Ενας χώρος ολόκληρος καλυμμένος με μελάσα, το παλιό εργοστάσιο επεξεργασίας ζάχαρης στο Μπρούκλιν, λίγο πριν κατεδαφιστεί, προκειμένου να οικοδομηθεί ένα συγκρότημα διαμερισμάτων, στάθηκε η αφορμή να δημιουργήσει η Κάρα Γουόκερ το γλυπτό της, μια Σφίγγα επικαλυμμένη με ζάχαρη.
Εικαστικός που καταπιάνεται με την Ιστορία, σύμφωνα με τους κριτικούς, «καλλιτέχνις που δεν καταπιάνεται με την ιστορία αλλά υπάγεται ή αναλώνεται από αυτή» σύμφωνα με την ίδια. Το εργοστάσιο αυτό, «ένας καθεδρικός», όπως το αποκάλεσε η εικαστικός, αφιερωμένος σε ένα και μοναδικό προϊόν, της έδωσε την ευκαιρία να μάθει περισσότερα για τη ζάχαρη, στην προσπάθειά της να κατανοήσει το κτίριο. Δούλεψε, ακολουθώντας τους ελεύθερους συνειρμούς της, τους οποίους σημείωνε: από πού προέρχεται η ζάχαρη, η ζάχαρη προέρχεται από το ζαχαροκάλαμο, το οποίο καλλιεργείται στα τροπικά κλίματα, η συγκομιδή του οποίου γινόταν από σκλάβους. Η δική της ιστορία την οδηγεί τυχαία σε ένα παλιό βιβλίο για την ιστορία της ζάχαρης η οποία περιγράφεται ως «εκλεπτυσμένο ζαχαρωτό»: Ένα ζαχαρωτό φτιαγμένο από αμυγδαλόπαστα, φρούτα, ξηρούς καρπούς, που αναπαριστούσε μέλη βασιλικών οικογενειών και που είχαν τη δυνατότητα να απολαύσουν μόνο οι βασιλιάδες, οι ευγενείς και οι κληρικοί, αυτό αποτέλεσε το έναυσμα για να δημιουργήσει η Γουόκερ ένα γλυπτό, το πρώτο μέχρι τώρα, που μπορεί να συμπεριλάβει πολλά θέματα όπως αυτό της εξουσίας, ενσωματώνοντας διαφορετικές ιδέες. Η γιγάντια, επικαλυμμένη με λευκή ζάχαρη αναμιγμένη με νερό Σφίγγα που φέρει τα χαρακτηριστικά μιας Αφρικανής γυναίκας δεν αφορούσε τον αρχαίο, όπως είπε η καλλιτέχνις, αλλά το Νέο Κόσμο. Έτσι, μπροστά της δημιούργησε με μαύρη ζάχαρη 13 μικρούς σκλάβους που στα καλάθια τους κουβαλούσαν φρούτα και ανθρώπινα μέλη. «Μου αρέσει πολύ το γεγονός ότι αυτές οι μορφές λιώνουν και στάζουν» ομολόγησε η Γουόκερ στη διάρκεια της κατασκευής του γλυπτού. «Μοιάζουν πάρα πολύ με το εσωτερικό του εργοστασίου ζάχαρης, που κι αυτό στάζει ακόμη, παράγοντας ακόμα μελάσα από το εσωτερικό του, σαν μια ουσία δακρύων που κυλούν».
