Είναι αξιοσημείωτο ότι κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας προέκυψε μια ολιστική προσέγγιση της αιτιολογίας των λοιμωδών νόσων με τίτλο «Μία Υγεία – Ένας Κόσμος»1 (One Health – One World), κυρίως ως απάντηση στην εμφάνιση των σύγχρονων ζωονόσων, όπως ο SARS, ο MERS και ο H1N1, που μεταδίδονται στους ανθρώπους από μη ανθρώπινα ζώα, άγρια ή κατοικίδια. Το μοντέλο «Μία Υγεία» θέτει την επιδημιολογική ανάλυση σε οικολογική βάση. Έχοντας σχεδιαστεί με τη βοήθεια επιστημόνων οικολόγων, γιατρών, κτηνιάτρων και αναλυτών δημόσιας υγείας, αποτελεί μια προσέγγιση των προβλημάτων υγείας, η οποία αφορά όλο τον πλανήτη. Το αρχικό οικολογικό πλαίσιο το οποίο οδήγησε στο μοντέλο «Μία Υγεία», που αποτελεί μια νέα σφαιρική προσέγγιση των ζωονοσογόνων ασθενειών, υιοθετήθηκε, και εν μέρει αναιρέθηκε, από επίσημες οργανώσεις, όπως η Παγκόσμια Τράπεζα, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, και τα Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης των Ασθενειών στις Ηνωμένες Πολιτείες. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα η πολυτομεακή προσέγγιση του συγκεκριμένου μοντέλου να μετατραπεί πολύ σύντομα σε έναν τρόπο ενοποίησης πολύ διαφορετικών μεταξύ τους συμφερόντων, όπως η δημόσια υγεία, η ιδιωτική ιατρική, η υγεία των ζώων, η αγροβιομηχανία και η μεγάλη φαρμακοβιομηχανία, με στόχο την ενίσχυση των τρόπων αντιμετώπισης των λεγόμενων επιδημικών επεισοδίων. Ταυτόχρονα, όμως, αυτό το μοντέλο σηματοδότησε την εφαρμογή μιας ευρείας συντεχνιακής στρατηγικής, στην οποία κυρίαρχη θέση έχει το κεφάλαιο, και ειδικότερα η αγροβιομηχανία. Έτσι, στο πλαίσιο ενός υποτιθέμενου ολιστικού μοντέλου, υποβαθμίζεται συστηματικά η σύνδεση των επιδημιολογικών κρίσεων με την παγκόσμια καπιταλιστική οικονομία.
Δομική Μία Υγεία
Ως απάντηση σ’ αυτήν την εξέλιξη προέκυψε μια νέα, επαναστατική προσέγγιση της αιτιολογίας των λοιμωδών νόσων, που είναι γνωστή ως «Δομική Μία Υγεία» (Structural One Health), η οποία έχει τις ρίζες της στην ευρεία παράδοση του ιστορικού υλισμού. Οι υποστηρικτές της «Δομικής Μίας Υγείας» θεωρούν ότι το κλειδί αυτής της προσέγγισης είναι η εξήγηση του τρόπου με τον οποίο, στη σύγχρονη παγκόσμια οικονομία, οι πανδημίες συνδέονται με τα κυκλώματα του κεφαλαίου, που μεταβάλλουν με μεγάλη ταχύτητα τις περιβαλλοντικές συνθήκες. Κάποιοι επιστήμονες, μεταξύ των οποίων, οι Ρόντρικ Γουάλας, Λουίς Φερνάντο Τσάβες, Λουκ Μπέργκμαν, Κοντστάντσια Έιρις, Λένι Χογκερβερφ, Ρίτσαρντ Κοκ, καθώς και ο Ρόμπερτ Γουάλας, συνέγραψαν από κοινού διάφορα βιβλία και άρθρα, όπως το Clear-Cutting Disease Control: Capital-Led Deforestation, το Public Health Austerity and Vector-Borne Infection (Η λιτότητα της δημόσιας υγείας και η μετάδοση της νόσου από διάφορους φορείς), και, πρόσφατα, το «COVID-19 and Circuits of Capital» (Ο COVID-19 και τα κυκλώματα κεφαλαίου), ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε στο τεύχος του Μαΐου 2020 