Η έννοια των Κοινών (Commons) δεν είναι καινούργια –η πρώτη χρήση της ανάγεται στους μεσαιωνικούς χρόνους–, τα τελευταία χρόνια, όμως, επανήλθε στην πολιτική ορολογία με νέα δυναμική, μεγαλύτερο εύρος και συνεπώς με τη δυνατότητα να διευρύνει την πολιτική θεωρία και δράση.
Τα Κοινά περιλαμβάνουν οτιδήποτε κληρονομήσαμε ή δημιουργήσαμε συλλογικά, δηλαδή αγαθά όπως το νερό, τα δάση ή οι σπόροι αλλά και τα δημοτικά τραγούδια, το Διαδίκτυο ή ο ανοιχτός κώδικας.
Το σημαντικό είναι ότι ένα Κοινό (αγαθό) προκύπτει όταν μια κοινότητα ανθρώπων αποφασίζει να διαχειρισθεί συλλογικά έναν πόρο. Δηλαδή όρος δεν περιλαμβάνει μόνο τον υλικό ή άυλο πόρο αλλά, επιπλέον και κυρίως, μια δραστηριότητα και μια κοινωνική δυναμική.
Παρότι τα Κοινά είναι μέρος της καθημερινής μας ζωής, από το ποτήρι το νερό που πίνουμε το πρωί μέχρι το παραμύθι που λέμε στο παιδί μας το βράδυ, συνήθως δεν τα παρατηρούμε (και γίνονται ορατά μόνο όταν κινδυνεύσουν με απαλλοτρίωση).
Εγκλωβισμένοι στο δίπολο δημόσιο-ιδιωτικό, συχνά δεν μπορούμε να αναγνωρίσουμε ένα αγαθό που δεν αποτελεί ιδιωτική περιουσία ή δεν το διαχειρίζεται το κράτος.
Φυσικά, όταν χρειαστεί, η διάκριση ανάμεσα στο ιδιωτικό και στο Κοινό (common) είναι σαφής. Δεν συμβαίνει, όμως, το ίδιο με τη διάκριση ανάμεσα στο Κοινό και το Δημόσιο.
Ανάλογα με την προσέγγιση, μπορεί το ίδιο πράγμα να αποτελεί ταυτόχρονα και δημόσιο και κοινό αγαθό. Όπως π.χ. το σχολείο, που ως θεσμός είναι προφανώς ένα δημόσιο αγαθό, ο χώρος όμως του σχολείου, αν μπορεί να αξιοποιηθεί από τη γύρω κοινότητα, τις ώρες εκτός τυπικής λειτουργίας, θα μπορούσε να είναι για παιδιά, γονείς και γείτονες ένα Κοινό αγαθό.
Ένα άλλο σημαντικό παράδειγμα αποτελεί, συνολικά, ο χώρος της εκπαίδευσης.
Αν η εκπαίδευση ως τυπική και οργανωμένη μορφή μετάδοσης γνώσεων είναι ένα κατοχυρωμένο δημόσιο δικαίωμα, η ίδια η γνώση είναι (ή θα έπρεπε να είναι) Κοινό αγαθό.
Τα Κοινά και οι περιφράξεις
Στα προ-νεωτερικά χρόνια ο όρος Κοινά – Commons αναφερόταν σε εδάφη («κοινές γαίες») που αποτελούσαν τη βάση της συλλογικής αγροτικής ζωής.
Οι πρώτες βίαιες περιφράξεις «κοινών γαιών» στην αυγή του καπιταλισμού εγκαινίασαν την αρπαγή και τον σφετερισμό των Κοινών στο πλαίσιο της πρωταρχικής συσσώρευσης.
Έκτοτε, η επίθεση στα Κοινά, δηλαδή η προσπάθεια μετατροπής τους σε ιδιωτική περιουσία, συνεχίστηκε αμείωτη. Η φύση αντιμετωπίστηκε αποκλειστικά ως πηγή πλουτισμού και οι φυσικοί πόροι λεηλατήθηκαν, με καταστροφικά αποτελέσματα για το περιβάλλον.
Όπως αναφέρουν οι Negri και Hardt στο Commonwealth, σήμερα που η καπιταλιστική συσσώρευση είναι όλο και περισσότερο εκτός παραγωγικής διαδικασίας, η εκμετάλλευση παίρνει ξανά τη μορφή της υφαρπαγής των Κοινών.
