Στην αρχή ήταν ένας ιός. Μετά έγινε πανδημία, με κύματα από αυτά που σε βουτάνε και σε γυρνάνε ανάποδα αλλά για λίγο μόνο σου κόβουν την ανάσα. Στην αρχή μείναμε σπίτι αλλάζοντας κανάλια, σταθμούς και ιστοσελίδες που μας έδειχναν -μεταξύ άλλων- πώς να μείνουμε σπίτι. Μετά ξαναμείναμε σπίτι, ξαναλλάζοντας κανάλια, σταθμούς και ιστοσελίδες που τώρα μας λένε ότι θα αργήσουμε να ξαναβγούμε από το σπίτι. Στην αρχή, σημαντική μερίδα των ελληνικών ΜΜΕ μας τροφοδότησε με «οδηγούς επιβίωσης στην καραντίνα». Τώρα μας τροφοδοτούν με τους «κανόνες» μιας καθημερινότητας που μετριέται μόνο σε νούμερα -ιατρικής, οικονομίας, sms. Όχι ότι μας λείπουν τα διδακτικά μηνύματα της ατομικής ευθύνης, του κοκούνιγκ και της αισιόδοξης καραντίνας που συνάρθρωναν την καθημερινότητα της πανδημίας, ούτε η στερεοτυπική απεικόνιση της οικογενειακής ζωής και των συναισθημάτων, ούτε η κοινωνική σύγκριση μεταξύ υπεύθυνων και ανεύθυνων (βλ. εδώ). Μας λείπει όμως ό,τι έλειπε και πριν -ένας κριτικός (ή/και αντιπολιτευτικός) λόγος, σε μια όλο και περισσότερο συρρικνωμένη συνάρθρωση του καθημερινού βίου και των κοινωνικών σχέσεων.
Για την καταγραφή της «ζωής με κορονοϊό» αυτή τη φορά ανατρέχουμε στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων τις ημέρες που προηγήθηκαν και ακολούθησαν την ανακοίνωση των δύο καθολικών λοκντάουν (Μάρτιος και Νοέμβριος 2020). Η επιλογή και επεξεργασία αυτού του υλικού ξεκινά με δύο παραδοχές: πρώτον τα πρωτοσέλιδα δεν αντιπροσωπεύουν το σύνολο του περιεχομένου της κάθε εφημερίδας, αλλά στοχεύουν στη διατύπωση κεντρικών μηνυμάτων με δημιουργικούς τρόπους που μεταφέρονται και στις υπόλοιπες σελίδες, αλλά και στην προσέλκυση της προσοχής του αναγνώστη (π.χ. βλ. Franklin, 2008· Held, 2005). Δεύτερον, στην εποχή της ψηφιακής μετάβασης της δημοσιογραφίας, η καθοριστική θέση των εφημερίδων στο μιντιακό τοπίο έχει διαταραχθεί, με πολλούς/ές να συζητούν ακόμα και για το τέλος τους. Ωστόσο, εντοπίζοντας τη δυναμική (και την όποια εξουσία) των ΜΜΕ στους διαλογικούς συσχετισμούς τους και τα δίκτυα λόγων που παράγουν, υποστηρίζεται εδώ πως τα πρωτοσέλιδα παραμένουν πεδία λόγου που διαχέονται στα τηλεοπτικά, ψηφιακά και άλλα πεδία και έτσι ενημερώνουν τους όρους της δημόσιας συζήτησης. Επιπλέον, το πιθανό «τέλος» του έντυπου Τύπου δεν σημαίνει και το τέλος των εφημερίδων που, παρόλες τις δυσκολίες, αναπτύσσονται και στο διαδίκτυο, προσαρμόζοντας το περιεχόμενό τους σε διαφορετικές φόρμες και ταχύτητες. Μέχρι να δούμε πώς θα εξελιχθεί αυτή η μετάβαση, ο έντυπος Τύπος φαίνεται να επενδύει περισσότερο στην ανάπτυξη της θεματολογίας και τον σχολιασμό της επικαιρότητας. Υπάρχει και ένα στοιχείο που μένει απαράλλακτο: η πολιτική ταυτότητα των εφημερίδων και οι σχέσεις τους με επιχειρηματικά και άλλα συμφέροντα.
Η επιλογή των πρωτοσέλιδων έγινε με το κριτήριο του πολιτικού -όχι με τη στενή έννοια- πλουραλισμού: Αυγή, Βήμα, Δρόμος της Αριστεράς, Documento, Εποχή, Εφημερίδα των Συντακτών, Ελεύθερος Τύπος, Espresso, Καθημερινή, Νέα, Παραπολιτικά, Ποντίκι, Πρώτο Θέμα, Ριζοσπάστης και Real News. Το βασικό ερώτημα είναι αν και πώς τα πρωτοσέλιδα συναρθρώνουν με το περιεχόμενό τους τον καθημερινό βίο της πανδημίας.
