Τον Νοέμβριο δημοσίευσα ένα άρθρο στον «Οικονομικό Ταχυδρόμο»i για τις αντιφάσεις του νεοφιλελεύθερου εγχειρήματος και πώς οι τάσεις των βασικών μακροοικονομικών μεγεθών υπονομεύουν τις κυβερνήσεις που ακολουθούν αυτή την πεπατημένη. Βασικοί πυλώνες του οικονομικού αφηγήματος της κυβέρνησης της Ν.Δ. δεν ισχύουν: οι μειώσεις φόρων, είτε στις ανώτατες κλίμακες στον φόρο εισοδήματος είτε επί των κερδών, δεν αυξάνουν τις επενδύσεις, η άνοδος των μισθών δεν ακολουθεί πια την, έστω και ανιαρή, αύξηση της παραγωγικότητας, τα μεσαία στρώματα συμπιέζονται παντού.
Το νεοφιλελεύθερο εγχείρημα μπορεί να είναι κυρίαρχο, αλλά δεν είναι ηγεμονικό. Δεν μπορεί, δηλαδή, να ενσωματώσει αρκετά μεγάλα μερίδια των λαϊκών και μεσαίων στρωμάτων για να δημιουργήσει ένα ισχυρό μπλοκ δυνάμεων με μεσομακροπρόθεσμη προοπτική πολιτικής σταθερότητας. Είμαστε, με άλλα λόγια, πολύ μακριά από την κοινωνία των δύο τρίτων που έδωσε μια τέτοια σταθερότητα στην εποχή της ηγεμονίας του νεοφιλελευθερισμού.
Σε ένα πολύ ενδιαφέρον άρθροii, ο Αντώνης Λιάκος και η Μυρσίνη Ζορμπά ισχυρίζονται ότι η κυβέρνηση της Ν.Δ. έχει ένα πολύ φιλόδοξο σχέδιο που προωθεί ένα νέο μπλοκ δυνάμεων. Και συμμαχίες δημιουργεί και παρεμβαίνει ιδεολογικά. Και το άρθρο έχει ενδιαφέρον ακριβώς γιατί αποτελεί ένα αντίδοτο σε απλοϊκές αναλύσεις που μένουν στην ανικανότητα, την αναποτελεσματικότητα ή κυνικότητα της κυβέρνησης.
Ολα αυτά συνυπάρχουν, αλλά αυτό δεν πρέπει να μας αποπροσανατολίσει. Η υποτίμηση του αντιπάλου αποτελεί μεγάλο κίνδυνο για οποιοδήποτε εναλλακτικό αντιπαραθετικό σχέδιο. Ωστόσο εδώ θέλω να αναδείξω πως η οικονομία παρουσιάζει προβλήματα εξαιτίας των «πολιτικών συνιστωσών» που υποστηρίζουν το εν λόγω εγχείρημα.
Τα μεγάλα κόμματα αποτελούν συνασπισμούς διαφόρων συμφερόντων και ιδεολογικών ρευμάτων. Στη Βρετανία, το Συντηρητικό κόμμα στη δεκαετία του ‘80 ενσωμάτωνε και νεοφιλελεύθερους, αλλά και εθνικιστές, θατσερικούς και υποστηρικτές της παράδοσης του «one nation toryism», του πιο κοινωνικού συντηρητισμού, κάτω από την ηγεμονία των πρώτων. Από τότε τα δύο βασικά ιδεολογικά ρεύματα παλεύουν για το ποιο θα δώσει το κυρίαρχο στίγμα ενός κόμματος που πάντα έχει μια εντυπωσιακή ικανότητα να μεταλλάσσεται ανάλογα με τις ανάγκες της εποχής.
Στη Γαλλία, στις προηγούμενες προεδρικές εκλογές είχαμε για την ανάδειξη του ηγέτη της Δεξιάς μάχη μεταξύ τριών πολιτικών, που αντιπροσώπευαν τρεις διακριτές παραδοσιακές τάσεις της γαλλικής Δεξιάς: τον φιλελεύθερο Ζιπέ, αντιπρόσωπο της εκσυγχρονιστικής ορλεανιστικής παράδοσης, τον αυταρχικό και λαϊκιστή Σαρκοζί, αντιπρόσωπο της μποναπαρτιστικής παράδοσης, και τον Φιγιόν της συντηρητικής καθολικής παράδοσης (που έχει αναφορές στους legitimist υποστηρικτές των Bourbons)iii.
