Ολες οι μητροπόλεις έχουν τη «βιογραφία» τους. Η Αθήνα μόλις την απέκτησε! Είναι η «Αθήνα πόλη της σοφίας» του Μπρους Κλαρκ, καταξιωμένου αρθρογράφου σε σημαντικά βρετανικά έντυπα και συγγραφέα, ο οποίος στο πολυπρισματικό βιβλίο του παρακολουθεί την Αθήνα από το 800 π.Χ. μέχρι σήμερα, φωτίζοντας αριστοτεχνικά την περιπέτεια του ελληνισμού με πυρήνα το συμβολικό φορτίο της Ακρόπολης.
«Αν μπορούσα να ταξιδέψω στον χρόνο, το παραδέχομαι, θα ήθελα να γνωρίσω την Αθήνα τις ημέρες που την ανακάλυπτε ο Μπάιρον. Ηταν μια κοινότητα ζωηρή, πολύβουη, πολυπολιτισμική, όπου πολλά διαφορετικά μέλλοντα φαίνονταν πιθανά. Και πάνω απ’ όλα, ήταν άθικτη η εκπληκτική φυσική ομορφιά της Αττικής. Σε αντίθεση με τους περισσότερους ξένους που επισκέπτονταν την Αθήνα, ο Μπάιρον καταλάβαινε τη σχέση ανάμεσα στο αθηναϊκό επίτευγμα και στο φυσικό περιβάλλον».
Είναι ο Μπρους Κλαρκ (Bruce Clark), ο συγγραφέας και διακεκριμένος δημοσιογράφος στον Economist, που μιλά στην «Εφ.Συν.» με αφορμή την επικείμενη έκδοση στα ελληνικά του καινούργιου βιβλίου του Αθήνα: πόλη της σοφίας. Το βιβλίο κυκλοφόρησε τον περασμένο Νοέμβριο με τίτλο Athens: City of Wisdom στη Βρετανία και στις ΗΠΑ (εκδ. Head of Zeus UK, Pegasus Books US), βρήκε μεγάλη ανταπόκριση, επαινέθηκε από τον νεοελληνιστή καθηγητή Ρόντρικ Μπίτον (Roderick Beaton), και αναμένεται από τις εκδόσεις «Κάκτος». Δεν πρόκειται για δοκίμιο, ούτε για μελέτη, ούτε για οδοιπορικό. Ο συγγραφέας το περιγράφει ως «βιογραφία ενός τόπου, της Αθήνας, της Αττικής και πάνω απ’ όλα της Ακρόπολης με τα περίχωρά της».
Πίσω όμως από αυτόν τον ουδέτερο προσδιορισμό κρύβεται ένα συναρπαστικό σύμπαν που αποτυπώνει το παρελθόν και το παρόν του ελληνισμού με αφομοιωμένη γνώση και τεκμηριωμένη άποψη, πλέκοντας μεταξύ τους ιστορία, πολιτική, κοινωνιολογία, κουλτούρα, νοοτροπίες, ταυτοτικά ζητήματα κ.α. με ένα κοινό νήμα να τα διαπερνά: «Υπήρξαν εποχές που η πόλη της Αθήνας ήταν σχεδόν ανύπαρκτη, ωστόσο η Ακρόπολη δεν έπαψε ποτέ να είναι ένας τόπος με πνευματική και στρατηγική σημασία. Αυτό είναι το συνεκτικό στοιχείο στην ιστορία της Αθήνας».
Στις 600 σελίδες αυτής της «βιογραφίας» βρίσκουν τη θέση τους σελίδες που αφορούν «από τον Αλκιβιάδη ώς το Airbnb». Αυτόν τον εύγλωττο τίτλο, που αποδίδει το εύρος των ενδιαφερόντων του συγγραφέα, διάλεξε στη βιβλιοκριτική της για το περιοδικό Literary Review, η Σάρα Ουίλερ (Sara Wheeler) η οποία εξαίρει το ειδικό βάρος αυτής της έκδοσης, ως μυημένη και η ίδια στα μυστικά της Αθήνας… Μυημένη, αλλά πάντως όχι όσο ο Μπρους Κλαρκ, ο οποίος γνώρισε τον Ανδρέα Παπανδρέου και τη Μελίνα Μερκούρη στο επαγγελματικό του ξεκίνημα, και έφτασε σήμερα να μιλά άνετα ελληνικά και να έχει ανοιχτή γραμμή με τον ράπερ Mc Yinka, τον Μανώλη Γίνκα, γιο μεταναστών από τη Νιγηρία και πλέον Ελληνα!
