Σκοπός της εκπαίδευσης είναι να συμβάλλει στη διαμόρφωση μορφωμένων νέων με δημοκρατικό ήθος και κριτική σκέψη.[1]
Οι τελευταίες αποφάσεις του Υπουργείου Παιδείας με τις αλλαγές στο ωρολόγιο πρόγραμμα των Δημοτικών σχολείων προκάλεσαν αναστάτωση στους καθηγητές των μαθημάτων Τέχνης και σειρά από ανακοινώσεις τους σε εκπαιδευτικά σάιτ. Επανήλθε έτσι στο προσκήνιο, ένας διάλογος που πολλά χρόνια υποβόσκει στη πρωτοβάθμια εκπαίδευση αναφορικά με το παιδαγωγικά ορθό (ή ορθότερο) σε σχέση με τη διδασκαλία αυτών των μαθημάτων. Σε συνέχεια του άρθρου μου «Τέχνες ή γράμματα; Ένα έωλο δίλημμα» (Αυγή, 17/6/2016), όπου υποστήριξα ότι η καλλιτεχνική εκπαίδευση θα πρέπει να τύχει της ίδιας μέριμνας με τη γενική παιδεία στα σχολικά προγράμματα, θα αναφερθώ παρακάτω σε κάποια ειδικά ζητήματα σχετικά με τον τρόπο που πρέπει να γίνεται η καλλιτεχνική εκπαίδευση στο Δημοτικό σχολείο, ποιοι πρέπει να μπορούν να την αναλάβουν, με ποιον τρόπο θα πρέπει να επιμορφώνονται και πώς να αξιολογούνται. Κι αυτό, εν μέσω οικονομικής κρίσης και λαμβάνοντας υπόψη τις παρούσες δυσκολίες, έχοντας όμως πάντα κατά νου ότι οι λύσεις αυτές δεν μπορούν να συνιστούν μόνιμη κατάσταση και ότι η συγκυρία δεν πρέπει να αποτελεί άλλοθι για την υποτίμηση της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης.
Οι ειδικότητες τεχνών (εικαστικών, μουσικής, θεάτρου, κινηματογράφου) οι οποίες καλούνται να διδάξουν στο δημόσιο σχολείο θα πρέπει να έχουν ειδίκευση στην παιδαγωγική των τεχνών ανεξάρτητα από το πώς ονομάζεται (διδακτική, αγωγή, παιδαγωγική ή ό,τι άλλο). Η ειδίκευση αυτή μπορεί να στοιχειοθετείται μέσω αντίστοιχων, σε ικανό αριθμό, προπτυχιακών μαθημάτων τα οποία θα έχουν διδαχθεί από διδάσκοντα/ουσα αντίστοιχης ειδικότητας.[2] Θα μπορεί επίσης να πιστοποιείται από μεταπτυχιακό ή διδακτορικό με συνάφεια στο αντικείμενο της παιδαγωγικής, δηλαδή σχετικό με τη διδακτική κάποιας τέχνης. Ίσως και από «πιστοποιητικό παιδαγωγικής επάρκειας», στο οποίο όμως θα πρέπει να υπάρχουν και μαθήματα αντίστοιχων ειδικοτήτων και όχι γενικά και αόριστα παιδαγωγικά μαθήματα.
Σε περίπτωση που δεν υπάρχει τέτοια ειδίκευση σε αυτούς/ες που θα διδάξουν θα πρέπει τουλάχιστον να υπάρχει πολύωρη επιμόρφωση τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό-εργαστηριακό επίπεδο. Η πρακτική που ακολουθείται τα τελευταία χρόνια, της «εξ αποστάσεως εκπαίδευσης», είναι πολύ προβληματική για δύο κυρίως λόγους: α) τον πρόχειρο σχεδιασμό μαθημάτων και υλικών και β) την απουσία πρακτικών εργαστηριακών ασκήσεων.