του Monthly Review. Η «Δομική Μία Υγεία» θεωρείται «ένα νέο επιστημονικό πεδίο που εξετάζει τις επιπτώσεις των παγκόσμιων κυκλωμάτων του κεφαλαίου -αλλά και άλλων σημαντικών παραγόντων, περιλαμβανομένης της πολιτιστικής ιστορίας διαφόρων περιοχών- στις περιφερειακές αγροοικονομίες, και στη συνδεόμενη με αυτές δυναμική των ασθενειών που πλήττουν όλα τα είδη ζωής». Η επαναστατική προσέγγιση της «Δομικής Μίας Υγείας», που βασίζεται στον ιστορικό υλισμό, αποκλίνει από την κυρίαρχη προσέγγιση της «Μίας Υγείας» στα εξής: (1) στην εστίασή της στις αλυσίδες προϊόντων ως κινητήριας δύναμης των πανδημιών, (2) στην εγκατάλειψη της συνήθους προσέγγισης των «καθαρών γεωγραφιών», η οποία επικεντρώνεται σε ορισμένες τοπικές ρυθμίσεις εκεί που εμφανίζονται νέοι ιοί, ενώ δεν μπορεί να κατανοήσει τη σημασία των παγκόσμιων οικονομικών αγωγών μετάδοσης,
(3) στην αντιμετώπιση των πανδημιών όχι σαν κάποιο πρόβλημα που εμφανίζεται από καιρού εις καιρόν, ή σαν τυχαία γεγονότα του «μαύρου κύκνου»2, αλλά ως μια κατάσταση που αντανακλά τη γενική δομική κρίση του κεφαλαίου, όπως την έχει εξηγήσει ο Ίστβαν Μεσάρος στο έργο του Beyond Capital (Πέραν του Κεφαλαίου), (4) στην υιοθέτηση της προσέγγισης της διαλεκτικής βιολογίας, που συνδέεται με τους βιολόγους του Χάρβαρντ, Ρίτσαρντ Λέβινς και Ρίτσαρντ Λέβοντιν στο βιβλίο τους The Dialectical Biologist (Ο διαλεκτικός βιολόγος), και (5) στην επιμονή για μια ριζική ανασυγκρότηση της ευρύτερης κοινωνίας με τρόπους που να προωθούν έναν βιώσιμο «πλανητικό μεταβολισμό». Στο βιβλίο του Big Farms Make Big Flu (Οι μεγάλες φάρμες προκαλούν τη μεγάλη γρίπη) και σε άλλα γραπτά του, ο Ρόμπερτ (Ρομπ) Γουάλας βασίζει την ανάλυσή του στις έννοιες του Μαρξ για τις εμπορευματικές αλυσίδες και το ρήγμα στον κοινωνικό μεταβολισμό, καθώς και στην κριτική της λιτότητας και των ιδιωτικοποιήσεων που εδράζεται στο Παραδόξο του Λόντερντειλ3 (σύμφωνα με το οποίο, όσο αυξάνεται ο ιδιωτικός πλουτισμός, τόσο αυξάνεται η καταστροφή του δημόσιου πλούτου). Έτσι, οι στοχαστές αυτής της παράδοσης βασίζονται σε μια διαλεκτική προσέγγιση που συνδέει την οικολογική καταστροφή με την αιτιολογία των λοιμωδών νόσων.
Φυσικά, η νέα επιδημιολογία, που, όπως προανέφερα, βασίζεται στον ιστορικό υλισμό, δεν εμφανίστηκε από το πουθενά, αλλά στηρίχτηκε σε μια μακρά παράδοση σοσιαλιστικών αγώνων και κριτικών αναλύσεων των επιδημιών, που περιλαμβάνουν ιστορικές συνεισφορές, όπως: (1) το έργο του Φρίντριχ Ένγκελς Οι συνθήκες της εργατικής τάξης στην Αγγλία , που εξέταζε την ταξική βάση των λοιμωδών νόσων, (2) οι αναφορές του ίδιου του Μαρξ στις επιδημίες και τις γενικές συνθήκες υγείας στο Κεφάλαιο, (3) η έρευνα του βρετανού ζωολόγου Ρέι Λάνκεστερ (προστατευόμενου και φίλου του Κάρολου Δαρβίνου και του Τόμας Χάξλεϊ), που περιγράφεται στο βιβλίο του Kingdom of Man (Βασίλειο του Ανθρώπου), και (4) το άρθρο του Λέβιν «Is Capitalism a Disease?» (Είναι ο καπιταλισμός μία νόσος;).