Τα αγεφύρωτα χάσματα
Η Κάρα Γουόκερ γεννήθηκε το 1969 στο Στόκτον της Καλιφόρνιας σε μια οικογένεια ακαδημαϊκών. Όταν ήταν 13 χρονών, ο ζωγράφος πατέρας της ανέλαβε μια θέση στο πανεπιστήμιο της Πολιτείας της Τζόρτζια και η οικογένεια μετακόμισε εκεί. Σε αντίθεση με την πολυπολιτισμικότητα της Καλιφόρνιας, η Τζόρτζια ήταν βαθιά ρατσιστική, δρούσε ακόμα η Κου Κλουξ Κλαν και στο σχολείο η έφηβη Κάρα αισθανόταν ανεπιθύμητη και απομονωμένη. «Με αποκαλούσαν μαϊμού» θα πει αργότερα. Τα βιβλία, οι συζητήσεις με τους ντόπιους, τη βοηθούν να κατανοήσει τη νοοτροπία και τα έθιμα των Νότιων Πολιτειών, να ευαισθητοποιηθεί και να ενδιαφερθεί γι’ αυτά που αργότερα θα αποτελέσουν την ουσία της τέχνης της: το ρατσισμό, τα αγεφύρωτα ταξικά χάσματα, το σεξισμό, την ιστορία της δουλείας μέσα από την προφορική ιστορία και την παράδοση. Σπουδάζει στο Atlanda College of Art και στη συνέχεια στο Rhode Island School of Design. Πολύ γρήγορα, στη δουλειά της θα ξεχωρίσουν οι χάρτινες κομμένες μορφές της, τα πιο χαρακτηριστικά ίσως και αναγνωρίσιμα έργα της, που αποτελούν καλλιτεχνική παράδοση στη Μέση και Άπω Ανατολή και που η ίδια εμπνεύστηκε από τα εικονογραφημένα βιβλία της Βικτωριανής Αγγλίας. Δείγμα αυτής της δουλειάς είχαμε την ευκαιρία να δούμε και στην Αθήνα, το 2009, στην εξαιρετική ομαδική έκθεση «Ύμνος στη Σκιά», στο Μουσείο Μπενάκη Πειραιώς.
Οδηγός είναι το μάτι
«Φανταστείτε πως παίρνω ένα φύλλο μαύρου χαρτιού και το κόβω σε τρία ή τέσσερα κομμάτια διαφορετικών σχημάτων, τα οποία τοποθετώ το ένα δίπλα στο άλλο» γράφει ο Ουίλιαμ Κέντριτζ, ο σπουδαίος νοτιοαφρικανός καλλιτέχνης διάσημος επίσης για τις «σκιές του», στον κατάλογο της έκθεσης. «[…] Θα δούμε αμέσως μορφές να αναδύονται από τα σχήματα αυτά. Τα συνδυάζουμε έτσι και βλέπουμε έναν σκύλο να σχηματίζεται, τα συνδυάζουμε αλλιώς και να σου ένας άντρας μ’ ένα μπαστούνι. […]. Πρόκειται για μια διαδικασία στην οποία οδηγός είναι το μάτι. Είναι το μάτι που λέει “κάτσε να σου δείξω τι γνωρίζω για τον κόσμο”».
Σύμφωνα με τον τεχνοκριτικό Enrique Juncosa «τα έργα της Κάρα Γουόκερ, όπως του Ουίλιαμ Κέντριντζ, υπερτονίζουν τα “πρωτόγονα”, σχεδόν, μέσα τους, και αξιοποιούν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της φόρμας που έχουν τις ρίζες τους στον εξπρεσιονισμό, μεταφέροντάς τα σε ένα εννοιολογικό πλαίσιο. Σε αυτά συγκαταλέγονται η χρήση της παραμορφωμένης φιγούρας, μια αίσθηση τραχύτητας όσο και αυθεντικότητας […] Μέσα από τις σιλουέτες που συναντούμε στο έργο της Αμερικανίδας καλλιτέχνιδας αναβιώνει η περίοδος της δουλείας στις ΗΠΑ, σε μια προσπάθεια κριτικής προσέγγισης της συγκεκριμένης ιστορικής πραγματικότητας. Τα έργα της που φέρνουν στο νου έναν Φολκνερικό σχεδόν κόσμο, παρουσιάζουν ένα εκρηκτικό μείγμα ακραίων μορφών βίας και διαφυλετικών σεξουαλικών σχέσεων. Οι ιστορίες που αφηγείται έχουν έναν εφιαλτικό χαρακτήρα, αλλά διανθίζονται συχνά από δόσεις προκλητικού χιούμορ, που θυμίζουν τους γελωτοποιούς της αυλής κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους. Η Γουόκερ υπονομεύει τις κοινώς αποδεκτές αναπαραστάσεις της εξουσίας και της ιστορίας, στρέφοντας την προσοχή μας στις αντιφάσεις του κατεστημένου και στους τρόπους με τους οποίους αυτό καταχράται την ισχύ του». Όχι τυχαία τα έργα της συγκρίνονται με τα σατυρικά έργα του Ουίλιαμ Χόγκαρθ και του Φρανθίσκο Γκόγια, ενώ η ίδια έχει επανειλημμένα μιλήσει σε συνεντεύξεις της για τις φανταστικές «συνομιλίες» της με τον Μαρκ Τουέιν.
