Τη στιγμή που εκτυλίσσονταν μια μεγάλη φυσική καταστροφή και μια ανθρώπινη τραγωδία στην Ανατολική Αττική, πυροσβέστες, λιμενικοί, αστυνομία, στρατός, κάτοικοι και εθελοντές, προσπάθησαν να αντιμετωπίσουν τον κίνδυνο και να αποτρέψουν τα χειρότερα. Τόσο η Πολιτεία όσο και τα ΜΜΕ άρχισαν για άλλη μια φορά να μιλούν για το «φιλότιμο» και τον «ηρωισμό» αυτών των ανθρώπων, των ατόμων δηλαδή. Τα ίδια ακούστηκαν και τις επόμενες μέρες με αφορμή το κύμα συμπαράστασης στους πληγέντες εκ μέρους της ελληνικής κοινωνίας: φάρμακα, τρόφιμα, ρούχα, εργατικά χέρια. Αυτή τη φορά πολλοί και πολλές, ειδικά από το αριστερό φάσμα της πολιτικής, μίλησαν για «αλληλεγγύη». Αφού, καθώς φαίνεται, υπάρχει πάνδημο αίτημα να «διδαχθούμε» κάτι από αυτή την τραγωδία, ώστε να μην επαναληφθούν τα λάθη που έγιναν, θα ήθελα κι εγώ να βάλω το λιθαράκι μου.
Πιστεύοντας ακράδαντα ότι ο εχθρός αυτού του βαθιά μικροαστικού λαού είναι ο ίδιος του ο εαυτός, θα σταθώ σε κάτι που τείνει να περάσει απαρατήρητο. Δε μιλάω φυσικά για τη νοοτροπία πολλών καταπατητών, που θέλησαν να παρακάμψουν τους κρατικούς νόμους, να αναφωνούν «που ‘ναι το κράτος;». Ούτε για τη συμπληρωματική της ιδέα που θέλει το πρόβλημα να είναι η νομιμοποίηση και όχι η κατασκευή του αυθαιρέτου (λες και αν νομιμοποιηθεί θα πάψουν να υφίστανται οι κίνδυνοι της πυρκαγιάς και της πλημμύρας). Για αυτά έχουν ειπωθεί και μέλει να ειπωθούν πολλά, όσο και αν η αντιπολίτευση ΝΔ-ΠΑΣΟΚ δεν το επιθυμεί, γιατί προσανατολίζει τις ευθύνες σε αυτήν αντί για την κυβέρνηση. Μια τέτοια συζήτηση θα εστίαζε στις συλλογικές κοινωνικές παθογένειες. Σε μια τέτοια θέλω κι εγώ να αναφερθώ σε αυτό το σημείωμα.
Στη χώρα μας θεωρούμε, όπως ήδη ανέφερα, ότι οι πυροσβέστες και τα λοιπά σώματα ασφαλείας είναι «ήρωες», παρόλο που κάνουν τη δουλειά για την οποία πληρώνονται. Περίεργη άποψη για τους ήρωες. Πρόκειται φυσικά για ένα δημοσιογραφικό κλισέ, όπως τόσα και τόσα τα οποία εμποδίζουν την κατανόηση και την αυτογνωσία μας. Το πρόβλημα όμως είναι ότι αυτό το κλισέ απηχεί κοινωνικές πεποιθήσεις, που -το λέω απερίφραστα- είναι προβληματικές. Πρώτον, ξεχνούμε ότι και οι πυροσβέστες κάνουν λάθη, που έχουν κόστος, και επιδέχονται κριτικής. Δεν πρέπει να μένουν στο απυρόβλητο. Είναι έμμισθοι δημόσιοι υπάλληλοι και έχουν αντικείμενο εργασίας. Όμως με ποια λογική μπορείς να κριτικάρεις τους «ήρωες»; Δεύτερον, ξεχνούμε ότι οι πυροσβέστες δουλεύουν κατά βάση τους θερινούς μήνες, ενώ θα έπρεπε να αξιοποιούνται πλέρια και τους χειμερινούς μήνες σε προληπτικά έργα και ασκήσεις ετοιμότητας που θα μείωναν την ανάγκη για ηρωικές καλοκαιρινές πράξεις.
Τρίτον, η ρητορεία περί «φιλότιμου» και «ηρωισμού» αποκρύπτει μια μεγάλη αλήθεια από αυτόν το δύσμοιρο λαό με το εγκλωβισμένο και εγκλωβιστικό φαντασιακό: ότι η αποτελεσματικότητα (σε όλες τις κοινές υποθέσεις, όχι μόνο στην πυρόσβεση) έρχεται από την οργανωμένη και συστηματική δουλειά της ομάδας και όχι από τους ηρωισμούς των ατόμων, από τη νορμάλ δουλειά από πριν και όχι από την υπερβάλλουσα υπό δυσμενείς συνθήκες, από τη μη ηρωική δουλειά πριν την καταστροφή και όχι από την ηρωική δουλειά για τον περιορισμό της καταστροφής. Τέταρτον, το φιλότιμο και ο ηρωισμός είναι ατομικές αξίες, όχι συλλογικές. Και είναι προαιρετικές, όχι υποχρεωτικές. Και δεν μπορούν να εκδηλώνονται μόνιμα, παρά μόνο σε έκτακτες περιπτώσεις. Γι αυτό, παρόλο που ζούμε σε μια χώρα γεμάτη ήρωες, τόσα πράγματα πάνε στραβά.
Δε θέλουμε λοιπόν άλλους ήρωες με φιλότιμο. Θέλουμε όλοι και όλες να κάνουν τη δουλειά τους με υπευθυνότητα και αλληλεγγύη. Γιατί η συλλογική οργάνωση και υπευθυνότητα είναι αποτελεσματικότερες από την ατομική θυσία και τους σύστοιχους αποδιοπομπαίους τράγους (διότι οι ήρωες χάνουν μόνο επειδή προδίδονται, όχι επειδή διεξάγουν λάθος τον πόλεμο ή λάθος πόλεμο). Μια στροφή από τον αυτάρεσκο ατομισμό στην ευθύνη του συν-ανήκειν και από το φιλό-τιμο (που εκφράζεται για να διατυμπανίζεται) στην αλληλεγγύη θα ήταν η καλύτερη ασπίδα από τους καταστροφικούς κινδύνους, φυσικούς και άλλους.
Ο Δημήτρης Παπανικολόπουλος είναι Δρ. Πολιτικής Επιστήμης
