Μια προφητικά μεταμοντέρνα αφήγηση

Χέρμαν Μέλβιλ «Ο μεγάλος απατεώνας», μτφ: Χαράλαμπος Γιαννακόπουλος, εκδόσεις Πατάκη, 2021

Καθώς η σύγχρονη μυθοπλασία δοκιμάζεται, οι πρωτοπόροι επανέρχονται με δριμύτητα. Ο Χέρμαν Μέλβιλ σημάδεψε την παγκόσμια λογοτεχνία μα κυρίως την αμερικανική, αφού ένα από τα οράματα της γραφής του ήταν η αναζήτηση και η διαμόρφωση της ταυτότητας του νέου αμερικανικού κράτους. Πεθαίνοντας, ξεχασμένος και θλιμμένος, πρόλαβε να εκδώσει το 1857 το μυθιστόρημα «Ο μεγάλος απατεώνας» («The confidence man») και άφησε πίσω του μία ανέκδοτη νουβέλα, τον «Μπίλι Μπαντ». Ο «μεγάλος απατεώνας» κρίθηκε αυστηρά στην εποχή του και εξακολουθεί να είναι το πιο αμφιλεγόμενο και παράδοξο έργο του.

Όλα ξεκινάνε μια Πρωταπριλιά (April Fool’s Day), μια καθόλου τυχαία ημερομηνία. Ένας αινιγματικός τύπος επιβιβάζεται σε ένα πλοίο στον Μισισιπή που κατευθύνεται προς την Νέα Ορλεάνη, ποτάμι-σύμβολο μιας ενωμένης Αμερικής. Ο τύπος υποδύεται διαφορετικούς χαρακτήρες σε κάθε επεισοδιακό κεφάλαιο εξαπατώντας τους επιβάτες και αποσπώντας κάθε λογής ανταλλάγματα από μικροποσά μέχρι δωρεάν κούρεμα από τον μπαρμπέρη.

Ο «απατεώνας», που αλλάζει διαρκώς μεταμφιέσεις, εμφανίζεται με πολλαπλές ιδιότητες χωρίς να είμαστε σίγουροι αν είναι ο ίδιος ή και άλλοι διαφορετικοί. Έτσι παρελαύνουν: ο κοσμοπολίτης, ο φιλάνθρωπος, ο μισάνθρωπος, ο μυστικιστής, ο «εκμεταλλευτής του Μισισιπή», ο βοτανοθεραπευτής (που θυμίζει δικούς μας τηλεπωλητές-πολιτικούς), ο επενδυτής, ο βαρελοποιός, ο έμπορος, ο επαίτης, ο σακάτης, ο ινδιανοκυνηγός στα πιο εντυπωσιακά κεφάλαια κ.ά.

Παντού κυριαρχεί το θέμα της εμπιστοσύνης ως επίκληση όμως της απατεωνιάς. Οι σημερινοί κριτικοί αναγνώρισαν σε κάθε τύπο φίλους και γνωστούς του συγγραφέα ή προσωπικότητες της εποχής. Όλοι αυτοί συνομιλούν, διαφωνούν, φιλοσοφούν με τις ώρες, ξεγελώντας ο ένας τον άλλο, θέτοντας σε αμφισβήτηση την έννοια της πίστης και της εμπιστοσύνης που οδηγεί συνήθως… στον δανεισμό, στην πίστωση και στην τοκογλυφία. Παρά το γεγονός ότι παράπλευρα τίθενται θέματα ηθικής, κοινωνικής αλληλεγγύης και θρησκευτικής πίστης αυτό που κυριαρχεί είναι το χρήμα, το δολάριο.

Η ιστορία διαδραματίζεται πριν από τον εμφύλιο, τις τελευταίες μέρες του θεσμού της σκλαβιάς των μαύρων. Πάνω στο ποταμόπλοιο επικρατεί μια αναστάτωση, μια διαρκής κινητικότητα: επιβάτες εμφανίζονται και χάνονται σαν σε χορό μεταμφιεσμένων, ενώ κάποιοι συζητητές μπαίνουν σε επιπλέον ρόλους για να αναπαραστήσουν γλαφυρά μιαν ιστορία αντί να ακουστεί μονολογικά.

Δεν υπάρχει βασικός ήρωας, ούτε κάποια ανεπανάληπτη πλοκή. Ο συγγραφέας, που δόμησε τις πιο λεπτοδουλεμένες ιστορίες («Μπάρτλεμπι», «Μπενίτο Σερένο», «Μπίλι Μπαντ»), εδώ αδιαφορεί για κάθε μυθιστορηματική σύμβαση. Όπως στην ταινία «Και το πλοίο φεύγει» του Φελίνι, όπου βλέπουμε το «ψεύτικο» υπερωκεάνιο μέσα στο στούντιο με τους δεκάδες χαρακτήρες, έτσι και εδώ το ποταμόπλοιο θυμίζει μια κατασκευή εντός της αφήγησης, ένα μπουρλέσκ θέαμα στο τσίρκο που διαπλέει το ποτάμι, ενώ οι φιγούρες και οι καταστάσεις αναλογούν όχι μόνον στην διαμορφούμενη τότε Αμερική αλλά στην σημερινή.

Από την άποψη αυτή, η απατεωνιά, η έλλειψη εμπιστοσύνης και τα τρικ εξαπάτησης είναι το ίδιο σύγχρονα. Όσο για τις ανθρώπινες μεταμορφώσεις και τα προσωπεία που υιοθετούνται, το καθιστούν ακόμη πιο επίκαιρο στην εποχή των fake διαδικτυακών προφίλ αλλά και των επαγγελματικών υποδύσεων. Υπάρχουν ξεκαρδιστικές σκηνές αλλά και μακροσκελείς διάλογοι («σωκρατικής» μορφής) που θα ήθελες να τους προσπεράσεις ωστόσο, πάντα, μια λέξη, μια φράση, μια σκέψη, μια ιδέα σε επαναφέρει στο κείμενο. Γιατί το βιβλίο είναι χτισμένο, όπως είπαμε, σαν μια σκηνή θεάτρου με εμβόλιμους στίχους του Σέξπιρ,»όλος ο κόσμος είναι μια σκηνή…», συγγραφέα με τον οποίο συνομιλεί ο Μέλβιλ, ενώ από την αντίπερα όχθη τον χαιρετά ο Θερβάντες. Αυτούς είχε προκατόχους ο Μέλβιλ, ενώ από τους σύγχρονους του αγαπούσε και θαύμαζε τον Ναθάνιελ Χόθορν.

Πάνω από τον επιπλέοντα θίασο κρύβεται ο συγγραφέας μαριονετίστας. Συμφωνεί ή διαφωνεί μαζί τους, τους κρεμάει και τους ξεκρεμάει για να απευθυνθεί στον αναγνώστη, παρεμβαίνει στο ίδιο το κείμενο (κεφ. 14, 33, 44), απολογείται για την αναξιοπιστία του, σαρκάζει κάθε μυθιστορηματική σύμβαση αυτός που ανάστησε τρισδιάστατα στον μεγαλειώδη «Μόμπι Ντικ» ωκεανούς και φάλαινες!

Οι αναγνώστες το Μέλβιλ θα ξαφνιαστούν με τον «απατεώνα» αλλά θα αντιληφθούν το μεταμυθοπλαστικό παιγνίδι του σπουδαίου συγγραφέα. Οι νέοι αναγνώστες ας μην παραξενευτούν γιατί μετά θα καταφύγουν στα πέλαγα των πρώτων του βιβλίων με αρκετά εφόδια και δίχτυα.

Η αποκατάσταση του Χέρμαν Μέλβιλ ξεκίνησε στις αρχές του 20ού αιώνα. Σταδιακά ο συμπαθής και ξεχασμένος ταξιδιωτικός συγγραφέας έδωσε θέση στον τολμηρό συγγραφέα που επινόησε πρώτος τις λογοτεχνικές καινοτομίες των μοντερνιστών και του Τζέιμς Τζόις. Ο Ντ. Χ. Λόρενς, γράφοντας το 1921, ανακάλυψε τον «φουτουριστή πριν τον φουτουρισμό». Ο Τόμας Μαν με τον «Φέλιξ Κρουλ» και ο Πιραντέλλο πολλά του οφείλουν. Η επιστροφή, η αναγέννηση του Μέλβιλ ήταν πια γεγονός

«Δεν είμαστε τόσο ένα έθνος, όσο ένας κόσμος… Είμαστε οι κληρονόμοι όλων των εποχών και αυτή την κληρονομιά μας τη μοιραζόμαστε με όλα τα έθνη», έγραφε στο «Redburn» ο Μέλβιλ. Σήμερα «Ο μεγάλος απατεώνας» έχει επανεκτιμηθεί μιας και θεωρείται καθρέπτης της αμερικανικής κοινωνίας, ένα βιβλίο που ρίσκαρε να πει την αλήθεια. Ανήκει επίσης στα κλασικά έργα που επανέφερε η περίοδος της προεδρίας του Τραμπ.

«Ο μεγάλος απατεώνας» ανακαλύφτηκε και τις δεκαετίες του ’50 και ’60, προάγγελος στις λαβυρινθώδεις αφηγήσεις μυθιστορημάτων όπως η «Χλωμή φλόγα» του Ναμπόκοφ ή τα μυθιστορήματα του Τζον Μπαρτ. Μια προφητικά μεταμοντέρνα αφήγηση, όπου η αλήθεια και το ψέμα, ο εξαπατημένος και ο απατεώνας αλληλοκαθρεφτίζονται, και όλα αυτά με χιούμορ και σαρκασμό, ξεμπρόστιασμα της ανοησίας αλλά και του μίσους που ελλοχεύει στην ανθρώπινη ψυχή. Ο Μέλβιλ δεν ήθελε απλώς να εκθέσει και να κατακρίνει αυτούς τους χαρακτήρες αλλά και να ξορκίσει κάθε προσωπική ταύτιση, να διασώσει τον εαυτό του, να μην καταντήσει κι αυτούς.

Άραγε να τον εμπιστευτούμε; Ειλικρινά δεν μπορώ να απαντήσω γιατί ακριβώς αυτή την αβεβαιότητα αποζητούσε και ο συγγραφέας του γράφοντας ένα βιβλίο ανυπάκουο και αντισυμβατικό, το τελευταίο του μυθοπλαστικό χαρτί. Ωστόσο να εμπιστευτούμε τη μετάφραση του Χαράλαμπου Γιαννακόπολου –εξαιρετική δουλειά–, που φωτίζει και τα πιο δύσβατα σημεία του πρωτότυπου.

Θα επανέλθουμε στον Χέρμαν Μέλβιλ. Τυχεροί που φέτος, εκτός από τον «Μεγάλο απατεώνα», κυκλοφόρησε σε νέα μετάφραση ο «Μπίλι Μπαντ» από τις εκδόσεις Αντίποδες.

Ο Χέρμαν Μέλβιλ γεννήθηκε το 1819 σε μια Νέα Υόρκη των εκατό χιλιάδων κατοίκων και πέθανε στην ίδια πόλη, το 1891, με πληθυσμό τριών εκατομμυρίων ανθρώπων. Πικραμένος και αποτραβηγμένος από την «αποτυχία» των βιβλίων του. Πού νά ‘ξερε πως θα έφτανε στον 21ο αιώνα με πολλαπλές εκδοχές: Συμβολικός, μυθολογικός, διαπολιτισμικός, αντιπολεμικός, περιβαλλοντολογικός, ερωτικός, αντιαποικιοκρατικός, παγκόσμιος. Πάνω απ’ όλα κλασικός.

Ο Θεόδωρος Γρηγοριάδης είναι συγγραφέας.

Πηγή: Η Εποχή