Θέτοντας ερωτήματα στον εαυτό της
Ωστόσο, έργα της, όπως το «Negress Notes» (1996-97), δέχτηκαν κριτική από ιστορικούς τέχνης και καλλιτέχνες γιατί, σύμφωνα με αυτούς, αντί να υπονομεύουν την κυρίαρχη κουλτούρα, αντίθετα διαιωνίζουν αρνητικά φυλετικά στερεότυπα και αναπαραστάσεις παλιότερων χρόνων στην Αμερική. Επιφυλάξεις και ερωτηματικά, πάντως, για το έργο της, όσο και για έργα άλλων «στρατευμένων» καλλιτεχνών από τους οποίους έχει επηρεαστεί, έχει εκφράσει, κατά καιρούς, σε συνεντεύξεις της η ίδια η Γουόκερ. Για άλλες, όπως τη φεμινίστρια εικαστικό και πολιτική ακτιβίστρια Barbara Kruger, η Γουόκερ εκθέτοντας, αντιστρέφοντας και παραποιώντας τα στερεότυπα, τα γελοιοποιεί. «Λίγοι καλλιτέχνες κατάφεραν να αποδώσουν τη σύγκρουση ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν, τις ιστορίες και τον τρόμο, τη σεξουαλικότητα και την αιδώ, το δέρμα και το χρώμα, με τόση δύναμη και τόλμη» γράφει.
Μια μηδενιστική εποχή
Το 2014, η Αμερικανίδα εικαστικός βρέθηκε στην επικαιρότητα για τις δηλώσεις της: Σοκαρισμένη από τις δολοφονίες Αφροαμερικανών από αστυνομικούς, είχε καταγγείλει ότι αυτές δεν έγιναν παρά το γεγονός ότι πρόεδρος της Αμερικής ήταν ο Μπαράκ Ομπάμα αλλά εξαιτίας αυτού. «Φοβάμαι ότι ο Michael Brown και ο Tamir Rice δολοφονήθηκαν ως πληρεξούσιοι του μαύρου προέδρου» είχε πει, ασκώντας έτσι δριμεία κριτική στον Ντόναλντ Τραμπ για τον ισχυρισμό του ότι ο Ομπάμα δεν είχε γεννηθεί στην Αμερική, γι’ αυτό δεν ήταν παρά ένας μουσουλμάνος παρείσακτος. Τότε η διεκδίκηση του Τραμπ για την προεδρία έμοιαζε με κακόγουστο χωρατό και η νίκη του φάνταζε απίθανη. «Ζούμε σε μια μηδενιστική εποχή» είχε πει «σε ένα κενό διάστημα που την ελπίδα την έχει αντικαταστήσει ο φόβος».
Η παλάμη, σε μορφή γροθιάς, από το αριστερό χέρι της Σφίγγας, που στήθηκε στην Ύδρα και ενισχύθηκε επιτόπου με 350 κιλά ζάχαρης, έχει τον αντίχειρα ανάμεσα στο δείκτη και το μέσο: χειρονομία άσεμνη και επιθετική για πολλούς πολιτισμούς, ας πούμε της Ευρώπης, σύμβολο γονιμότητας και καλοτυχίας, για τις χώρες της Λατινικής Αμερικής.
Σ’ αυτό, όπως και ατενίζοντας άλλα έργα της Γουόκερ, έρχεται στο νου η φράση της: «Δεν εμπιστεύομαι την ομορφιά αλλά μου αρέσουν τα έργα που προτρέπουν τον θεατή: υπάρχει κάτι να δεις, στάσου για λίγο».
Βιβλιοαναφορά και ιστότοπος:
Ύμνος στη σκιά, Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2009
Amara.org
Σοφία Ξυγκάκη
Πηγή: Η Εποχή
