Βάλτερ Μπένγιαμιν «Ημερολόγιο Μόσχας», μετάφραση: Έμη Βαϊκούση, εκδόσεις Καστανιώτη, 2021
Ένα πολύ ιδιαίτερο και σημαντικό κείμενο του Βάλτερ Μπένγιαμιν κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά: το ημερολόγιο που κράτησε στη διάρκεια της παραμονής του στη Μόσχα.
Ο Μπένγιαμιν έφτασε στην πρωτεύουσα της ΕΣΣΔ στις 6 Δεκεμβρίου 1926 και έμεινε εκεί περίπου δύο μήνες. Κατά την παραμονή του, και ενώ συνάμα δούλευε αδιάκοπα, μεταφράζοντας (Προυστ) και γράφοντας άρθρα, κατέγραψε στο ημερολόγιό του ένα μεγάλο φάσμα από γεγονότα και προβληματισμούς, για όλη την περίοδο από την άφιξή του μέχρι την «τελευταία περιδιάβαση στους δρόμους της πόλης», την 1η Φεβρουαρίου 1927.
Μπορεί ο πρώτος, ίσως, λόγος για το ταξίδι του Μπένγιαμιν στη Μόσχα να ήταν προσωπικός, ωστόσο εκείνη την εποχή στο μυαλό του (και σε συζητήσεις με κάποιους φίλους, ενίοτε) στριφογύριζε ένα μεγάλο δίλημμα: αν θα αποφάσιζε να ενταχτεί στο Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανίας ή όχι («αυτό που με συγκρατεί και δεν μπαίνω στο ΚΚΓ (ΚΡD) είναι ορισμένα διλήμματα άσχετα με το ίδιο το Κόμμα», λέει, αν και η συζήτηση επ’ αυτού δείχνει πως ίσως δεν ήταν ακριβώς έτσι).
Στο κείμενο παρακολουθούμε σκέψεις, πολιτικούς συλλογισμούς, ψυχολογικές ατραπούς που διασχίζει ο Μπένγιαμιν σε μια δύσκολη, σε προσωπικό επίπεδο, στιγμή της ζωής του, εικόνες και στιγμές από τη Μόσχα και τη ζωή σ’ αυτήν («σε καμιά άλλη μητρόπολη δεν έχεις τόσον ουρανό πάνω απ’ το κεφάλι σου»), στιγμιότυπα πολιτικής, πολιτισμού, καθημερινότητας: είναι ένα «κείμενο-κλειδί για κατανόηση της ψυχοσύνθεσης του συγγραφέα», γράφει ο Κ. Καλφόπουλος στο επίμετρο.
Θα δούμε λοιπόν τον Μπένγιαμιν να ανακαλύπτει στη χώρα των σοβιέτ θετικά σημεία και να βιώνει μικρές και μεγάλες απογοητεύσεις – η Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια απορρίπτει τελικά το λήμμα που έχει γράψει για τον Γκέτε (στο βιβλίο περιλαμβάνεται και η επιστολή με την –αρνητική– γνώμη του Λουνατσάρσκι επί του θέματος). Διαβάζουμε για την απόφαση της λογοκρισίας να απαγορεύσει το ανέβασμα από τον Στανισλάφσκι της θεατρικής διασκευής της Λευκής φρουράς, του Μπουλγκάκοφ (απόφαση που ανατρέπει ο Στάλιν, αποφαινόμενος πως «είναι ακίνδυνο», χωρίς αυτό να εμποδίσει τις διαμαρτυρίες κομμουνιστών έξω από το θέατρο, τους οποίους τελικά απομάκρυνε η πολιτοφυλακή), για την απομάκρυνση στελεχών της αντιπολίτευσης αλλά και Εβραίων από αξιώματα, για «το αιφνίδιο όσο και άδοξο τέλος της διαμονής του [Ερνστ] Τόλερ» στη Μόσχα, για τις προσπάθειες για «αντιμετώπιση της καταστροφικών διαστάσεων απαιδευσίας», για την «αντιδραστική μεταστροφή του Κόμματος στα ζητήματα του πολιτισμού» και τις συζητήσεις για τη «μαρξιστική λογοτεχνική κριτική» ή το «προλεταριακό θέατρο».
Ο Μπένγιαμιν βλέπει (και κρίνει) πολλές θεατρικές παραστάσεις, παρατηρεί τους «ανθρώπους της “Νέας Οικονομικής Πολιτικής”» και τον «κρατικό καπιταλισμό» στη Ρωσία, συναντάει τον Γιόζεφ Ροτ που δεν του κάνει πολύ καλή εντύπωση («ήρθε στη Ρωσία ως (σχεδόν) πεπεισμένος μπολσεβίκος, την εγκαταλείπει ως μοναρχικός») και τον Μεγερχόλντ, συζητάει για τη δουλειά του ([ο Ράιχ] «εξέφρασε τη γνώμη ότι παιδεύω υπερβολικά τα γραπτά μου»), σχολιάζει την προσπάθεια για «προσωρινή αναχαίτιση του μαχητικού κομμουνισμού», «επιβολή μιας προσωρινής ταξικής ειρήνευσης», «αποπολιτικοποίηση του αστικού βίου», «κατευνασμό της δυναμικής της επαναστατικής διεργασίας», σε μια Ρωσία που «αρχίζει να παίρνει μορφή εναρμονισμένη με τον άνθρωπο του λαού».
Τι αποφάσισε τελικά ο Μπένγιαμιν για την ένταξή του στο ΚΚΓ; Πάντως ο αναγνώστης και η αναγνώστρια θα βρουν σε αυτό το σημαντικό κείμενο πολύ περισσότερα πράγματα από την απάντηση στο ερώτημα αυτό.
Κώστας Αθανασίου
Πηγή: Η Εποχή
