Απόσπασμα από Nick Srnicek & Alex Williams, Inventing the future, Verso, p. 178-181
Το σχέδιο για μια κοινωνία πέρα από την εργασία, και ευρύτερα το σχέδιο για μια κοινωνία μετακαπιταλιστική, είναι προοδευτικοί προσδιορισμοί της δέσμευσης στην καθολική χειραφέτηση. Πρακτικά, αυτά τα σχέδια περιλαμβάνουν μια βαθμιαία διάλυση των δυνάμεων της αγοράς και την αποσύνδεση της εργασίας από το εισόδημα. Ωστόσο, η τελική τροχιά της καθολικής χειραφέτησης αφορά το ξεπέρασμα φυσικών, βιολογικών, πολιτικών και οικονομικών περιορισμών. Αυτή η φιλοδοξία ξεπεράσματος των εμποδίων είναι τέτοια που, αν την τραβήξουμε, οδηγεί αναπόδραστα σε μεγαλειώδη και ανεξιχνίαστα όρια. Για τους πρώιμους Ρώσους οπαδούς της κοσμικής εξέλιξης ακόμα και ο θάνατος ή η βαρύτητα συνιστούσαν εμπόδια που θα ξεπερνιούνταν εξαιτίας της μελλοντικής εφευρετικότητας.
Σε αυτές τις μετα-πλανητικές θεωρήσεις, βλέπουμε το έργο της ανθρώπινης χειραφέτησης να μετασχηματίζεται ασταμάτητα, να εξελίσσεται μέσω δύο εξαιρετικά αλληλένδετων αναπτυξιακών τροχιών: του τεχνολογικού και του ανθρώπινου. Η τεχνολογική ανάπτυξη ακολουθεί μια συνεχώς αναπροσδιοριζόμενη πορεία, συγκεντρώνοντας μαζί υπάρχουσες ιδέες, τεχνολογίες και τεχνολογικά στοιχεία σε νέους συνδυασμούς. Απλά αντικείμενα ενώνονται σε όλο και πιο περίπλοκα τεχνολογικά συστήματα και κάθε νέο στοιχείο τεχνολογίας θέτει τη βάση για περισσότερη τεχνολογία. Με αυτή την εξάπλωση, οι συνδυαστικές δυνατότητες πολλαπλασιάζονται γοργά. Φαίνεται ότι ο καπιταλιστικός ανταγωνισμός υπήρξε μια σημαντική κινητήρια δύναμη αυτής της τεχνολογικής προόδου. Στο πλαίσιο μιας δημοφιλούς αφήγησης ο ενδοκαπιταλιστικός ανταγωνισμός οδηγεί σε τεχνολογικές αλλαγές στην παραγωγική διαδικασία, ενώ ο καταναλωτικός καπιταλισμός απαιτεί ένα όλο και πιο διαφοροποιημένο σύνολο προϊόντων. Ωστόσο, την ίδια ώρα, ο καπιταλισμός έχει θέσει σημαντικά εμπόδια στην τεχνολογική ανάπτυξη.
Παρ’ όλο το γεγονός ότι η προσεκτικά επιμελημένη εικόνα του καπιταλισμού είναι αυτή της δυναμικής ανάληψης κινδύνων και της τεχνολογικής καινοτομίας, αυτά στην πραγματικότητα αποκρύπτουν τις πραγματικές πηγές δυναμισμού στην οικονομία. Εφευρέσεις όπως οι σιδηρόδρομοι, το διαδίκτυο, η χρήση υπολογιστών, η υπερηχητική πτήση, τα διαστημικά ταξίδια, οι δορυφόροι, τα φαρμακευτικά προϊόντα, το λογισμικό αναγνώρισης φωνής, η νανοτεχνολογία, οι οθόνες αφής, και η καθαρή ενέργεια, έχουν τροφοδοτηθεί και καθοδηγηθεί από κράτη, όχι από εταιρίες.
Κατά τη διάρκεια της χρυσής μεταπολεμικής εποχής της έρευνας και της ανάπτυξης, τα δύο τρίτα της ήταν δημόσια. Ωστόσο, τις τελευταίες δεκαετίες, οι εταιρικές επενδύσεις σε τεχνολογίες υψηλού κινδύνου μειώνονται δραστικά. Και, με τις περικοπές στις κρατικές δαπάνες λόγω της νεοφιλελεύθερης ηγεμονίας, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι η τεχνολογική αλλαγή έχει μειωθεί σε σχέση με τη δεκαετία του 1970. Με άλλα λόγια, ήταν η κρατική επένδυση, όχι η ιδιωτική, που αποτέλεσε και τον βασικό κινητήριο μοχλό της τεχνολογικής ανάπτυξης.