Οδηγοί επιβίωσης ή διαφορετικοί τρόποι οργάνωσης της ζωής
Ξεκινώντας την ανάλυση με τα πρωτοσέλιδα του Μαρτίου, παρατηρήθηκαν δύο τάσεις που φέρνουν στο προσκήνιο και την πολιτική ταυτότητα των εφημερίδων. Έτσι, μερίδα εφημερίδων που τείνει να στηρίζει την πολιτική της ΝΔ στη διαχείριση της πανδημίας -θέτοντας στην πιο ακραία περίπτωση μόνο διαχειριστικά ερωτήματα- δίνει συστηματικά περιεχόμενο στο σύνθημα «μένουμε σπίτι». Τα πρωτοσέλιδα γεμίζουν με οδηγούς οργάνωσης της διατροφής, της δραστηριότητας και των συναισθημάτων, ακόμα και της σεξουαλικής ζωής, συχνά με το πρόσχημα της «προστασίας». Ωστόσο, η πλαισίωσή τους μπορεί να είναι διαφορετική. Για παράδειγμα, η Καθημερινή περιλαμβάνει στα πρωτοσέλιδά της την κατηγορία «μένουμε σπίτι» με λιγότερες ή περισσότερες προτάσεις (για ταινίες, αναζήτηση μουσικής στο διαδίκτυο, απασχόληση παιδιών και άλλες δραστηριότητες), ενώ οι προτάσεις αυτές περιβάλλονται από έναν λόγο «κοινών στόχων και ψυχικών αντοχών», «αλληλεγγύης», «σεβασμού», «προσφοράς», «καλλιέργειας ελεύθερων και ενημερωμένων ανθρώπων», «σωφροσύνης», «σθένους», «υπομονής» και «ψυχραιμίας», αλλά και «ατομικών εορτασμών» (Καθημερινή, 19-22&26/03). Τις ίδιες ημέρες, Tα Νέα προσφέρουν προτάσεις για «ψυχαγωγία», για μια «ευχάριστη καραντίνα», αλλά και «χρήσιμες συμβουλές» για το άτομο, τα παιδιά, τους ευάλωτους, τους εκτός που εργάζονται και τους εντός που καθαρίζουν (Τα Νέα, 19-26/03/2020). Παράλληλα, η «ζωή με κορονοϊό» διαφημίζεται ως συλλογικός τόπος μέσα από την προσωπική αφήγηση των συντακτών της εφημερίδας (24/03/2020), ενώ η διαβεβαίωση της κοινής αντοχής («Θα αντέξουμε») περιβάλλεται από τους λόγους των «στρατηγών» Τσιόδρα και Χαρδαλιά και τα υπόλοιπα θέματα διαχείρισης της πανδημίας, με οπτικά κυρίαρχο το εθνικό σύμβολο της Καρυάτιδας που φοράει μάσκα (21-22/03/2020).
Με μια αντίστοιχη θεματολογία για την καθημερινή ζωή, ο Ελεύθερος Τύπος προτείνει με ύφος θεϊκής προσταγής τις «Δέκα Εντολές» για την προφύλαξη από τον κορονοϊό, ταξινομώντας τον πληθυσμό σε ομάδες ευαλωτότητας -καρδιοπαθείς, εγκυμονούσες, παιδιά με χρόνια νοσήματα (Ελεύθερος Τύπος, 20/03/2020). Σε επόμενο τεύχος επανανοηματοδοτεί τον στίχο-σύμβολο των αντιστάσεων κατά της κρατικής καταστολής και των νεοναζιστικών πρακτικών «Σιγά μη φοβηθώ» ως συναισθηματική απόκριση στο «μένουμε σπίτι» (Ελεύθερος Τύπος, 22/03/2020). Το εμπλουτίζει δε με την «ευκαιρία να ξαναγνωριστούμε και να χαρούμε τα παιδιά μας» και άλλες προτάσεις (μαγειρική, γυμναστική, ταινίες, παραστάσεις, μουσική) που στο σύνολό τους απαρτίζουν τον «οδηγό αισιοδοξίας». Στο ίδιο τεύχος, κεντρική θέση λαμβάνει ο «οδηγός επιβίωσης στην καραντίνα» που όμως αφορά τον διαχειριστικό σχεδιασμό και όχι την καθημερινότητα. Στην ίδια γραμμή, η Real News (21/03/2020) περιέχει χρήσιμες συμβουλές προστασίας για όλους «στη μάχη της καθημερινότητας με την πανδημία» και η εφημερίδα Espresso προσφέρει αναγνωστικά δώρα για να «μείνουμε στο σπίτι με την καλύτερη συντροφιά» (19-24/03/2020). Τέλος, στα Παραπολιτικά βλέπουμε συνταγές αντισηπτικού και παρότρυνση για συνέχιση της εκπαιδευτικής διαδικασίας (21/03/2020).
