Η κοινωνιολόγος – εγκληματολόγος και υποψήφια διδακτόρισσα στο Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αγγελική Πεπονή, με αφορμή τα χιλιάδες περιστατικά εκδικητικής πορνογραφίας στην εφαρμογή telegram, αναλύει στην Εποχή το φαινόμενο, τα αίτιά του, αλλά και πώς πρέπει να αλλάξει η συντηρητική αντίληψή μας γύρω από τη σεξουαλικότητα των γυναικών.
Τις προηγούμενες μέρες είδαμε δεκάδες χιλιάδες περιπτώσεις εκδικητικής πορνογραφίας μέσω της εφαρμογής telegram, αλλά και μεμονωμένα περιστατικά στο Μεσολόγγι, στη Λάρισα και αλλού. Πόσο διαδεδομένο είναι το φαινόμενο του revenge porn;
Το revenge porn εμφανίστηκε ως όρος το 2015 και στην Ελλάδα το πρώτο καταγεγραμμένο περιστατικό ήταν το 2016 στην Θεσσαλονίκη, όπου οι συνέπειες της θυματοποίησης ήταν η αυτοκτονία της γυναίκας. Είναι ένα φαινόμενο συνεχώς εξελισσόμενο, ακριβώς λόγω της δύναμης που του δίνει το διαδίκτυο. Ένας χώρος δηλαδή που δεν έχει όριο, δεν έχει ταβάνι, δίνοντας απίστευτη ώθηση στο φαινόμενο σε συνδυασμό με την ανωνυμία των χρηστών. Οπότε δεν μπορούμε να προβλέψουμε το πού θα φτάσει, καθώς δεν υπάρχει πρόβλεψη για πρόληψη στα πλαίσια του διαδικτύου, μόνο κάποιοι παράγοντες που μπορούν να αναστείλουν το φαινόμενο ως προς το μέγεθός του.
Να πούμε λίγο περισσότερα για τον ρόλο του διαδικτύου και ιδιαίτερα των social media στην έμφυλη βία; Αποτελούν παράγοντα όξυνσής της ή αντανακλούν απλά αυτό που υπάρχει ούτως ή άλλως στην κοινωνία;
Σίγουρα το διαδίκτυο δεν δημιουργεί κάτι που δεν υπάρχει ήδη στην κοινωνία. Η έμφυλη βία υπάρχει στην κοινωνική πραγματικότητα, αντανακλάται στο διαδίκτυο και από εκεί και πέρα πίσω από την ανωνυμία ενός χρήστη μπορούμε να δούμε συμπεριφορές άκρως σεξιστικές, με τεράστιο βάρος έμφυλης βίας, ακριβώς γιατί δεν γνωρίζουμε το πρόσωπο που απευθύνει την προσβολή, την απειλή, τον εκβιασμό. Θεωρώ, λοιπόν, ότι είναι κάτι που υπάρχει στην κοινωνία και στο διαδίκτυο απελευθερώνεται το τέρας.
Ποια είναι τα αίτια και τα κίνητρα των δραστών του revenge porn; Είμαστε σε μία εποχή με εύκολη και άφθονη πρόσβαση σε υλικό συναινετικού σεξουαλικού περιεχομένου, άρα η παράνομη δημοσιοποίηση προσωπικών δεδομένων των γυναικών «της διπλανής πόρτας», όπως ονομαζόταν και η σχετική ομάδα στο telegram, πού βασίζεται; Σχετίζεται με οικονομικά οφέλη των δραστών ή πρόκειται για «ηδονή» από τον εξευτελισμό των θυμάτων;
Όπως σε όλες τις μορφές έμφυλης βίας, μεγάλο ρόλο παίζει το θέμα της επιβολής, της κυριαρχίας και του εξευτελισμού. Δεν θεωρώ πως ο οικονομικός παράγοντας διαδραματίζει τόσο ρόλο, γιατί τότε θα βλέπαμε και περιεχόμενα με άνδρες. Ωστόσο, βλέπουμε πως το κύριο χαρακτηριστικό είναι το θέμα του φύλου, οι «πρωταγωνίστριες» σ’ αυτό το άρρωστο παιχνίδι είναι γυναίκες. Θεωρώ, λοιπόν, ότι τα κίνητρα είναι η εκδίκηση και η ανάγκη να υπάρχει μια υποτέλεια και επιβολή κυριαρχίας από αυτή την ομάδα με τα 15.000 μέλη, η οποία βέβαια δεν είναι η μόνη. Υπάρχουν παντού αυτές οι ομάδες, είτε έξω από το διαδίκτυο, μέσα σε σχολεία, σε καφετέριες, σε εργασιακούς χώρους, είτε στον ψηφιακό χώρο.