Ο ρόλος των παγκόσμιων αγροβιομηχανιών
Ιδιαίτερα σημαντική στη -βασιζόμενη στον ιστορικό υλισμό- νέα επιδημιολογία της «Δομικής Μίας Υγείας» είναι η ρητή αναγνώριση του ρόλου των παγκόσμιων αγροβιομηχανιών, και η ενσωμάτωσή του στη λεπτομερή έρευνα κάθε πλευράς της αιτιολογίας των λοιμωδών νόσων, με εστίαση στις νέες ζωονόσους. Αυτές οι λοιμώδεις νόσοι, όπως έγραψε ο Ρομπ Γουάλας στο βιβλίο του Big Farms Make Big Flu, ήταν η «ακούσια βιοτική αποτυχία των προσπαθειών που είχαν στόχο να κατευθύνουν την οντογονία4 των ζώων και την οικολογία στην εξυπηρέτηση της κερδοφορίας των πολυεθνικών», μια προσέγγιση που παρήγαγε νέους θανατηφόρους παθογόνους οργανισμούς. Οι εξωχώριες γεωργικές επιχειρήσεις ασχολούνται με μονοκαλλιέργειες γενετικώς όμοιων κατοικίδιων ζώων, ενώ διαθέτουν και χώρους μαζικής σίτισης και πάχυνσης γουρουνιών, καθώς και τεράστιες φάρμες πουλερικών. Αυτή η εξέλιξη, σε συνδυασμό με τις αποδασώσεις, και τη χαοτική ανάμειξη άγριων πουλιών και άλλων ειδών που ζουν στην άγρια φύση, και τη βιομηχανική παραγωγή ζώων, αλλά και τις «υγρές» αγορές5, δημιούργησε τις κατάλληλες συνθήκες για τη διάδοση νέων θανατηφόρων παθογόνων οργανισμών, όπως οι SARS, MERS, Ebola, H1N1, H5N1, και τώρα ο SARS-CoV-2. Πάνω από μισό εκατομμύριο άνθρωποι παγκοσμίως πέθαναν από τον ιό της γρίπης H1N1, ενώ οι θάνατοι από τον SARS-CoV-2 αναμένεται να ξεπεράσουν κατά πολύ αυτόν τον αριθμό.
«Οι αγροβιομηχανικές επιχειρήσεις», γράφει ο Ρομπ Γουάλας, «μετακινούν τις μονάδες παραγωγής τους στον Παγκόσμιο Νότο για να επωφεληθούν από το πλεονέκτημα της φτηνής εργασίας και της φτηνής γης και να επεκτείνουν τη γραμμή παραγωγής τους σε όλο τον κόσμο». Πτηνά, γουρούνια, και άνθρωποι συμβιώνουν, παράγοντας νέες ασθένειες. Οι «διάφορες μορφές γρίπης», μας λέει ο Γουάλας, «προκύπτουν σήμερα μέσω ενός παγκόσμιου δικτύου βιοτροφικών επιχειρήσεων παραγωγής και εμπορίου, που υπάρχουν σε όλα τα μέρη που πρωτοεμφανίζονται στελέχη του ιού. Με κοπάδια ζώων και σμήνη πουλιών να μετακινούνται ταχύτατα από τη μια περιοχή στην άλλη -μειώνοντας στο ελάχιστο τη σημασία της χωρικής απόστασης- προκύπτουν συνεχώς πολλαπλές εξάρσεις γρίπης στις τοπικές κοινότητες, στις οποίες υπάρχουν τεράστιοι πληθυσμοί ζώων που μπορεί να είναι μολυσμένα». Επίσης, οι μεγάλης κλίμακας εμπορικές πράξεις που αφορούν εξαγωγές και εισαγωγές πουλερικών, έχουν πολύ περισσότερες πιθανότητες να συμβάλλουν στη μετάδοση μολυσματικών ζωονόσων.