Επίσης, είναι πολύ σημαντικό (και θα πρέπει να ληφθούν όλα τα απαραίτητα μέτρα προς αυτή την κατεύθυνση) κάθε διδάσκων/ουσα Ειδικότητας Τεχνών (ΕΤ) να απασχολείται με πλήρες ωράριο σε ένα σχολείο ή σε δύο στον ίδιο ή κοντινό χώρο.
Εάν λείπει μια ειδικότητα από το σχολείο προτείνεται, ως προσωρινή λύση, να αναλαμβάνει το μάθημα της ειδικότητας τέχνης μια άλλη ειδικότητα, αλλά το μάθημα που θα κάνει να αφορά συνθετικές δραστηριότητες τεχνών. Αν, δηλαδή, λείπει μουσικός και αναπληρώνεται από εικαστικό, δεν θα διδάσκονται εικαστικά αυτές τις ώρες, αλλά θα γίνονται δραστηριότητες ή πρότζεκτ στα οποία η μουσική, τα εικαστικά, το θέατρο, η λογοτεχνία, ο κινηματογράφος, η κίνηση θα συμβάλλουν στη δημιουργία του τελικού προϊόντος. Έτσι, με επίκεντρο την ειδικότητα του διδάσκοντα, θα ενθαρρύνονται και θα αξιοποιούνται όλες οι δεξιότητες και ικανότητες των παιδιών. Ένα παράδειγμα: ο εικαστικός συμπληρώνει το ωράριό του αναλαμβάνοντας τις ώρες του μουσικού που δεν υπάρχει στο σχολείο. Μπορεί να προτείνει στα παιδιά να ανεβάσουν μια θεατρική παράσταση ή μια παράσταση καραγκιόζη όπου θα πρέπει να επιλέξουν το έργο (ή να το γράψουν), να το επενδύσουν με μουσική (ή να συνθέσουν), να σχεδιάσουν τα σκηνικά (ή και να τα φτιάξουν), να φτιάξουν αφίσα για να ενημερώσουν το κοινό (συμμαθητές, γονείς, δασκάλους) κτλ.
Παρόμοιες ιδέες μπορεί να είναι η παραγωγή ενός βίντεο με κινούμενη εικόνα ή αντικείμενα (animation), η παραγωγή ενός μουσικού CD (εξώφυλλο, πληροφορίες, σύνθεση ή επιλογή τραγουδιών και μουσικής), η δημιουργία εφημερίδας με CD, η δημιουργία τακτικών διαδικτυακών ραδιοφωνικών εκπομπών (επιλογή μουσικής, κείμενα ενημερωτικού χαρακτήρα, πληροφορίες πολιτιστικών δραστηριοτήτων κτλ).
Σε περίπτωση που το σχολείο είναι μικρό και δεν υπάρχουν ειδικότητες τέχνης ή οι υπάρχουσες ΕΤ καλύπτουν πλήρως το ωράριό τους, τότε θα πρέπει να είναι δυνατόν να αναλαμβάνει καλλιτεχνικά μαθήματα κάποιος/α διδάσκων/ουσα γενικής παιδείας με έλλειμμα ωρών διδασκαλίας. Όμως, ο/η διδάσκων/ουσα γενικής παιδείας που θα επιλεγεί δεν αρκεί να έχει παρακολουθήσει κάποια ολιγόωρα σεμινάρια τέχνης ούτε και είναι βασικό κριτήριο η ύπαρξη κάποιου πτυχίου ιδιωτικής εκπαίδευσης σχετικού με την τέχνη.
Ένα πτυχίο πιάνου για παράδειγμα πιστοποιεί ότι ο κάτοχος του διαβάζει πολύ δύσκολες παρτιτούρες, παίζει πολύ καλό πιάνο και πιθανόν ότι, δυνάμει, μπορεί να διδάξει πιάνο ως ατομικό μάθημα. Δεν πιστοποιεί όμως καθόλου ότι γνωρίζει τι είναι μουσική αγωγή σε μια σχολική πραγματικότητα ή διδασκαλία μουσικής σε ομάδα. Αν δηλαδή οι σπουδές του στο χώρο της τέχνης αφορούν τη δεξιοτεχνία και όχι τη χαρά που μπορεί να προσφέρει η ενασχόληση με την τέχνη, δεν είναι κατάλληλος/η για κάλυψη ενός μαθήματος δραστηριοτήτων τέχνης.
