων, έγινε λόγος για το πρεκαριάτο και για άλλες κοινωνικές κατηγορίες. Γι’ αυτό είναι σημαντική η αλληλεγγύη. Αυτή είναι η ουτοπική διάσταση: η αλληλεγγύη είναι η συνθήκη που μας επιτρέπει να μην υποταχθούμε στον κοινωνικό κατακερματισμό και στους μηχανισμούς κοινωνικού αποκλεισμού.
Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών από Il Manifesto.