Οι εφευρέσεις υψηλού οικονομικού ρίσκου και οι νέες τεχνολογίες είναι υπερβολικά επικίνδυνες επενδύσεις για την κερδοφορία των καπιταλιστών. Ομοίως, τα γιγαντιαία έργα πολλών δισεκατομμυρίων δολαρίων βασίζονται τελικά σε μη οικονομικούς στόχους που υπερβαίνουν κάθε ανάλυση κόστους-ωφέλους. Τα έργα αυτής της κλίμακας και φιλοδοξίας παρεμποδίζονται στην πραγματικότητα από εμπορικούς περιορισμούς, καθώς μια νηφάλια ανάλυση της βιωσιμότητάς τους με καπιταλιστικούς όρους είναι εξόχως απογοητευτική.
Επιπλέον, ορισμένα κοινωνικά οφέλη (όπως π.χ. αυτά που προσφέρονται από ένα εμβόλιο Ebola) παραμένουν ανεξερεύνητα, επειδή έχουν ελάχιστες πιθανότητες κερδών, ενώ σε άλλους τομείς (όπως η ηλιακή ενέργεια και τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα) οι καπιταλιστές μπορούμε να πούμε ότι παρεμποδίζουν ενεργά την πρόοδο, κάνοντας λόμπινγκ έτσι ώστε να σταματήσουν οι επιδοτήσεις πράσινης ενέργειας και να εφαρμοστούν νόμοι που παρεμποδίζουν την περαιτέρω ανάπτυξη της. Ολόκληρη η φαρμακευτική βιομηχανία συνιστά μια ιδιαίτερα καταστροφική απεικόνιση των επιπτώσεων της μονοπώλησης της πνευματικής ιδιοκτησίας, ενώ ο κλάδος της τεχνολογίας μαστίζεται ολοένα και περισσότερο από την παγίδα των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας.
Ο καπιταλισμός, λοιπόν, καταχράται τις πηγές της τεχνολογικής ανάπτυξης, τοποθετεί τη δημιουργικότητα στο ζουρλομανδύα της καπιταλιστικής συσσώρευσης, περιορίζει την κοινωνική φαντασία στις παραμέτρους των αναλύσεων κόστους-ωφέλειας, και επιτίθεται στις καινοτομίες που δεν έχουν κέρδος. Για να επιτείνουμε την τεχνολογική πρόοδο, πρέπει να προχωρήσουμε πέρα από τον καπιταλισμό και να απελευθερώσουμε τη δημιουργικότητα από τους σημερινούς της περιορισμούς.
Αυτή η διαδικασία θα εκκινούσε την απελευθέρωση των τεχνολογιών από το σημερινό επίπεδο ελέγχου και εκμετάλλευσης προς την ποσοτική και ποιοτική επέκταση της συνθετικής ελευθερίας. Θα επέτρεπε να απελευθερωθούν οι ουτοπικές φιλοδοξίες των μεγάλων πρότζεκτ, ανασύροντας τα κλασικά όνειρα της εφεύρεσης και της ανακάλυψης. Τα όνειρα της διαστημικής πτήσης, η απεξάρτηση της οικονομίας από τον άνθρακα, η αυτοματοποίηση της βαρετής εργασίας, η επέκταση της ανθρώπινης ζωής, κ.ο.κ., είναι όλα μεγάλα τεχνολογικά έργα που παρεμποδίζονται, με διαφορετικό τρόπο, από τον καπιταλισμό. Η επεκτατική πορεία της τεχνολογίας, άπαξ και απελευθερωθεί από τις καπιταλιστικές δεσμεύσεις, μπορεί να ενισχύσει τόσο τις θετικές όσο και τις αρνητικές ελευθερίες. Μπορεί να αποτελέσει τη βάση για μια πλήρως μετακαπιταλιστική οικονομία, επιτρέποντας μια αλλαγή προς την απομάκρυνση των κοινωνιών από τη σπάνη, την εργασία, την εκμετάλλευση, προς την πλήρη ανάπτυξη της ανθρωπότητας.
Επομένως, το μέλλον των ανθρώπων είναι συνυφασμένο με αυτή την εικόνα του απελευθερωμένου τεχνολογικού μετασχηματισμού. Η πορεία προς μια μετακεφαλαιοκρατική κοινωνία απαιτεί την απομάκρυνση από την προλεταριοποίηση της ανθρωπότητας προς ένα μετασχηματισμένο και ανανεούμενο υποκείμενο. Το υποκείμενο αυτό δεν μπορεί να καθοριστεί εκ των προτέρων. Μπορεί να αναπτυχθεί μόνο κατά την ανάπτυξη πρακτικών και εννοιολογικών συνεπειών. Δεν υπάρχει «αληθινή» ουσία της ανθρωπότητας που θα μπορούσε να ανακαλυφθεί πέρα από τις ενέργειές μας στα τεχνολογικά, φυσικά και κοινωνικά δίκτυα.