Επιπλέον, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι οι εκπαιδευτικοί ΠΕ 70 προέρχονται από σπουδές κατά τη διάρκεια των οποίων μπορεί να μην έχουν παρακολουθήσει κανένα μάθημα τέχνης, καθώς στα περισσότερα παιδαγωγικά τμήματα υπάρχει περιορισμένος αριθμός τέτοιων μαθημάτων και σχεδόν σε όλα είναι προαιρετικά (αντίθετα, πολύ σωστά, στα τμήματα προσχολικής αγωγής υπάρχει το σύνολο των μαθημάτων τέχνης και μάλιστα στα περισσότερα από αυτά ως υποχρεωτικά).
Είναι σημαντικό, επομένως, όποιος/α εκπαιδευτικός ΠΕ 70 αναλάβει ένα τέτοιο μάθημα,[3] να πληροί το ελάχιστο από τις εξής προϋποθέσεις:
- Να είναι ενήμερος σε θέματα όχι μόνο τέχνης αλλά και διδακτικής της τέχνης
- Να έχει αυξημένο ενδιαφέρον για δραστηριότητες πολιτισμού
- Να μη χρησιμοποιεί τις ώρες αυτές για τα μαθήματα γενικής παιδείας.
- Να διέπεται από δημοκρατικές αντιλήψεις και να χρησιμοποιεί αντίστοιχες πρακτικές
- Να δίνει χώρο και να ενισχύει τις πρωτοβουλίες και τη δημιουργικότητα των μαθητών του/της
- Οι σχολικοί σύμβουλοι τεχνών θα πρέπει να είναι στη διάθεση των εκπαιδευτικών αυτών για επίλυση προβλημάτων και για πιθανές προτάσεις δραστηριοτήτων.
Όπως γίνεται κατανοητό από τα παραπάνω, οι όποιες αλλαγές προτείνονται από το Υπουργείο Παιδείας λόγω της οικονομικής κρίσης σε καμιά περίπτωση δεν θα πρέπει να αποτελέσουν άλλοθι για υποτίμηση της τέχνης στην εκπαιδευτική διαδικασία. Ο στόχος είναι και παραμένει η κάλυψη των αντίστοιχων ωρών από τους ειδικούς της παιδαγωγικής των τεχνών.
Επιμόρφωση εκπαιδευτικών Ειδικοτήτων Τέχνης (ΕΤ) αλλά και Γενικής Παιδείας (ΓΠ)
Τακτική επιμόρφωση σημαίνει ότι κάθε χρόνο θα γίνεται ένα 5θήμερο πολύωρο εισαγωγικό σεμινάριο επιμόρφωσης στην αρχή της σχολικής χρονιάς, την πρώτη εβδομάδα πριν την έναρξη των μαθημάτων. Την επιμόρφωση θα πρέπει να την αναλαμβάνει, σε κεντρικό επίπεδο, μια επιτροπή η οποία μπορεί να αποτελείται από:
- Σχολικούς Συμβούλους ΕΤ και ΓΠ (γενικής παιδείας) με ενδιαφέρον σε θέματα πολιτισμού και τέχνης,
- Πανεπιστημιακούς ειδικοτήτων παιδαγωγικής Πολιτισμού και Τέχνης,
- Εκπροσώπους του ΙΕΠ σχετικών αντικειμένων
Η επιτροπή αυτή θα δίνει τις γενικές κατευθύνσεις οι οποίες θα πρέπει να είναι έτοιμες με το τέλος της προηγούμενης σχολικής χρονιάς, αφού έχει συνεκτιμηθεί και η σταδιακά συσσωρευμένη σχετική εμπειρία. Στη συνέχεια, κατά τόπους επιτροπές με αντίστοιχη δομή και με προσθήκη μαχίμων εκπαιδευτικών ειδικοτήτων τέχνης, θα διαμορφώνουν το πλαίσιο λαμβάνοντας υπόψη και τις ιδιαιτερότητες της κάθε εκπαιδευτικής περιφέρειας οι οποίες και θα υλοποιούν την επιμόρφωση.