Το Athens: City of Wisdom είναι χωρισμένο σε 21 κεφάλαια που αναφέρονται το καθένα σε μια διαφορετική ιστορική περίοδο την οποία ο συγγραφέας προσεγγίζει πολυπρισματικά. Εδώ, για να φωτίσει λ.χ. την ανάδυση της πόλης-κράτους, την εύθραυστη πρώιμη δημοκρατία, τον «χορό του θανάτου με τη Μακεδονία» ή για να υπογραμμίσει τον θεσμό του «οστρακισμού» και το πρόβλημα κατάχρησης της εξουσίας κ.ά. Εκεί, για να παρακολουθήσει τους «βαρβάρους προ των πυλών», τις «άλλες αυτοκρατορίες» (239 π.Χ.-137 μ.Χ.), το «λυκόφως της εποχής του πολυθεϊσμού» ή την «πιο σκοτεινή δεκαετία» (1940-1950), αλλά και για να σταθεί στην ιδιαιτερότητα μιας πολυσυλλεκτικής κουλτούρας ανοιχτής στα ρεμπέτικα όσο και στον υπερρεαλιστή Εμπειρίκο. Πίσω απ’ όλα, ο συγγραφέας αναδεικνύει την «ανθεκτικότητα» (resilience) αυτού του τόπου στο πέρασμα των χρόνων, ιδίως την περίοδο της Τουρκοκρατίας και εκείνη της ανθρωπιστικής κρίσης μετά από τη «ήττα στην Ανατολία», τότε που ο ρόλος της Αθήνας έγινε «κομβικός για τον Ελληνισμό».
Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον ότι ο συγγραφέας επιμένει και στις λιγότερο ένδοξες πτυχές της αθηναϊκής βιογραφίας και στέκεται πολύ στο «τώρα». Σημειώνει λ.χ. ότι οι ουλές της δικτατορίας έχουν σημαδέψει βαθιά τον δημόσιο λόγο από το 1974 μέχρι σήμερα, καταγράφει πόσο γιγαντώνονται τα κινεζικά συμφέροντα στην πόλη και πόσο η ανάδυση του Airbnb αλλοιώνει τη φυσιογνωμία της. Και μπαίνει στα βαθιά, αναλύοντας τις αιτίες και τις συνέπειες της κρίσης. Υποστηρίζει ότι «δεν είναι απολύτως αληθές πως η Ελλάδα άνοιξε με ψέματα τον δρόμο της προς την Ε.Ε.». Και στολίζει τους Γερμανούς πολιτικούς που συγκρούστηκαν με τον Βαρουφάκη για το ζήτημα της ρευστότητας, με το επίθετο «στρυφνοί» (grumpy)…
Το ύφος του Κλαρκ δεν είναι ακαδημαϊκό, αλλά η σκευή του είναι. Βορειο-Ιρλανδός, σπούδασε Φιλοσοφία κι έπειτα Κοινωνικές και Πολιτικές Επιστήμες στο Κέιμπριτζ κι αυτή η πλευρά του έδεσε με τη δημοσιογραφική πείρα του σε πολύ απαιτητικά ΜΜΕ. Υπήρξε ανταποκριτής στην Αθήνα το 1982-86 για το Reuters, και στη Μόσχα το 1990-93 για τους Financial Times και τους Times, και από το 1998 αρθρογραφεί στο περιοδικό Economist. Στο Αθήνα: πόλη της σοφίας, ο λόγος του είναι διαυγής, καίριος και γλαφυρός, ο τόνος του είναι τόνος συζήτησης, εξηγεί τα πάντα, διατυπώνει τις αμφιβολίες του, θίγει ζητήματα που συνεχίζουν να προκαλούν αντιπαραθέσεις όπως οι αιτίες του Εμφυλίου, τολμά να βάλει ένα ερωτηματικό για τη στάση των Βρετανών στην Ελλάδα έπειτα από την αποχώρηση των κατοχικών στρατευμάτων κ.ο.κ.