Για να ανιχνευτεί η αιτιολογία των νέων μορφών γρίπης, όπως ο Η5Ν5, καθώς και εμπορευματική αλυσίδα της παραγωγής πoυλερικών, χρησιμοποιήθηκε η ανάλυση αξιακής αλυσίδας6. Αποδείχτηκε ότι η γρίπη στη Νότια Κίνα εμφανίστηκε στο πλαίσιο ενός «ιστορικού παρόντος» -εντός του οποίου αναπτύχθηκαν πολλαπλοί μολυσματικοί μικροοργανισμοί, που εμφανίστηκαν σε διαφορετικούς χρόνους- και είτε συνδέεται με το παρελθόν, είτε είναι προϊόν της συγκυρίας. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, συνυπήρξαν η αρχαιότητα (το ρύζι), η πρώιμη νεωτερικότητα (οι ημικατοικίδιες πάπιες) και το παρόν (η εντατικοποίηση της παραγωγής πουλερικών). Αυτή η ανάλυση εξελίχθηκε και μέσα από το έργο ριζοσπαστών γεωγράφων, όπως ο Μπέργκμαν, που ερεύνησαν τη σύγκλιση της βιολογίας με την οικονομία, πέρα από την ενιαία εμπορευματική αλυσίδα, και μέχρι το πλέγμα της παγκόσμιας οικονομίας.
Οι αλληλοσυνδεόμενες παγκόσμιες εμπορευματικές αλυσίδες της αγροβιομηχανίας, που είναι το έδαφος πάνω στον οποίο αναπτύσσονται οι νέες ζωονόσοι, διασφαλίζουν ότι οι παθογόνοι οργανισμοί κινούνται με ταχύτητα από το ένα μέρος στο άλλο, εκμεταλλευόμενοι τις αλυσίδες των ανθρώπινων σχέσεων και της παγκοσμιοποίησης, με τους ανθρώπινους ξενιστές να μετακινούνται σε διάστημα ημερών, ακόμα και ωρών, από το ένα μέρος της υδρογείου στο άλλο. Ο Γουάλας και οι συνάδελφοί του γράφουν στο άρθρο “COVID-19 and Circuits of Capital” (Ο COVID-19 και τα κυκλώματα του κεφαλαίου): «Μερικοί παθογόνοι οργανισμοί εισάγονται στην κοινότητα κατ’ ευθείαν από τα κέντρα παραγωγής… Αλλά πολλοί από αυτούς, όπως ο COVID-19, έρχονται από τα σύνορα της καπιταλιστικής παραγωγής. Πράγματι το 60%, κατ’ ελάχιστον, των νέων ανθρώπινων παθογόνων οργανισμών οφείλεται στη μετάδοση των ιών στις τοπικές κοινωνίες μέσω των άγριων ζώων…». Συνοψίζοντας για τις συνθήκες μετάδοσης των λοιμωδών νόσων, οι συγγραφείς ισχυρίζονται ότι «η υπόθεση εργασίας είναι ότι η αιτία της εμφάνισης του COVID-19 και άλλων παθογόνων οργανισμών δεν εντοπίζεται μόνο στους επιμέρους φορείς του ιού, ή στην κλινική συνάφεια, αλλά και στο πεδίο των οικοσυστημικών σχέσεων, όπου κυριαρχούν τα συμφέροντα του κεφαλαίου, σε συνδυασμό με διάφορους άλλους διαρθρωτικούς παράγοντες. Οι παθογόνοι οργανισμοί -που στη μεγάλη τους πλειοψηφία υπόκεινται σε διάφορες ταξινομήσεις, οι οποίες αφορούν την προέλευση των ξενιστών, τους τρόπους μετάδοσης, την κλινική συνάφεια και τα επιδημιολογικά στοιχεία- συγκεντρώνουν όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που είναι αναγκαία, προκειμένου σε κάθε ξέσπασμα επιδημίας να τρέχουμε σαν τρελοί στις μηχανές αναζήτησης στο διαδίκτυο, όπου ανακαλύπτουμε τις διαφορετικές διαδρομές των κυκλωμάτων που αφορούν την χρήση γης, καθώς και τη συσσώρευση αξιών».