Οι αντιστοιχίες με τη Ν.Δ. υπάρχουν, αλλά δεν είναι ευθείες. Στις πιο πολλές αναλύσεις εντοπίζονται τρεις βασικές συνιστώσες. Η πρώτη του Αντώνη Σαμαρά, που συμμαχεί με τις μεταγραφές από τον ΛΑΟΣ, συνδυάζει τον νεοφιλελευθερισμό με τον αυταρχισμό και εθνικισμό. Η δεύτερη έχει περισσότερες αναφορές στον ιδρυτή του κόμματος και στην παράδοση της λαϊκής Δεξιάς. Τέλος, έχουμε τον αρχηγό της Ν.Δ. που συμμαχεί με το λεγόμενο ακραίο Κέντρο στη βάση του οικονομικού νεοφιλελευθερισμού, το οποίο δηλώνει, όχι και τόσο πειστικά, ότι έχει ευαισθησία στα δικαιώματα και μεγαλύτερη καχυποψία για τον εθνικισμό.
Ετσι, για την ώρα οι τρεις φαίνεται να συγκλίνουν σε ένα μείγμα νεοφιλελευθερισμού και αυταρχισμού, κάτω από την καθοδήγηση του επιτελικού κράτους. Ενός κράτους, που όπως γράφουν οι Λιάκος και Ζορμπά διευθύνει το όλο εγχείρημα, παρακάμπτει τους υπουργούς, με συμμαχίες με μεγάλα συμφέροντα, με τη διαχείριση των διαφόρων κονδυλίων στην εποχή της πανδημίας, με ιδεολογικές παρεμβάσεις για το τέλος της Μεταπολίτευσης και τα «επικίνδυνα πειράματα» του ΠΑΣΟΚ το 1981 και του ΣΥΡΙΖΑ το 2015.
Είμαστε στην εποχή της μεταδημοκρατίας, όπου εγκαταλείπεται η παραδοσιακή μεσολάβηση των διαφόρων συμφερόντων και όπου το πολιτικό κέντρο, με διάφορους λομπίστες και συμβούλους, διαμορφώνει πολιτική, αφήνοντας ένα κενό ανάμεσα στην πολιτική και στους πολίτες, κενό που προσπαθούν να γεφυρώσουν οι επικοινωνιολόγοι και το σύστημα των ΜΜΕiv.
Αλλά οι πολιτικές του νεοφιλελευθερισμού έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην εκλογική βάση της Ν.Δ. Η παγκοσμιοποίηση, συστατικό στοιχείο του νεοφιλελεύθερου εγχειρήματος, τουλάχιστον μέχρι στιγμής, δημιουργεί ανισότητες, κοινωνικές και περιφερειακές, επιτρέπει το μεγάλο ψάρι να τρώει το μικρό στις επιχειρήσεις, αποδυναμώνει το κοινωνικό κράτος και τη δυνατότητα των εργαζομένων να προωθήσουν τα μισθολογικά τους αιτήματα. Και αυτό το πακέτο είναι που πιέζει και τα μεσαία στρώματα.
Η αλήθεια είναι ότι αυτό ισχύει για κάθε δεξιά κυβέρνηση εδώ και δεκαετίες. Αλλά στην εποχή του νεοφιλελευθερισμού το φαινόμενο είναι εξαιρετικά έντονο. Μέχρι στιγμής δεν φαίνεται να ιδρώνει το αυτί του κυρίαρχου μητσοτακικού μπλοκ. Ισως γιατί είναι το πιο αφελές πολιτικά, πιστεύει πιο πολύ στις μελλοντικές προοπτικές μιας νεοφιλελεύθερης οικονομίας, ίσως πάλι γιατί θεωρεί ότι θα πείσει πως η Ελλάδα είναι πολύ μικρή και έτσι οι επιπτώσεις του κυρίαρχου οικονομικού μοντέλου είναι δεδομένες και εξωγενείς.
Ετσι στις επιτροπές της Βουλής είναι οι αντιπρόσωποι του καραμανλικού μπλοκ που συνήθως, δειλά δειλά, εκφράζουν την ανησυχία τους για το παραπάνω κενό ανάμεσα στην πολιτική και στους πολίτες, είτε αυτό αφορά τις μικρές επιχειρήσεις και τις λαϊκές αγορές είτε τον Πτωχευτικό Κώδικα, ακόμα και για τη νέα επίθεση στον κόσμο της εργασίας με τη μη καταγραφή της υπερεργασίας. Κάτι που βρίσκει ανταπόκριση και στην εφημερίδα «Δημοκρατία». Και η λαϊκή Δεξιά και η σαμαρική αντιμετωπίζουν προβλήματα στο ιδεολογικό πεδίοv: για παράδειγμα, είναι δύσκολο να πείσεις ως υποστηρικτής της οικογένειας όταν τα παιδιά δεν βρίσκουν δουλειές ή βρίσκουν με χαμηλούς μισθούς και επισφάλεια, όταν τα νέα ζευγάρια δεν μπορούν να παντρευτούν επειδή δεν έχουν πρόσβαση σε δίκη τους στέγαση.