Με αυτούς τους υπερπλήρεις οδηγούς δεν υπάρχει στιγμή της καθημερινότητας που να μην υπηρετεί το αίτημα για άμεση προσαρμογή και θετικότητα, όταν τα διαχειριστικά ζητήματα της πανδημίας αρθρώνονται από το σύνολο των εφημερίδων, στους κεντρικούς τίτλους τους, με εκρηκτικούς όρους μάχης, αγωνίας, τρόμου και απειλής. Από διαφορετική θέση, μερίδα των εφημερίδων που ασκεί κριτική στην πολιτική της ΝΔ στη διαχείριση της πανδημίας, συμπληρώνει το «μένουμε σπίτι» με διαφορετικούς τρόπους οργάνωσης της καθημερινότητας και βασικούς άξονες την αλληλεγγύη, την πολιτικοποίηση, την ενημέρωση και την προστασία των ευάλωτων πληθυσμών. Ανάμεσά τους, η Εφημερίδα των Συντακτών αμφισβητεί τον πυρήνα του συνθήματος «μένουμε σπίτι», φέρνοντας στο προσκήνιο τους άστεγους και στρέφοντας την προσοχή ιδιαιτέρως στις πληθυσμιακές ομάδες των προσφύγων, αλλά και των φυλακισμένων που μένουν απροστάτευτοι μέσα στην πανδημία (20&23-24/03/2020). Παράλληλα, στον απόηχο της ανακοίνωσης των μέτρων περιορισμού της κυκλοφορίας, μεταφέρει τη γλώσσα της πανδημίας σε πρακτικές αλληλοβοήθειας κάνοντας λόγο για «διασπορά αλληλεγγύης σε γειτονιές και πόλεις» (24/03/2020).
Με ανάλογο ρεπερτόριο, η Αυγή ανασυγκροτεί τον καθημερινό βίο με όρους αναστοχαστικότητας στο «Ημερολόγιο της Καραντίνας» που υπογράφουν οι συντάκτες της, προκρίνει την ανάγνωση της ποίησης ως μέρος του γενικότερου αιτήματος για τη στήριξη του πολιτισμού και εισάγει στο περιεχόμενό της τη μη αισιόδοξη πλευρά της παραμονής στο σπίτι, όπως η γυναικοκτονία σε συνθήκες εγκλεισμού (19-21&24/03/2020). Την ίδια στιγμή, με ένα πρωτοσέλιδο-εξαίρεση που είναι εξ ολοκλήρου αφιερωμένο στην ανθρώπινη και κοινωνική πλευρά της πανδημίας (με κεντρικό τίτλο «Μένουμε Άνθρωποι», 22/03/2020) αποτυπώνει με σειρά αναφορών την πολυπλοκότητα του καθημερινού βίου, δείχνοντας πως υπάρχουν και άλλοι τρόποι διαβίωσης πέρα από το θατσερικό άτομο και την οικογένειά του. Αντίστοιχα, η Εποχή κάνει λόγο για «χαραμάδες αλληλεγγύης» και «άνθηση του κριτικού προβληματισμού». Από τη δική του πλευρά, ο Ριζοσπάστης, έχοντας πάντα στο επίκεντρο την ταυτότητα του αγωνιζόμενου εργάτη/εργαζόμενου, ανασυναρθρώνει την καθημερινότητα των αιτημάτων με όρους «πάλης» και «διεκδικήσεων» και βασικό μέσο την αντίστιξη παραμονής στο σπίτι και «σιωπής» («Μένουμε δυνατοί – Όχι σιωπηλοί» 24/03/2020). Μια σπάνια αναφορά στη σωματικότητα του καθημερινού βίου παρατηρείται στον Δρόμο της Αριστεράς, με ερωτήματα για το πώς θα είναι ο άνθρωπος στο εξής, οι κινήσεις, τα βλέμματα, οι αγκαλιές (21/03/2020).
Αφήνοντας την έννοια του «σπιτιού» και της «ζωής» ανοιχτή στις πολλαπλές σημασιοδοτήσεις τους, αυτά τα τελευταία πρωτοσέλιδα αρθρώνουν μια καθημερινότητα θέσεων, σχέσεων και τρόπων κοινωνικής οργάνωσης που ενώνονται από το νήμα της «ανθρωπιάς» και της «αλληλεγγύης». Ωστόσο, παρατηρείται και ένα κοινό νήμα που συνδέει τις δύο ομάδες εφημερίδων παρόλες τις πολιτικές τους διαφορές: τα θέματα του καθημερινού βίου σε μια συνθήκη πανδημίας παραμένουν δευτερεύοντα σχεδόν στο σύνολο των πρωτοσέλιδων, ενώ για κάποιες εφημερίδες δεν αποτέλεσαν καν θέμα συζήτησης πέρα από το γενικό αίτημα για ατομική και συλλογική πειθαρχία (βλ. Ποντίκι, 24/03/2020 & Documento, 22/03/2020). Τους κεντρικούς τίτλους καταλάμβαναν τα στοιχεία της πανδημίας, ο κλιμακούμενος περιορισμός των μετακινήσεων, οι αλλαγές στους τρόπους εργασίας και κατανάλωσης, η οικονομία. Επίσης, σε εναρμόνιση με τις γενικότερες τάσεις στη δημόσια συζήτηση, οι θεματικές του καθημερινού βίου έχουν πια πλήρως εγκαταλειφθεί όταν ξεκινάει η συζήτηση για το δεύτερο λοκντάουν.
Ο καθημερινός βίος εκτός
Τις ημέρες του δεύτερου καθολικού λοκντάουν, το ίδιο το γεγονός της πανδημίας ανακαταλαμβάνει την κεντρική του θέση στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων, όμως τα ίχνη της καθημερινής ζωής -όταν δεν αφορούν την εργασία- είτε εξαφανίζονται είτε δηλώνονται με επανάληψη (Η ζωή στην καραντίνα Νο2, Ελεύθερος Τύπος, 08/11/2020 & Μένουμε σπίτι και πάλι, Βήμα, 08/11/2020). Σε μια δε χαρακτηριστική περίπτωση, συνδέονται πιο οργανικά με τα ερωτήματα για την οικονομία και την εργασία: το πρωτοσέλιδο των Νέων (07/11/2020) έχοντας ως κεντρικό θέμα μια «εναλλακτική ματιά [του Χρήστου Χωμενίδη] για τον πόλεμο φθοράς με τον κορονοϊό» και με έναν τίτλο που αναφέρεται στον Νίκο Ζαχαριάδη και συγκρίνει τον εγκλεισμό της φυλακής με τον εγκλεισμό του λοκντάουν («Αγάπα το κελί σου»), συμπληρώνει αυτήν την αφήγηση με υπότιτλους που μετράνε τη «φθορά» με οικονομικούς όρους («ο λογαριασμός του εγκλεισμού»). Την ίδια στιγμή, η μερίδα των εφημερίδων που στέκεται κριτικά απέναντι στην κυβερνητική πολιτική υψώνει τους τόνους της πολιτικής αντιπαράθεσης ανασυναρθώνοντας -με διαφορετικούς τρόπους- τα αντιπολιτευτικά επιχειρήματα για το Εθνικό Σύστημα Υγείας και τη στήριξη της οικονομίας, των επιχειρήσεων και της εργασίας. Όμως, μαζί με τους οδηγούς διαβίωσης, χάθηκαν από τον χάρτη και οι όποιες, έστω δευτερεύουσες αναφορές, στις διαφορετικές σημασιοδοτήσεις και τους διαφορετικούς τρόπους οργάνωσης του καθημερινού βίου. Πολύ περισσότερο, χάθηκαν πεδία κριτικής πολιτικής αντιπαράθεσης εκτός των διαχειριστικών θεμάτων της πανδημίας σε θέματα που είναι ταυτοτικά και βαθιά πολιτικά -με κάθε έννοια. Έτσι, μείναμε με τους οδηγούς επιβίωσης Νο2, η ζωή ξαναχώρεσε σε έξι νούμερα και όλοι ετοιμαστήκαμε για το γιορτινό τραπέζι με τα εννέα μέλη από τις δύο «οικογένειες». Τα υπόλοιπα βυθίζονται στη σιωπή της οικονομικής διαχείρισης και εύκολα διαπιστώνει κανείς πως αυτό δεν συμβαίνει μόνο στα πρωτοσέλιδα.
Ανάλυση της Έλενας Ψυλλάκου, Μεταδιδακτορικής ερευνήτριας, ΕΚΚΕ – Το κείμενο περιλαμβάνεται στην έκδοση «Ας μιλήσουμε για τα ΜΜΕ #3» που δημοσιεύει η ομάδα Media Jokers σε συνεργασία με το ΕΝΑ
Πηγή: ΕΝΑ