Παγκόσμιο αρμπιτράζ εργασίας και γης
Η ιμπεριαλιστική αναδιάρθρωση της παραγωγής στα τελευταία χρόνια του εικοστού αιώνα και στις αρχές του εικοστού πρώτου -μια περίοδος η οποία είναι γνωστή ως παγκοσμιοποίηση- ήταν το αποτέλεσμα κυρίως του παγκόσμιου αρμπιτράζ εργασίας7 (και της υπερεκμετάλλευσης των εργατών) στον Παγκόσμιο Νότο, αλλά και της αδιαφορίας για τη μόλυνση του τοπικού περιβάλλοντος, πρωτίστως από τα κέντρα του παγκόσμιου κεφαλαίου και των αγορών, με στόχο την αποκόμιση κέρδους. Αλλά οφειλόταν εν μέρει και στην ταυτόχρονη δημιουργία ενός παγκόσμιου αρμπιτράζ γης από τις πολυεθνικές αγροβιομηχανικές επιχειρήσεις. Όπως γράφει ο Έρικ Χολτ-Χιμένεζ στο βιβλίο του A Foodie’s Guide to Capitalism,(Οδηγός Γευσιγνωσίας του καπιταλισμού), «η τιμή της γης» σε ένα μεγάλο μέρος του Παγκόσμιου Νότου «είναι τόσο χαμηλή σε σχέση με την έγγεια πρόσοδο, ώστε από αυτή τη διαφορά (το αρμπιτράζ) -μεταξύ της χαμηλής τιμής της γης και της υψηλής γαιοπροσόδου- οι επενδυτές να αποκομίζουν ένα σημαντικό κέρδος. Όσα έσοδα και αν προκύψουν από την αύξηση της σοδειάς, είναι δευτερεύουσας σημασίας σε σχέση με αυτή την επικερδή δραστηριότητα… Οι ευκαιρίες του αρμπιτράζ γης προκύπτουν από τη μεταφορά νέων εδαφών -με μια ελκυστική γαιοπρόσοδο- στην παγκόσμια αγορά, όπου οι πρόσοδοι μπορούν να κεφαλαιοποιηθούν». Ένα μεγάλο μέρος αυτών των εξελίξεων οφείλεται στην αποκαλούμενη Επανάσταση του Ζωικού Κεφαλαίου, η οποία μετέτρεψε το ζωικό κεφάλαιο σε ένα παγκοσμιοποιημένο εμπόρευμα που βασίζεται στην ύπαρξη γιγαντιαίων χώρων σίτισης και πάχυνσης ζώων και σε μονοκαλλιέργειες γενετικά τροποποιημένων τροφίμων.
Οι αναπτυξιακές τράπεζες ενίσχυσαν τη συγκεκριμένη εξέλιξη, στο πλαίσιο αυτής της κατ’ ευφημισμόν «εδαφικής αναδιάρθρωσης», που συνεπάγεται την αναγκαστική απομάκρυνση από τη γη τους των φτωχών αγροτών και των μικροπαραγωγών, σύμφωνα με τις απαιτήσεις των πολυεθνικών εταιρειών, κυρίως των αγροβιομηχανικών, καθώς την ταχύτατη αποδάσωση και καταστροφή των οικοσυστημάτων. Όλη αυτή η κατάσταση που εμφανίστηκε στον εικοστό πρώτο αιώνα, και είναι επίσης γνωστή ως η «υφαρπαγή γης», επιταχύνθηκε από τις υψηλές τιμές των βασικών αγαθών το 2008 και πάλι το 2011, καθώς και από τα ιδιωτικά επενδυτικά ταμεία που αναζητούσαν σίγουρα περιουσιακά στοιχεία, λόγω της αβεβαιότητας που προκάλεσε η Μεγάλη Χρηματοπιστωτική Κρίση της περιόδου 2007–2009. Το αποτέλεσμα είναι η μεγαλύτερη μαζική μετανάστευση στην ανθρώπινη ιστορία, με τους ανθρώπους να διώχνονται βίαια από τη γη τους σε μια παγκόσμια διαδικασία αποαγροτοποίησης, μεταβάλλοντας μ’ αυτόν τον τρόπο την αγροοικολογία ολόκληρων περιοχών με την αντικατάσταση της παραδοσιακής γεωργίας από μονοκαλλιέργειες και την ώθηση των πληθυσμών στις παραγκουπόλεις των πόλεων.