Και πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε ένα τέτοιο φαινόμενο;
Υπάρχει το μικροεπίπεδο και το μακροεπίπεδο. Στο μικροεπίπεδο, πάντα το κύτταρο της κοινωνίας είναι η οικογένεια, οπότε θα πρέπει να θωρακίσουμε όχι μόνο τα παιδιά, αλλά και τους ίδιους τους εαυτούς μας σε ένα ενδεχόμενο τέτοιου είδους θυματοποίησης. Να μπορέσουμε να το διαχειριστούμε πρώτα απ’ όλα ψυχολογικά. Ξεκινώντας από εκεί, θα μπορέσουμε να διαχειριστούμε και τον κοινωνικό στιγματισμό που έρχεται και βαραίνει διπλά τα θύματα. Η βάση μας, λοιπόν, πρέπει να είναι η οικογένεια και το υποστηρικτικό πλαίσιο. Για να γίνω πιο σαφής, θα δανειστώ τα λόγια του σκηνοθέτη Σωτήρη Τσαφούλια, που όταν το 2022 υπήρξε πάλι έξαρση με περιστατικά revenge porn, είπε στις κόρες του μη τυχόν και κάνετε κακό στον εαυτό σας αν σας συμβεί κάτι τέτοιο, δεν κάνατε κάτι που δεν κάνουν άλλα 7 δισεκατομμύρια στον πλανήτη, απλά έτυχε να είστε εσείς που βρεθήκατε σε αυτή την ευάλωτη κατάσταση. Ακριβώς αυτή η ενσυναίσθηση θα πρέπει να υπάρχει στο οικογενειακό και φιλικό πλαίσιο. Όσον αφορά στο μακροεπίπεδο, θα έπρεπε να υπάρχει κάποιου είδους φιλτράρισμα και κυβερνοασφάλειας, ώστε να μην φτάνουμε σε αυτό το σημείο που η κατάσταση ξεφεύγει και οι συνέπειες είναι τραγικές για τα θύματα. Σε ένα μέσο επίπεδο, θα μπορούσαμε να πούμε πως το κομμάτι της ενσυναίσθησης, του αλληλοσεβασμού και του σεβασμού στη συναίνεση είναι απαραίτητο να υπάρχει εν γένει στην κοινωνία. Γιατί αν οι δράστες του telegram σέβονταν την προσωπικότητα των γυναικών, δεν θα έκαναν αυτές τις πράξεις.
Στη συγκεκριμένη περίπτωση που έχουν γίνει μηνύσεις και μιλάμε για 15.000 δράστες, τι πρόκειται να γίνει; Θα υπάρξει κάποια δικαίωση για τα θύματα;
Έχοντας την ιδιότητα του κοινωνιολόγου-εγκληματολόγου δεν μπορώ να μπω στα χωράφια της νομικής, αλλά αυτό που ξέρω, είναι ότι και οι προβλεπόμενες ποινές να επιβληθούν, δεν είναι ένα φαινόμενο που θα σταματήσει αν δεν υπάρξει μια συστηματικότητα στην πρόληψή του. Να μην φτάνουμε, δηλαδή, να έχουμε τέτοιου είδους ομάδες 15.000 μελών. Είχαμε πριν το chatpig, το οποίο είναι παγκόσμιο και είδαμε καθαρά την παθογένεια και τα πρώτα προβλήματα και σημάδια αυτού του φαινομένου. Θα έπρεπε, λοιπόν, να έχουν θωρακιστεί διαφορετικά όλες οι χώρες ως προς αυτό το κομμάτι. Η δικαίωση για τα θύματα δεν μπορεί να επέλθει στο 100%, καθώς πρόκειται για «ζημιά» που αφήνει ψυχολογικά κατάλοιπα. Η δικαίωση και η λύτρωση θα έρθει, κατά τη γνώμη μου, για τα θύματα όχι μόνο με την επιβολή των ποινών, αλλά και μέσω ψυχοθεραπείας και υποστήριξής τους από το περιβάλλον.
Αυτές τις μέρες που συζητείται το θέμα, είδαμε να μπαίνει στο επίκεντρο η «προφύλαξη» των γυναικών, με συμβουλές να μην στέλνουν φωτογραφίες κτλ. Υπάρχει κίνδυνος τέτοια φαινόμενα να λειτουργήσουν και υπονομευτικά στη σεξουαλική ελευθερία των γυναικών, στρέφοντας πάλι στη συντηρητικοποίηση και στον φόβο πώς δρούμε ως σεξουαλικά υποκείμενα;
Σίγουρα. Δεν είναι τυχαίο πως όλη αυτή η κουλτούρα του revenge porn συνδέεται με την κουλτούρα του βιασμού που κατηγορεί τις γυναίκες ότι ήθελαν και τα έπαθαν, προκάλεσαν τον βιασμό τους και τη θυματοποίησή τους, και εν γένει με το slut-shaming. Μία γυναίκα μπορεί να διαχειρίζεται το σώμα της όπως επιθυμεί, τις προσωπικές της στιγμές όπως επιθυμεί και να τις μοιράζεται με όποιον θέλει είτε με φωτογραφικό υλικό, είτε με βίντεο κτλ. Πρέπει να σταματήσει, λοιπόν, το victim blaming, να κατηγορούμε τις γυναίκες γιατί μοιράστηκαν φωτογραφίες. Αρχικά, δεν κάνουν κάτι που δεν κάνουν και οι άντρες, αλλά τότε ούτε παράνομη διακίνησή τους γίνεται, ούτε κοινωνική μομφή υπάρχει γιατί τις έβγαλαν. Ίσα-ίσα που αν διέρρεαν, θα θεωρούνταν και «μάγκες». Δεν θα πρέπει, λοιπόν, να περιοριστεί η σεξουαλική έκφραση των γυναικών, επειδή κάποιοι εκμεταλλεύτηκαν την εμπιστοσύνη που τους δόθηκε. Οι γυναίκες σήμερα δεν είναι όπως το 1950. Και πάλι είμαστε πίσω, αλλά έχουμε κάνει κάποια μικροσκοπικά βήματα. Το να λέμε ότι φταίνε οι γυναίκες επειδή έστειλαν φωτογραφία, δεν ευσταθεί. Αυτός που φταίει αν το διαρρεύσει, είναι ο αποδέκτης, γιατί γίνεται χωρίς τη συναίνεση των γυναικών.
Σε μια εποχή που υπάρχει έντονη σεξουαλική κατανάλωση, με τι όρους γίνεται αυτή; Έχει απελευθερωτικά στοιχεία, τι κουλτούρα επικρατεί γύρω από τη σεξουαλικότητα κατά τη γνώμη σας;
Θεωρώ ότι αυτό που δεν έχει αλλάξει ανά τις δεκαετίες είναι η εμπορευματοποίηση και η σεξουαλικοποίηση της γυναίκας, παραφράζοντας την έκφραση σεξουαλικότητας των γυναικών με κάτι διαφορετικό, χυδαίο και που πάντα υπονομεύει τις ίδιες. Αυτό έχει το ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα, οι γυναίκες, δηλαδή, όσες αυτοπροσδιορίζονται έτσι, δεν μιλώ για βιολογικό φύλο, χάνουν έτσι και τη δική τους σεξουαλικότητα. Ενώ είμαστε σε μια δημοκρατική κοινωνία και οδεύουμε προς την αλλαγή, το κομμάτι της σεξουαλικότητας συνεχίζει να αποτελεί ταμπού, ειδικά όταν αφορά τις γυναίκες. Γι’ αυτό έχουμε slut-shaming και victim-blaming. Θεωρώ πως σε αυτό τον τομέα έχουμε ακόμα πολλή δουλειά να κάνουμε, βλέπω πως κληρονομείται από γενιά σε γενιά και ότι έχουμε μια συντηρητικοποίηση σ’ αυτό το ζήτημα πάλι. Ενώ μπορεί να μην φαίνεται αυτό με γυμνό μάτι, στην κοινωνία έχουμε βαθιές παθογένειες που μας κρατάνε πίσω, ενώ θα μπορούσε ο καθένας να εκφράζεται σεβόμενος τον εαυτό του και τον δίπλα του όπως επιθυμεί, χωρίς πολλές μεταφράσεις και κουτάκια.
Θα μπορούσαμε να ξαναμιλήσουμε για τη σεξουαλικότητα των γυναικών πέραν από όρους θυματοποίησης; Όπως είπατε πριν, ακόμα και αν διέρρεαν φωτογραφίες σεξουαλικού περιεχομένου ενός άντρα, αυτό δεν θα συνοδευόταν από το αντίστοιχο κοινωνικό στίγμα και ψυχολογικό βάρος όπως στις περιπτώσεις των γυναικών. Πώς μπορούμε να τα άρουμε αυτά και εκεί;
Θυμάμαι μια περίπτωση το 2021 που υπήρξε θύμα revenge porn ένας άντρας, που και γι’ αυτό ήταν ψυχολογικά πολύ βαρύ, δηλώνοντας πως ήθελε να αυτοκτονήσει, δεχόμενος μετά ψυχολογική υποστήριξη. Ωστόσο, θεωρώ πως στην κοινωνία που ζούμε κατά βάση ένας άντρας δεν θα έπαιρνε βαριά τη δημοσίευση μιας τέτοιας φωτογραφίας του, γιατί δεν θα το πάρει η κοινωνία τόσο βαριά. Είναι πολύ ιδανικό και ιδεατό αυτό που θα πω, αλλά αν μάθουμε τα παιδιά από μικρά να μην τα ξεχωρίζουμε στη σεξουαλικότητά τους, δηλαδή όταν βγαίνουν ραντεβού τα παιδιά στην εφηβεία να μην λέμε το αγόρι μάγκα και την κοπέλα εξώλης και προώλης, θα μπορούσε να αλλάξει κάτι. Πέραν από την οικογένεια που είναι το κύτταρο, θα πρέπει να προσέξουμε όμως και πώς συμπεριφερόμαστε εν γένει στα άτομα γύρω μας κοινωνικά. Δυστυχώς, ένα μεγάλο μέρος ψυχολογικής και συναισθηματικής βίας που υφίσταται μια γυναίκα για τη σεξουαλικότητά της προέρχεται από τις ίδιες τις γυναίκες. Δείχνουμε συνέχεια τους άντρες, αλλά και οι ίδιες οι γυναίκες έχουμε εσωτερικευμένο μισογυνισμό και μπορούμε να κάνουμε και μεγαλύτερη ζημιά σε μια άλλη γυναίκα. Θεωρώ πως μόνο με την ενσυναίσθηση, δηλαδή να νιώσουμε αυτό που νιώθει ο απέναντί μας, θα μπορέσουμε να αλλάξουμε κάτι ουσιαστικά και μόνο αν το προσπαθήσουμε συνειδητά, γιατί η αλλαγή έρχεται από μέσα μας.
Τζέλα Αλιπράντη
Η ΕΠΟΧΗ