Η ιδέα ότι μια κοινωνία πέρα από την εργασία απλώς θα ενθάρρυνε την περαιτέρω ανόητη κατανάλωση παρανοεί την ικανότητα της ανθρωπότητας για καινοτομία και δημιουργικότητα και επικαλείται μια απαισιοδοξία βασισμένη στην σημερινή καπιταλιστική υποκειμενικότητα. Ομοίως, η ανάπτυξη νέων αναγκών πρέπει να διακρίνεται από την εμπορευματοποίησή τους. Ενώ η τελευταία κλειδώνει τις νέες επιθυμίες σε ένα κερδοσκοπικό πλαίσιο που περιορίζει την άνθηση του ανθρώπου, η πρώτη υποδηλώνει μια πραγματική μορφή προόδου. Η «επέκταση και διαφοροποίηση των αναγκών στο σύνολό τους» πρέπει να επαινεθεί ενάντια σε κάθε παραδοσιακό πολιτικό όνειρο επιστροφής σε μια «πρωτόγονη, φυσική κατάσταση αυτών των αναγκών».
Η περιπλοκοποίηση των αναγκών παραμορφώνεται από την καπιταλιστική καταναλωτική κοινωνία, αλλά, άσχετα από αυτή τη μετάλλαξη, «ο σκοπός τους είναι αναγκαστικά η ανάπτυξη μιας πλούσιας ατομικότητας για ολόκληρη την ανθρωπότητα». Το μετακαπιταλιστικό υποκείμενο δεν θα αποκάλυπτε, λοιπόν, έναν αυθεντικό εαυτό θαμμένο λόγω των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων, αλλά, αντίθετα, θα δημιουργούσε το χώρο για να δημιουργηθούν νέοι τρόποι ύπαρξης. Όπως επεσήμανε ο Μαρξ, «όλη η ιστορία δεν είναι παρά μια συνεχής μεταμόρφωση της ανθρώπινης φύσης» και το μέλλον της ανθρωπότητας δεν μπορεί να καθοριστεί αφηρημένα, εκ των προτέρων: πρόκειται καταρχήν για πρακτικό ζήτημα που πρέπει να τεθεί στην ώρα του. Παρ’ όλα αυτά, μερικές γενικές έννοιες μπορεί να είναι ενδιαφέρουσες. Για τον Μαρξ, η κύρια αρχή του μετακαπιταλισμού ήταν η «ανάπτυξη των ανθρώπινων δυνάμεων, που αποτελεί αυτοσκοπό». Πράγματι, ο θεμελιώδης στόχος του έργου του ήταν η καθολική χειραφέτηση.
Οι διάφορες ιδέες που έχουν αναπτύξει οι μαρξιστές για να φτάσουν εκεί -η κοινωνικοποίηση της παραγωγής, το τέλος της ανταλλακτικής αξίας, η εξάλειψη της μισθωτής εργασίας- είναι απλά μέσα για την επίτευξη αυτού του στόχου. Το άμεσο ερώτημα είναι: Τι απαιτεί αυτός ο στόχος; Η συνθετική κατασκευή της ελευθερίας είναι το μέσο με το οποίο οι ανθρώπινες δυνάμεις πρέπει να αναπτυχθούν. Αυτή η ελευθερία βρίσκει πολλούς διαφορετικούς τρόπους έκφρασης, συμπεριλαμβανομένων των οικονομικών και των πολιτικών, πειράματα με τη σεξουαλικότητα και τις αναπαραγωγικές δομές, και τη δημιουργία νέων επιθυμιών, διευρυμένων αισθητικών ικανοτήτων, νέων μορφών σκέψης και συλλογισμού, και τελικά εντελώς νέων τρόπων ζωής.
Η επέκταση των επιθυμιών, των αναγκών, των τρόπων ζωής, των κοινοτήτων, των τρόπων να υπάρχουμε, των δυνατοτήτων – όλες εκπληρώνονται από το έργο της καθολικής χειραφέτησης. Πρόκειται για ένα σχέδιο προς ένα μέλλον που ανοίγετε, η ανάληψη ενός έργου που επεξεργάζεται αυτό που μπορεί να σημαίνει να είμαστε άνθρωποι, η δημιουργία ενός ουτοπικού σχεδίου για νέες επιθυμίες, και η ευθυγράμμιση ενός πολιτικού έργου με την τροχιά ενός καθολικευτικού ανολοκλήρωτου ανύσματος.
Ο καπιταλισμός, παρά τις όψεις απελευθέρωσης και καθολικότητας που του αποδίδονται, έχει τελικά περιορίσει αυτές τις δυνάμεις σε έναν ατελείωτο κύκλο συσσώρευσης, αποστεώνοντας τις πραγματικές δυνατότητες της ανθρωπότητας και περιορίζοντας την τεχνολογική εξέλιξη σε μια σειρά απλών, οριακών καινοτομιών. Κινούμαστε ταχύτερα -ο καπιταλισμός το απαιτεί- αλλά δεν πάμε πουθενά. Αντ’ αυτού, πρέπει να οικοδομήσουμε έναν κόσμο στον οποίο να μπορούμε να επιταχύνουμε πέρα από τη συγκαιρινή μας αδράνεια.
Μετάφραση: Βασίλης Ρόγγας