Ο Ρόμπερτ Γουάλας και οι συνάδελφοί του παρατήρησαν ότι ο ιστορικός και κριτικός θεωρητικός του αστικού χώρου, Μάικ Ντέιβις, και άλλοι διανοητές «έχουν περιγράψει τον τρόπο με τον οποίο αυτά τα προσφάτως αστικοποιούμενα περιβάλλοντα λειτουργούν τόσο ως τοπικές αγορές, όσο και ως περιφερειακοί κόμβοι διέλευσης των παγκόσμιων αγροτικών εμπορευμάτων… Αυτό έχει ως αποτέλεσμα η δυναμική των δασικών ασθενειών, που είναι η αρχέγονη πηγή των παθογόνων οργανισμών να μην περιορίζεται πια μόνο στην ενδοχώρα. Έτσι, ένας ιός SARS μπορεί ξαφνικά να βρεθεί να στροβιλίζεται ανάμεσα στους ανθρώπους που ζουν σε μια μεγάλη πόλη, μέσα σε λίγες ημέρες από τότε που βγήκε από τη σπηλιά του, που βρισκόταν μέσα σε μια νυχτερίδα».
Σημειώσεις:
1. ΣτΜ: Ο όρος «Μία Υγεία» χρησιμοποιείται για να γίνει κατανοητό ότι όλα τα ζωϊκά είδη (περιλαμβανομένων των ανθρώπινων όντων) αποτελούν μια κοινή δεξαμενή για την ανταλλαγή και τη μετάδοση παθογόνων γονιδίων. Ο διευρυμένος όρος «Μια Υγεία, Ένας Κόσμος», οποίος αρχικά προτάθηκε από την Εταιρεία Προστασίας της Άγριας Φύσης, σηματοδοτεί την άποψη ότι η υγεία των ανθρώπων και των κοινωνιών είναι στενά συνδεδεμένες μεταξύ τους, και εν τέλει εξαρτώνται από την αντοχή των παγκόσμιων οικοσυστημάτων.
2. ΣτΜ: Η θεωρία του «μαύρου κύκνου», ή θεωρία των γεγονότων του «μαύρου κύκνου», είναι μια λεκτική μεταφορά που περιγράφει ένα απρόβλεπτο γεγονός, το οποίο έχει σοβαρές επιπτώσεις, και συχνά εκλογικεύεται εκ των υστέρων. Ο όρος βασίζεται σε ένα παλιό απόφθεγμα που υποστήριζε ότι δεν υπάρχουν μαύροι κύκνοι. Η ανακάλυψη μαύρων κύκνων στην άγρια φύση άλλαξε και την έννοια του αποφθέγματος.
3. Ο όρος προέρχεται από το έργο του Μέιτλαντ, 8ο Κόμη του Λοντεντέιλ Inquiry into the Nature and Origin of Public Wealth (Έρευνα για τη φύση και τις αιτίες του δημόσιου πλούτου), που εκδόθηκε το 1804, σύμφωνα με το οποίο υπάρχει μια αντίστροφη σχέση μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού πλούτου: η αύξηση του ενός μπορεί να συμβεί μόνο με τη μείωση του άλλου. Κατά τον Μπέλαμυ-Φόστερ, οι σύγχρονοι οικονομολόγοι υποστηρίζουν το ακριβώς αντίθετο: ότι η σωτηρία του πλανήτη από την καταστροφή που έχει επιφέρει η καπιταλιστική επέκταση θα επιτευχθεί με περισσότερη καπιταλιστική επέκταση.
4. ΣτΜ: Οντογονία, ή οντογένεια, η οντογένεση, είναι η εξέλιξη του ζωντανού οργανισμού από το σπέρμα ως την πλήρη διάπλασή του.
5. ΣτΜ: Οι «υγρές αγορές», είναι μια σειρά από πάγκους που πωλούν φρέσκα λαχανικά και φρούτα, ζωντανά ψάρια, κοτόπουλα και άλλα κρέατα. Πήραν το όνομά τους από το λιωμένο πάγο που χρησιμοποιείται για τη συντήρηση των προϊόντων, και το πλύσιμο των δαπέδων για καθαρισμό του αίματος και των εντέρων.
6. ΣτΜ: Η ανάλυση της αξιακής αλυσίδας είναι μία μέθοδος εύρεσης του τρόπου να αυξηθεί η αξία ενός προϊόντος ή μιας υπηρεσίας, με ταυτόχρονη μείωση του κόστους.
7. ΣτΜ: Αρμπιτράζ εργασίας είναι η πρακτική αναζήτησης όσο το δυνατόν φθηνότερου εργατικού δυναμικού το οποίο χρησιμοποιείται για την παραγωγή προϊόντων ή αγαθών.
Τζον Μπέλαμυ Φόστερ – Ίνταν Σουγουάντι
Πηγή: Η Εποχή από Monthly Review