Η πρωταρχική συσσώρευση δεν ήταν ένα μεμονωμένο γεγονός, αλλά επανέρχεται, στοχεύοντας στην «περίφραξη» άυλων αγαθών αυτή τη φορά, όπως είναι η πνευματική δημιουργία, η κουλτούρα, το DNA, οι πληροφορίες ή οι ιδέες.
Οι άυλοι πόροι, όμως, έχουν μία ιδιαιτερότητα: ενώ τα υλικά αγαθά μειώνονται διαμοιραζόμενα, αγαθά όπως η γνώση, η επιστημονική ανακάλυψη ή η καλλιτεχνική δημιουργία, όχι μόνο δεν εξαντλούνται όταν μοιράζονται αλλά αντίθετα μερικές φορές αυτό μπορεί να οδηγήσει και στην αναβάθμισή τους.
Παρ’ όλα αυτά, η εμπορευματοποίησή τους πετυχαίνεται χάρη σε μια σειρά από πολύπλοκους νόμους περί πνευματικής ιδιοκτησίας.
Ενώ τα υλικά προϊόντα έχουν τιμή και αξία, στην περίπτωση των άυλων αγαθών η τιμή που πληρώνουμε δεν είναι για το ίδιο το προϊόν αλλά για την άδεια χρήσης του. Έτσι, ενώ η γνώση αποτελεί το κατ’ εξοχήν συλλογικό ή Κοινό αγαθό, μετατρέπεται σε εμπόρευμα μέσω του copyright και των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας.
Στην αναδυόμενη οικονομία της γνώσης η πνευματική ιδιοκτησία αποτελεί κομβικό σημείο.
Ανοιχτή πρόσβαση στη γνώση
Η ανοιχτή πρόσβαση στη γνώση είναι κίνημα που θέλει να δημιουργήσει έναν κόσμο στον οποίο τα εκπαιδευτικά και πολιτιστικά έργα θα είναι προσβάσιμα σε όλους. Έναν κόσμο όπου τόσο οι δημιουργοί όσο και οι καταναλωτές αγαθών γνώσης θα συμμετέχουν σε ένα ζωντανό σύστημα καινοτομίας και δημιουργικότητας.
Στις γραμμές του συμμετέχουν από προγραμματιστές ελεύθερου λογισμικού, που αντιδρούν έμπρακτα στις πατέντες, μέχρι ακτιβιστές στη μάχη κατά του AIDS, που ανάγκασαν πολυεθνικές φαρμακευτικές εταιρείες να πουλήσουν πολύ φθηνότερα αντίγραφα των φαρμάκων τους στην Αφρική.
Διεκδικούν δικαίωμα πρόσβασης στις πληροφορίες (ειδήσεις, ιατρικές πληροφορίες, προβλέψεις καιρού), στην ανθρώπινη γνώση (εκπαίδευση, επιστημονικές ανακαλύψεις, τεχνογνωσία) αλλά και σε προϊόντα που ενσωματώνουν γνώση (όπως φάρμακα ή λογισμικό υπολογιστών).
Ψηφιακά Κοινά
Κομμάτι του κινήματος της ανοιχτής γνώσης αποτελεί η κίνηση υπέρ της ελεύθερης κουλτούρας που υπερασπίζεται τα ψηφιακά κοινά.
Τα ψηφιακά Κοινά είναι περιεχόμενο, πληροφορίες, και δεδομένα που συλλογικά ανήκουν και διοικούνται από κοινότητες χρηστών μέσω του διαδικτύου. Το χαρακτηριστικό τους είναι ότι πολλοί χρήστες μπορούν να έχουν πρόσβαση στις ίδιες πηγές ψηφιακών πόρων χωρίς καμία επίδραση στην ποσότητα ή την ποιότητά τους.
Οι ψηφιακές τεχνολογίες και το διαδίκτυο δημιούργησαν νέες δυνατότητες που άρχισαν να υπονομεύουν τους θεσμούς και τους μηχανισμούς που διαχειρίζονταν προνομιακά τις πληροφορίες και τη γνώση.
Η αναπαραγωγή και διανομή έργων (μουσική, βιβλία, ταινίες) και η πρόσβαση σε πληροφορίες έγινε μέσω των ψηφιακών τεχνολογιών εύκολη και ανέξοδη.
Η αντίδραση στην κατάσταση αυτή ήταν η ένταση των «περιφράξεων» είτε στο χώρο των βιομηχανιών περιεχομένου (π.χ. μουσική και κινηματογραφική βιομηχανία) είτε στο χώρο των επιχειρήσεων που παράγουν προϊόντα που ενσωματώνουν γνώση (π.χ. φαρμακευτικές εταιρείες). Έτσι, η νομοθεσία περί «πειρατείας» έγινε ακόμη αυστηρότερη, ενώ μεγαλύτερη έμφαση αλλά και διάρκεια δόθηκε στην προστασία «πνευματικών δικαιωμάτων» και στις πατέντες.
Οι περιορισμοί στη διακίνηση ψηφιακών πόρων θεωρήθηκαν από ένα κομμάτι της κοινωνίας (και περισσότερο της νεολαίας) ως παρεμπόδιση στην πρόσβαση και διάδοση ιδεών. Η αντίδραση και η από τα κάτω απάντηση ήταν η αύξηση των ψηφιακών Κοινών.
Το διαδίκτυο επέτρεψε την οργάνωση της συνεργασίας ανάμεσα σε μεγάλο αριθμό δημιουργών, που ξεπέρασαν το εμπόδιο του χώρου και του χρόνου και έτσι προέκυψε μια μεγάλης έντασης παραγωγή γνώσης, ειδικά στο χώρο του λογισμικού. Το λογισμικό αυτό άρχισε να διατίθεται ελεύθερα, χωρίς οι δημιουργοί του να ενδιαφέρονται για δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας. Έτσι άρχισε να αναπτύσσεται το κίνημα του ελεύθερου λογισμικού.
Ελεύθερο Λογισμικό
Στη δημιουργία του ελεύθερου λογισμικού, το κίνητρο δεν είναι το οικονομικό κέρδος αλλά η χαρά της προσφοράς και η αναγνώριση από την κοινότητα.
Όπως λέει ο Ρίτσαρντ Στάλμαν, ιδρυτής του Ιδρύματος Ελεύθερου Λογισμικού, «όταν λέμε το λογισμικό “ελεύθερο”, εννοούμε ότι σέβεται τις βασικές ελευθερίες του χρήστη: την ελευθερία να το εκτελέσει, να το μελετήσει και να το αλλάξει και να αναδιανείμει αντίγραφά του με ή χωρίς αλλαγές. Αυτό είναι ένα θέμα ελευθερίας, όχι κόστους. Αυτές οι ελευθερίες είναι ζωτικής σημασίας. Είναι απαραίτητες όχι μόνο για το καλό του χρήστη, αλλά επειδή προωθούν την κοινωνική αλληλεγγύη -δεδομένου ότι υπάρχει μοίρασμα και συνεργασία».
Ομότιμη παραγωγή
Το ελεύθερο λογισμικό και τα άλλα έργα που προσφέρονται στο κοινό δεν χαρακτηρίζονται ως δώρο, γιατί το δώρο κρύβει μέσα του την έννοια της ανταπόδοσης – κάτι που δεν συμβαίνει στον κόσμο του ελεύθερου λογισμικού.
Μιλάμε, λοιπόν, για μια ομότιμη οικονομία (p2p economy) ή οικονομία των Κοινών (commonseconomy), όπου ο καθένας συνεισφέρει σύμφωνα με τις δυνατότητές του και χρησιμοποιεί/καταναλώνει ανάλογα με τις ανάγκες του, χωρίς να είναι υποχρεωμένος να δώσει για να πάρει.
Έτσι, φθάνουμε στην έννοια της ομότιμης παραγωγής (p2p production), όπου άτομα ή κοινότητες ατόμων συστρατεύονται χωρίς κανείς να τους το αναθέτει, αυτο-οργανώνονται και συνεργάζονται για την πραγματοποίηση ενός κοινού έργου. Με τον τρόπο αυτό δημιουργούν κοινά αγαθά γνώσης.
Αντιπροσωπευτικά παραδείγματα ομότιμης παραγωγής αποτελούν το λειτουργικό σύστημα Linux και η εγκυκλοπαίδεια Wikipedia, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η ομότιμη παραγωγή περιορίζεται αποκλειστικά στο λογισμικό.
Να αναφέρουμε ότι η Wikipedia, εγκυκλοπαίδεια γραμμένη από άγνωστους μεταξύ τους ανθρώπους που συνεργάζονται δημοκρατικά για ένα κοινό μη κερδοσκοπικό σκοπό, έχει χαρακτηριστεί ως ένα πετυχημένο παράδειγμα δημοκρατικής ουτοπίας και είναι μεταφρασμένη σε 229 συνολικά γλώσσες.
Μπορούμε, λοιπόν, να πούμε ότι η ομότιμη παραγωγή ανατρέπει την κυρίαρχη πίστη ότι ο άνθρωπος, στοχεύει αποκλειστικά στη μεγιστοποίηση του προσωπικού του χρηματικού κέρδους. Παράλληλα δημιουργεί μια διαφορετική κουλτούρα που διεκδικεί ομότιμη διακυβέρνηση και νέες μορφές ιδιοκτησίας.
Το ομότιμο κίνημα βασίζεται σε ένα «ήθος» συνεργασίας, σεβασμού, αλληλεγγύης και κοινοκτημοσύνης.
Κοινά και άδειες χρήσης
Στο πλαίσιο της ομότιμης παραγωγής χρειάστηκε να βρεθεί τρόπος προστασίας της συλλογικής εργασίας από την ατομική ιδιοποίηση, μέσα από άδειες χρήσης που ενσωματώνουν τη φιλοσοφία των Κοινών.
Η Γενική Άδεια Δημόσιας Χρήσης (GPL) είναι η πιο δημοφιλής άδεια ελεύθερου λογισμικού, η οποία εγγυάται στους τελικούς χρήστες τις ελευθερίες για χρήση, μελέτη, αναπαραγωγή και τροποποίηση του λογισμικού. Συμπληρωματική στην GPL είναι η ρήτρα copyleft που αποτρέπει τη δυνατότητα κάποιου ενδιάμεσου, κάνοντας τροποποιήσεις στο αρχικό έργο, να το μετατρέψει σε ιδιόκτητο.
Δηλαδή το copyleft, αντίθετα με το copyright, επιτρέπει αντιγραφή, τροποποίηση και αναδιανομή ενός πνευματικού έργου, με την προϋπόθεση ότι συνοδεύεται από την ίδια άδεια χρήσης που θα παραχωρεί τις ίδιες ελευθερίες.
Σε παρόμοια φιλοσοφία κινούνται και οι άδειες Creative Commons (CC), που επιτρέπουν στους δημιουργούς να δηλώσουν ποια δικαιώματα διατηρούν και ποια δικαιώματα παραχωρούν στους χρήστες ή σε άλλους δημιουργούς.
Εκπαίδευση στα Κοινά
Τα Κοινά είναι κάτι περισσότερο από μια ωραία ιδέα. Παρέχουν μια σειρά από εργαλεία για ένα πιο ελπιδοφόρο, ασφαλές και ευχάριστο μέλλον. Στο επίκεντρο των κοινών είναι τέσσερις απλές αρχές:
1) η εξυπηρέτηση του κοινού καλού
2) η διασφάλιση της δίκαιης χρήσης αυτού που ανήκει σε όλους μας
3) η προώθηση της αειφόρου διαχείρισης, έτσι ώστε να εξασφαλισθούν οι επόμενες γενιές
4) η δημιουργία τρόπων και μεθόδων ώστε οι άνθρωποι να συμμετέχουν στις αποφάσεις διαμόρφωσης του μέλλοντός τους.
Ο χώρος της εκπαίδευσης μπορεί να είναι προνομιακός για την εφαρμογή μιας πολιτικής που έχει σκοπό να προστατεύσει και να αυξήσει τον πλούτο των Κοινών Αγαθών, επικεντρώνοντας σε αγαθά γνώσης.
Στην κατεύθυνση αυτή μπορούν ενδεικτικά, να διατυπωθούν προτάσεις όπως:
Ελεύθερο λογισμικό στα σχολεία, όχι μόνο για λόγους οικονομικούς, αλλά ακόμη περισσότερο για λόγους ηθικούς και πολιτικούς. Το ήθος που διαμορφώνει το κίνημα του ελεύθερου λογισμικού προωθεί τη συνεργασία, την αλληλεγγύη και την κοινοκτημοσύνη.
Σχολικά βιβλία που θα εκδίδονται με άδειες Creative Commons θα επιτρέπεται να αναπαραχθούν, να τροποποιηθούν και να ενημερωθούν, όπως και να χρησιμοποιηθούν ολόκληρα ή τμήματά τους από τους εκπαιδευτικούς χωρίς προσκόμματα εξαιτίας copyright. Να σημειώσουμε εδώ ότι οι άδειες Creative Commons (CC) προσφέρουν συναρπαστικές δυνατότητες στους εκπαιδευτικούς και τους μαθητές. Πολυμεσικές εφαρμογές (βίντεο, φωτογραφίες κ.λπ.) που καλύπτονται με άδεια CC μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε projects χωρίς πρόβλημα, ενώ από την άλλη εκπαιδευτικοί και μαθητές με την αξιοποίηση των CC μπορούν να διαθέσουν το έργο τους δημόσια.
«Ανοιχτό» εκπαιδευτικό υλικό: Στον τομέα της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης ήδη υπάρχει συνεργασία και διαμοιρασμός εκπαιδευτικού υλικού. Επίσης στην τριτοβάθμια υπάρχουν πανεπιστημιακά τμήματα που παρέχουν μέσω διαδικτύου ελεύθερα μαθήματα και εκπαιδευτικό υλικό. Αυτό, όμως, θα μπορούσε να γενικευθεί και να θεσμοθετηθεί. Έτσι θα δίνεται η δυνατότητα σε εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων να συμμετέχουν σε ομότιμες πλατφόρμες για την παραγωγή εκπαιδευτικού υλικού, συχνά σε συνεργασία και με τους εκπαιδευόμενους/ες.
Ανοιχτά σχολεία (κυριολεκτικά): Η έννοια του ανοιχτού σχολείου αφορά ένα δημόσιο χώρο που προσφέρεται στη νεολαία αλλά και σε όλη τη γειτονιά, τις ώρες της μη τυπικής του λειτουργίας, για να τον χρησιμοποιήσουν και αξιοποιήσουν δημιουργικά.
«Ανοιχτά σχολεία»(μεταφορικά): Η έννοια της ανοιχτότητας (openness), όπως γίνεται αντιληπτή στο πλαίσιο της ομότιμης παραγωγής, είναι μία αντίληψη και φιλοσοφία που δίνει έμφαση στη διαφάνεια, τη δημοκρατία , τη διεκδίκηση δικαιωμάτων, τη συλλογικότητα, καθώς και σε έναν συνεργατικό τρόπο διοίκησης και λήψης αποφάσεων.
Βιβλιογραφία
- Πέρα από το κράτος και την αγορά: Η ομότιμη προοπτική, Βορειοδυτικές Εκδόσεις: Συνεργατικό βιβλίο στα ελληνικά, με τη συμμετοχή ερευνητών και ακτιβιστών από όλo τoν κόσμο, διατίθεται ελεύθερα και δωρεάν στο: http://voreiodytikes.blogspot.gr/2014/05/14-x-205.html
- Michael Hardt & AntonioNegri (2009), Commonwealth, Harvard University Press
- Αλέξανδρος Κιουπκιολής (2014), Για τα Κοινά της Ελευθερίας, εκδόσεις Εξάρχεια
- «Access to Knowledge in the Age of Intellectual Property», ελεύθερα προσβάσιμο στη διεύθυνση: http://mitpress.mit.edu/sites/default/files/titles/free_download/9781890951962_Access_to_Knowledge_in_the_Age_of_Intellectual_Property.pdf
- Jack Balkin’s «What is Access to Knowledge?» http://balkin.blogspot.com/2006/04/what-is-access-to-knowledge.html
- Yochai Benkler’s «The Idea of Access to Knowledge» http://research.yale.edu/isp/wikiuploads/ybenklerpp.pdf
- Γιώργος Παπανικολάου, «Τα “Κοινά”: Σκέψεις για το χώρο» https://vimeo.com/4166147
- Γιώργος Παπανικολάου, «Κοινός πλούτος και Ομότιμη παραγωγή» http://slideplayer.gr/slide/1962266/
Η Ράνια Καλαντζή είναι εκπαιδευτικός.
Πηγή: Η Αυγή