Συγχρόνως, το επιτελικό κράτος πιέζεται και από το σαμαρικό μπλοκ που δεν βλέπει με καλό μάτι τη διεύρυνση προς το ακραίο Κέντρο, και για λόγους εσωτερικών συσχετισμών αλλά και γιατί βλέπουν να παίρνονται αποστάσεις από τον εθνικισμό, των Πρεσπών ιδιαίτερα, που ήταν γι’ αυτούς ζήτημα και ταυτοτικό αλλά και σημαντικό για τη συντήρηση του αντι-ΣΥΡΙΖΑ ρεύματος. Το σαμαρικό μπλοκ είναι ο κύριος εκφραστής του αυταρχισμού, που δεν είναι μόνο εγχείρημα καταστολής αλλά και προσπάθεια δημιουργίας αυταρχικών ταυτοτήτων ώστε να αποζημιώσει την κοινωνική βάση της Δεξιάς με συμβολικό πολιτιστικό κεφάλαιο έναντι της κοινωνικής πίεσης που υπέστη. Αλλά στην εποχή της παγκοσμιοποίησης αυτή η ανταλλαγή έχει περιορισμένη επίδραση ιδιαίτερα στη νεολαία.
Παντού η Δεξιά μεριμνά για τον περιορισμό της επίδρασης της δημοκρατίας στην οικονομική και πολιτική σφαίραvi. Στην οικονομική σφαίρα ο νεοφιλελευθερισμός εμποδίζει τους πολίτες να αντιστρέψουν συλλογικά τα αποτελέσματα της αγοράς με αναδιανεμητικές πολιτικές. Η επίθεση στην αγορά εργασίας ή η συρρίκνωση του κοινωνικού κράτους πρέπει να εξετάζονται από αυτή την οπτικήvii. Εδώ υπάρχει συμφωνία σε όλες τις τάσεις της Δεξιάς. Στη σφαίρα της πολιτικής όμως τα πράγματα είναι πιο σύνθετα. Τα ιδεολογικά ρεύματα έχουν διαφορετικές προσεγγίσεις για το πώς θα διατηρηθεί η πολιτική ηγεμονία με δεδομένη την οικονομική πολιτική. Το ερώτημα είναι το αν η σημερινή ισορροπία, ένα μείγμα νεοφιλελευθερισμού και αυταρχισμού, με αυξητική τάση στο δεύτερο, αποτελεί σημείο πολιτικής σταθερότητας. Μεσοπρόθεσμα αμφιβάλλω γι’ αυτό, γιατί το έλλειμμα ανταπόκρισης στις οικονομικές και κοινωνικές ανάγκες κάποτε θα έρθει στο προσκήνιο.
Σε κάθε περίπτωση η κάθε προσέγγιση έχει τις αντιφάσεις της. Και αυτό είναι που δημιουργεί ρήγματα τα οποία οφείλει η Αριστερά να εκμεταλλευτεί με μια συνολική και αντιπαραθετική στρατηγική. Με λίγα λόγια, όσο σωστό είναι να μην υποτιμάμε τον αντίπαλο τόσο κρίσιμο είναι να μην τον υπερεκτιμάμε.
i) Βλ. Ευκλείδης Τσακαλώτος, Η οικονομική πολιτική της Ν.Δ., «Οικονομικός Ταχυδρόμος» 7/11/21.
ii) Βλ. Αντώνης Λιάκος και Μυρσίνη Ζορμπά, Η ανασυγκρότηση του ελληνικού αστισμού, «Εφ.Συν.» 27/6/21.
iii) Βλ. Rene Raymond, La Droite en France de 1815 a nos jours, και για μια πιο σύγχρονη ανάλυση το άρθρο του Hugo Drochon που προσθέτει το φαινόμενο του Εθνικού Μετώπου στην εξίσωση (The closing of the conservative mind, New Statesman 30/10/19).
iv) Βλ. Alan Finlayson, Sleaze is just a symptom – democratic politics is dying in the UK, New Statesman, 29/11/21.
v) Βλ. Ευκλείδης Τσακαλώτος, Ιδεολογικές αντιφάσεις της Ν.Δ., «Καθημερινή» 18/11/19.
vi) Το «μυστήριον της ανομίας» όπως το αναλύει ο Perry Anderson με αναφορά την Β’ επιστολή του Αγ. Παύλου προς τους Θεσσαλονικείς (The Intransigent Right at the End of the Century, London Review of Books, 18-24/9/92).
vii) Βλ. David Harvey, A Brief History of Neoliberalism, OUP, 2007.
Ευκλείδης Τσακαλώτος
Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών
