Τασούλα Βερβενιώτη, ιστορικός: «Η δυνατότητα εκδημοκρατισμού και κριτικής οπτικής του ιστορικού γίγνεσθαι ήταν και συνεχίζει να είναι ένας από τους κυρίαρχους λόγους για τους οποίους και μη ακαδημαϊκοί ερευνητές προσελκύονται από τη μεθοδολογία της προφορικής ιστορίας».
Σε κάθε δουλειά της η Τασούλα Βερβενιώτη, αυτή η ακάματη ερευνήτρια, η μαστόρισσα της προφορικής ιστορίας, δια-σώζει τη συλλογική μνήμη κι αυτό ακριβώς διδάσκει στις αναρίθμητες πια Ομάδες Προφορικής Ιστορίας. Σήμερα μιλάμε μαζί της για αυτό το οικοσύστημα ερευνητών, που με όπλο τους ένα κασετοφωνάκι και μια βιντεοκάμερα δίνουν έναν αγώνα όχι μονάχα απέναντι στη λήθη αλλά και στην αντίληψη της «αγοράς» που απειλεί να σαρώσει τη ζωή μας.
● Ο Μπρεχτ στις «Ερωτήσεις ενός εργάτη που διαβάζει» αναρωτιέται ποιος έχτισε τη Θήβα την Εφτάπυλη. Η προφορική ιστορία στρέφει τον φακό της ακριβώς σε αυτόν τον εργάτη και, μάλιστα, οι ομάδες στη θέση του ιστορικού βάζουν έναν άλλο απλό εργάτη. Ενας απλός άνθρωπος μπορεί να γίνει ιστορικός;
Η σκέψη των ποιητών και ειδικότερα των μεγάλων δημιουργών, όπως ο Μπρεχτ, προηγείται από τη σκέψη των ιστορικών. Η Ιστορία θεωρήθηκε επιστήμη και εντάχθηκε στα πανεπιστήμια τον 19ο αιώνα, με το ρεύμα του θετικισμού και τη «λατρεία» των αρχείων. Στα μέσα του 20ού αιώνα, έγινε φανερό, κυρίως με τα αντιαποικιακά και απελευθερωτικά κινήματα, ότι, γράφοντας μια ιστορία βασισμένη μόνο στα αρχεία, μπορείς να γράψεις την ιστορία των αποικιοκρατών και όχι των αποικιοκρατούμενων που δεν κρατούσαν αρχεία.
Το κενό αυτό ήρθε να συμπληρώσει και η Προφορική Ιστορία· η συγκέντρωση της βιωμένης εμπειρίας. Αυτή ανέδειξε τον ρόλο των «απλών», καθημερινών ανθρώπων στο ιστορικό γίγνεσθαι. Τη δημιουργία των ΟΠΙ κατέστησαν εφικτή δύο παράγοντες: το υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης μεγάλης μερίδας του πληθυσμού και η ψηφιακή τεχνολογία που διευκολύνει την καταγραφή, τη διάδοση και τη διατήρηση της μνήμης.
Τα μέλη των ΟΠΙ είναι ενήλικοι, οι περισσότεροι με πανεπιστημιακή μόρφωση. Είναι ερασιτέχνες ιστορικοί. Η λέξη «ερασιτέχνης» δεν ενέχει μόνο την έννοια της προχειρότητας, της «τσαπατσουλιάς», αλλά και του ανθρώπου που αγαπάει αυτό που κάνει· προέρχεται από το ρήμα εράω-ώ, που σημαίνει αγαπώ.
● Οι πρώτες ομάδες γεννήθηκαν μέσα στη συγκυρία της κρίσης. Ενώ η χώρα κατέρρεε, τι ήταν αυτό που έφερε τους ανθρώπους κοντά στην Ιστορία;
Το κίνημα των ΟΠΙ πράγματι εμφανίστηκε σε μια εποχή που η ελληνική κοινωνία βίωνε και βιώνει αλλεπάλληλες κρίσεις, οικονομικές, πολιτικές, ενεργειακές, υγειονομικές και στο βάθος πολιτισμικές, οι οποίες οδηγούν στον βίαιο μετασχηματισμό της. Οι κρίσεις αυτές οδήγησαν και σε αλλαγή ταυτοτήτων, οι οποίες ώθησαν τους ανθρώπους σε προσωπικούς αναστοχασμούς: ποιοι είμαστε και πού πηγαίνουμε.
Η ιστορία, η γνώση του παρελθόντος αποτέλεσε μια αναγκαιότητα. Η δυνατότητα εκδημοκρατισμού και κριτικής οπτικής του ιστορικού γίγνεσθαι ήταν και συνεχίζει να είναι ένας από τους κυρίαρχους λόγους για τους οποίους και μη ακαδημαϊκοί ερευνητές προσελκύονται από τη μεθοδολογία της προφορικής ιστορίας.
Οι ΟΠΙ ξεκίνησαν «από κάτω»· από την επιθυμία μιας ομάδας ανθρώπων να συγκεντρώσει συνήθως τις μνήμες για τη γειτονιά τους ή για κάποιο γεγονός. Αυτοί κάνουν μια πρόσκληση σε όποιον ενδιαφέρεται και οργανώνουν ένα σεμινάριο, συνήθως 18 ωρών. Εμείς αναλαμβάνουμε να τους εκπαιδεύσουμε στις βασικές αρχές της προφορικής Ιστορίας: τη συλλογή και την αρχειοθέτηση των μαρτυριών με βάση κάποιες διεθνείς προδιαγραφές.
● Μπορούμε να κάνουμε λόγο για ένα κίνημα, έντεκα χρόνια μετά την ίδρυση της πρώτης ομάδας, το 2011, στην Κυψέλη;
Θεωρώ ότι οι ΟΠΙ αποτελούν ένα grassroots κίνημα. Δημιουργήθηκαν από τα κάτω· από διαφορετικούς ανθρώπους, που ζούσαν σε διαφορετικά μέρη, με διαφορετικά κοινωνικά, πολιτικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Η ύπαρξή τους αποτελεί ένα κοινωνικό φαινόμενο· ίσως μοναδικό σε παγκόσμιο επίπεδο.
Ο κοινός στόχος τους –συνειδητά ή ασυνείδητα– είναι να δημιουργήσουν ένα εναλλακτικό αφήγημα για το παρελθόν, το οποίο δομείται κοινωνικά, παράλληλα με τις νέες ταυτότητες που μετασχηματίζονται λόγω της κρίσης. Το γεγονός ότι επέλεξαν ως τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας ένα σχήμα συνεργατικό και άτυπο δεν είναι καθόλου τυχαίο.
● Μιλάτε για ένα οικοσύστημα ομάδων, τι είναι αυτό που κινητοποιεί τόσο πολλούς και διαφορετικούς ανθρώπους από όλη τη χώρα;
Οι ΟΠΙ είναι αυτοφυείς. Η κάθε μία αποτελεί μια αυτόνομη κοινότητα, με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Ολες μαζί παράγουν ένα οικοσύστημα. Η προφορική Ιστορία πρόσφερε στα μέλη των ΟΠΙ τα εργαλεία να προσπαθήσουν να απαντήσουν στα ερωτήματα που θέτει η εποχή των μεγάλων κοινωνικών αναδιαρθρώσεων και αναταράξεων που ζούμε.
Πρόσφερε μια προσβάσιμη κοινωνικά μέθοδο, για να ανακαλύψουν το πρόσφατο παρελθόν τους. Γιατί ο στόχος της προφορικής Ιστορίας δεν είναι απλώς να περιγράψει ένα «νεκρό» παρελθόν, αλλά να χρησιμοποιήσει το παρελθόν για να μετασχηματίσει το παρόν και να δημιουργήσει το μέλλον.
● Η δουλειά σας δίνει φωνή στους ανθρώπους χωρίς φωνή, φωτίζει τη σιωπηλή πλευρά της Ιστορίας. Είναι αγώνας ενάντια στη λήθη ή και ένα ταξίδι αυτογνωσίας;
Οι προφορικές μαρτυρίες, για αυτούς που τις συλλέγουν αλλά και για αυτούς που τις ακούν, συνιστούν ένα γοητευτικό ταξίδι στις ζωές των άλλων ανθρώπων που προσφέρει γνώσεις για το παρελθόν, αλλά και έναν αναστοχασμό για τη δική τους ζωή ή/και για τη ζωή αυτή καθεαυτή. Είναι ένα ταξίδι αυτογνωσίας. Επιπλέον, η καταγραφή μιας προσωπικής μαρτυρίας –ως αντανάκλαση της συλλογικής– συνιστά ένα είδος αντίστασης απέναντι στις απρόσωπες αγορές που προσπαθούν να ελέγξουν τη ζωή μας.
Οι τράπεζες, οι εταιρείες, τα funds μετονομάζονται, μετατρέπονται, μεταφέρονται, συγχωνεύονται και μεταπωλούνται. Δεν έχουν μνήμη. Σε αντίθεση με τις «αγορές», οι άνθρωποι διαθέτουν Ιστορία και μνήμη· δεν υπάρχουν χωρίς μνήμη. Γι’ αυτό ο αγώνας ανάμεσα στη λήθη και τη μνήμη μοιάζει με έναν αγώνα ανάμεσα στο φως και το σκοτάδι.
Ντίνα Δασκαλοπούλου