Η επιμόρφωση θα πρέπει να περιλαμβάνει ένα θεωρητικό μέρος και ένα πρακτικό-εργαστηριακό. Το θεωρητικό θα συμβάλει σε μια κοινή ορολογία και στην από κοινού κατανόηση εννοιών καθώς και στην ενημέρωση σχετικά με σύγχρονες παιδαγωγικές απόψεις από την ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία. Οι θεωρητικές απόψεις, συζητήσεις και προβληματικές οι οποίες αναπτύσσονται κατά τη διάρκεια του σεμιναρίου θα αποτελούν τη βάση του δεύτερου, εργαστηριακού, μέρους της επιμόρφωσης.
Στην εργαστηριακής μορφής αυτή φάση θα υλοποιούνται διάφορα πρότζεκτ ή δραστηριότητες πάνω σε θέματα που θα επιλέγει η κάθε ομάδα επιμορφούμενων (5-6 ατόμων). Τα θέματά τους μπορούν να αντλούνται από όλο το φάσμα του πολιτισμού και σχετικά με τις δραστηριότητες που θα αναλάβουν στην «ευέλικτη ζώνη» ή σε περίπτωση απουσίας άλλης ειδικότητας. Η τοπική κουλτούρα της κάθε περιοχής θα πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη, τόσο στον προγραμματισμό της επιμόρφωσης όσο και στο σχεδιασμό των δραστηριοτήτων στη σχολική πραγματικότητα.
Όταν ολοκληρωθεί η εισαγωγική επιμόρφωση όλων των ενδιαφερομένων, θα μπορούν να γίνονται, ανά τριετία, επιπλέον επιμορφωτικά σεμινάρια, με σκοπό, αφενός την ανατροφοδότηση από την εμπειρία της εφαρμογής στη σχολική πραγματικότητα, αφετέρου την επικαιροποίηση των γνώσεών τους.
Αξιολόγηση
Η αξιολόγηση στην τέχνη δεν μπορεί να είναι αριθμητική ούτε και μπορεί να απαντά εύκολα στο δίπολο «καλή-κακή». Δεν μπορείς να ιεραρχήσεις ένα πολιτισμικό προϊόν τέχνης και ειδικά στο πλαίσιο της σχολικής πραγματικότητας. Τις περισσότερες φορές η διαδικασία μπορεί να είναι σημαντικότερη από την τελική επιτέλεση. Η παιδαγωγική διάσταση της τέχνης πρέπει να προτάσσεται, αφού τα σχετικά σχολικά μαθήματα δεν αποσκοπούν στο να κάνουν τα παιδιά καλλιτέχνες αλλά να συμβάλλουν στην ανάπτυξη δημιουργικής φαντασίας και κριτικής σκέψης. Το τελικό προϊόν μπορεί να είναι μια «γιορτή» αλλά και η διαδικασία της γιορτής έχει παιδευτική αξία, με παιγνιώδη μάλιστα χαρακτήρα.
Βασική αρχή είναι η αξιολόγηση να γίνεται από τα ίδια τα παιδιά μέσω ενός πλαισίου ερωτήσεων διαλογικής συζήτησης όπου θα αναπτύσσεται η σκέψη τους με σεβασμό στην άποψη του άλλου, με δημοκρατικές διαδικασίες και διάθεση κριτικού αναστοχασμού.
Ενδεικτικό πλαίσιο ερωτήσεων:
- Τι είναι αυτό που έκανα;
- Γιατί το έκανα έτσι;
- Μπορώ να αλλάξω κάτι;
- Χρειάζεται να αλλάξω κάτι;
- Να προσθέσω, να αφαιρέσω;
- Να αναπτύξω, να περιορίσω;
- Πόσο πειστικά το έπαιξα (το έφτιαξα)
- Πώς θα μπορούσα να το κάνω πιο ζωντανό, πειστικό;
- Πώς θα μπορούσα να το κάνω πιο ανάλαφρο, πιο βαρύ, πιο σοβαρό, πιο αστείο;
- Πού χρειάζεται να γίνουν αυτές οι αλλαγές;
- Τι έμαθα εγώ ως άτομο;
- Πόσο με βοήθησε η ομάδα μου να κατανοήσω ή να ξεπεράσω εμπόδια;
- Τι μου έλειψε από μια τέτοια συνεργασία;
- Σεβάστηκα τις απόψεις των άλλων;
Το πλαίσιο αυτό αφορά τόσο τη συνεχή αυτοαξιολόγηση της ομάδας όσο και του ατόμου. Κατ’ επέκταση αφορά και την αξιολόγηση μιας ακρόασης-επιτέλεσης ενός έργου. Το σημαντικό είναι να γίνεται συζήτηση γύρω από μια δραστηριότητα τέχνης, να αναπτύσσεται μια προβληματική και να ενδυναμώνεται η κριτική σκέψη των παιδιών.
Εν κατακλείδι, η τέχνη στην εκπαίδευση θέλει αγάπη, γνώση, συμμετοχή, ομαδικό πνεύμα και συνεργατικότητα. Για αυτούς τους λόγους δεν θα πρέπει να απαντήσει το υπουργείο στο έωλο ερώτημα «τέχνες ή γράμματα» προκειμένου να διαμοιράσει τα λιγοστά κονδύλια για διορισμούς. Θα πρέπει να αξιοποιήσει το υπάρχον προσωπικό και να προχωρήσει σε διορισμούς με γνώμονα παιδαγωγικά κριτήρια, αποσκοπώντας πάντοτε στην πολύπλευρη ενίσχυση της δημιουργικής σκέψης των παιδιών, του δημοκρατικού τους ήθους και της κριτικής τους σκέψης. Αυτό συνεπάγεται ότι απαιτούνται οι αναγκαίοι διορισμοί των εκπαιδευτικών γενικής παιδείας αλλά και των εκπαιδευτικών ειδικοτήτων τέχνης, καθώς επίσης και καλά οργανωμένες και αποτελεσματικές επιμορφώσεις παλαιών και νέων εκπαιδευτικών. Πάνω από όλα, απαιτείται μια συνεχής «γκρίνια» για να αυξηθούν τα κονδύλια για την παιδεία για διορισμούς, επιμορφώσεις και αύξηση μισθών. Η υγεία, η παιδεία και το κοινωνικό κράτος θα πρέπει να είναι οι προτεραιότητες μιας αριστερής κυβέρνησης από την οποία περιμένουμε να κάνει την υπέρβαση και να αυξήσει τα κονδύλια για αυτούς τους τομείς. Η μεμψίμοιρη λογιστική μας έφερε μέχρι εδώ, οι γενναίες πολιτικές αποφάσεις θα μας οδηγήσουν ένα βήμα μπροστά.
* Ο Νικόλας Τσαφταρίδης είναι ΕΕΠ Μουσικής Αγωγής, Τμήμα Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία, Σχολή Επιστημών της Αγωγής, ΕΚΠΑ
[1] Διαρκής Επιτροπή Μορφωτικών Υποθέσεων της Βουλής. Εθνικός και κοινωνικός διάλογος για την Παιδεία. Διαπιστώσεις, προτάσεις και χρονοδιαγράμματα υλοποίησης. Αθήνα: Μάιος 2016 σ. 6
[2] Έχει παρατηρηθεί το φαινόμενο σε τριτοβάθμιο ίδρυμα να «καλύπτουν» το μάθημα της μουσικής παιδαγωγικής διδάσκοντες χωρίς να έχουν την ειδικότητα μόνο και μόνο επειδή υπάρχει στο πρόγραμμα!!!
[3] Ίσως θα πρέπει να συζητηθεί σοβαρά πια η περίπτωση του «μέντορα τεχνών» από τη μεριά του ΙΕΠ, αφού πάντα θα υπάρχουν μικρά και απομακρυσμένα σχολεία.