Και επιμένει να βλέπει τις αποχρώσεις στο σχέδιο του Βενιζέλου και στην «Ανταλλαγή των Πληθυσμών» μετά από «το παζάρι της Λωζάννης», το 1923. Ενα ζήτημα που ανέλυσε στη μελέτη του Δυο φορές ξένος. Οι μαζικές απελάσεις που διαμόρφωσαν τη σύγχρονη Ελλάδα και Τουρκία (εκδ. Ποταμός 2007, εξαντλημένο), όπου στάθηκε στην τραγωδία της «μαζικής, αναγκαστικής μετανάστευσης κατοίκων μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας». Τώρα σχολιάζει τον Βενιζέλο που «ενσάρκωσε μια επεκτατική πολιτική οπορτουνιστικής διπλωματίας». Και επιμένει στο πώς απορροφήθηκαν πριν από έναν αιώνα τα 1,2 εκατομμύρια πρόσφυγες, περιγράφοντας ακόμα και τα σπίτια και τις συνθήκες διαβίωσής τους στην Κοκκινιά.
«Θα χρειαστεί πολλή σοφία η Ελλάδα για να επιβιώσει στον 21ο αιώνα»
Μήπως παραείναι γενναιόδωρος ο τίτλος του βιβλίου του Μπρους Κλαρκ; Πόσο «σοφή» είναι μια πρωτεύουσα με τόσες υποβαθμισμένες γειτονιές, με περιφρόνηση των λαϊκών στρωμάτων, του δημόσιου χώρου, των πνευμόνων πρασίνου; Πόσο «σοφή» με τόση ξενοφοβία, λιντσαρίσματα και… Φεράρι;
«Ο βασικός λόγος για τον οποίο επέλεξα αυτόν τον τίτλο είναι ο ρόλος της Αθήνας στην αρχαιότητα» απαντά ο Κλαρκ. «Η πόλη απολάμβανε μια αίγλη πνευματική και πολιτισμική για μια περίοδο πολύ μεγαλύτερη από εκείνη της γεωπολιτικής δύναμής της. Γεωπολιτικά ισχυρή υπήρξε μόνο κατά τον 5ο π.Χ. αιώνα, και λιγότερο κατά τον 4ο π.Χ. αι. Αλλά για τα επόμενα 700 χρόνια παρέμεινε ένα κέντρο πολιτισμού και παιδείας που προσείλκυε σπουδαστές από όλη τη Μεσόγειο. Η ελληνική κουλτούρα που διαδόθηκε παντού από τους Μακεδόνες και τους Ρωμαίους ήταν στη βάση της αθηναϊκή. Ο πολιτισμός και η διανόηση ήταν το βασικό εξαγώγιμο προϊόν της Αθήνας.
Πιστεύω πως και η πρωτεύουσα του σύγχρονου ελληνικού κράτους έχει τη δυνατότητα να εξελιχθεί σε πραγματική “πόλη της σοφίας”, όμως αυτό μόνο εν μέρει έχει επιτευχθεί. Οπωσδήποτε υπήρξαν σημαντικοί πεζογράφοι, ποιητές, διανοούμενοι και ιστορικοί οι οποίοι αναδύθηκαν από τη σύγχρονη Αθήνα ή την υιοθέτησαν ως κατοικία τους. Αλλά θα ήθελα να δω τη σύγχρονη πόλη να γίνεται στο μέλλον ένα κέντρο… μορφωμένης τεχνολογικής καινοτομίας, και γενικότερα ένα κέντρο τριτοβάθμιας παιδείας».
Οσο για τους σημερινούς Ελληνες, ο συγγραφέας εκτιμά «τη συναισθηματική ευφυΐα τους που συχνά λείπει ή παραμένει κρυμμένη στους Βορειοευρωπαίους», αλλά εντοπίζει και μια «εγωπάθεια που τους εμποδίζει να βρίσκουν συμβιβαστικές λύσεις στα προβλήματά τους». Κλείνοντας το βιβλίο σημειώνει ότι τα τελευταία 200 χρόνια η σύγχρονη Ελλάδα βρέθηκε «στο μάτι γεωπολιτικών καταιγίδων». Αλλά «στον 21ο αιώνα θα βρεθεί αντιμέτωπη με πιέσεις -και ευκαιρίες– εμπορικές, καθώς και με πιέσεις ανθρωπιστικές και δημογραφικές τέτοιες, ώστε θα χρειαστεί όλη την τρισχιλιετή σοφία της Αθήνας για να σταθεί όρθια και να επιβιώσει».
Μικέλα Χαρτουλάρη
