“Απαιτείται μια υπεξαίρεση του λόγου”, είπε κάποια πολύ διαβασμένη σύμβουλος στον πρωθυπουργό και του υπέδειξε τον τρόπο: “θα κάνετε μια ανάρτηση ως τελευταία ανασκόπηση του κυβερνητικού έργου, όπως δηλαδή κάνετε κάθε Κυριακή. Εκεί, θα έχουμε μαζέψει τις λέξεις που χρησιμοποιήσατε περισσότερο στις κυριακάτικες ανασκοπήσεις κι έτσι η θετική σας αφήγηση θα φαίνεται και στην ουσία θα είναι τεκμηριώμενη! Έξυπνο;” Αυτό και έγινε. Οι λέξεις που επιλέγει το Μαξίμου να επικρατούν είναι “υγεία, εργασία, παιδεία, οικονομία, νέοι, δικαιοσύνη, στήριξη”. Δεν μοιάζουν λίγο σαν παρατακτικά τοποθετημένες επιθυμίες, σαν επιδιωκόμενη αναγνώριση εμβριθούς ενασχόλησης;
Πέρα από τα επικοινωνιακά παιχνιδάκια του κ. Μητσοτάκη όμως, τα επίσημα λεξικά δημοσιοποιούν όντως κάθε χρόνο τη “λέξη της χρονιάς”, δηλαδή τη λέξη το νόημα της οποίας έψαξαν περισσότερο οι χρήστες τους. Ας πληροφορήσουμε τους αναγνώστες και τις αναγνώστριες της «Εποχής» πως δεν υπάρχει κάποιο επίσημο τοπ 10 των λέξεων που χρησιμοποιήθηκαν ή επέδρασαν μέσα στο 2024 περισσότερο από άλλες. Με αυτήν την έννοια, η ιεραρχία του παρακάτω καταλόγου αλλά και ο ίδιος ο κατάλογος είναι προϊόν αυθαιρεσίας.
Ωστόσο, με το συγκεκριμένο θέμα δεν ξεμπερδεύεις τόσο απλά. Ήταν κι αυτός ο Βιτγκενστάιν που μας πληροφόρησε για τα γλωσσικά παιχνίδια, δηλαδή την κοινωνική, την κατασκευασμένη σημασία των λέξεων ανά πεδίο. Ο Λυοτάρ, το πήρε όλο αυτό πολύ σοβαρά και προειδοποιούσε με ασυνήθιστη στιβαρότητα: “είναι θανάσιμα επικίνδυνη η επιβολή ενός φραστικού καθεστώτος (phrase regime) στα υπόλοιπα”. Έβλεπε μπροστά, μιας και στη φαντασμαγορία που κεντάει η ψηφιακή και μεταμοντέρνα πολιτισμική συνθήκη, τα φραστικά καθεστώτα αλήθειας είναι μια αβαθής εκδοχή μειγμάτων που παράγονται από όσους και όσες είναι αμετάκλητα εντός της αυτοθέλητης φυλακής της διαρκούς διασύνδεσης.
Γι’ αυτόν τον λόγο το λεξικό της Οξφόρδης δεν λάθεψε διόλου ορίζοντας το “brain rot”, την εγκεφαλική σήψη θα λέγαμε στα ελληνικά, ως την λέξη της χρονιάς. Πώς αλλιώς θα μπορούσε να είναι; Οι ώρες που σπαταλούν οι πολίτες/καταναλωτές (αλλά κυρίως με την άλλη τους ιδιότητα, ως παραγωγοί data, έτσι ώστε να γίνουν σωστοί πολίτες/καταναλώτες για τις εταιρίες που τους πλανεύουν) είναι πλέον ατέλειωτες. Η ΔΕΠΥ βαράει κόκκινο σε όλα τα βάθη και τα ύψη των πληθυσμών παγκοσμίως. Η αίσθηση της απώλειας του χρόνου είναι γνωστή στον καθένα και την καθεμία κι ωστόσο δεν σταματιέται το doom-scrolling (η ψυχικά αρνητική και διαρκής ενημερωτική μανία μέσω internet). Με αυτόν τον τρόπο η εξάντληση, η ανησυχία αλλά κυρίως η θλίψη από τον βομβαρδισμό εικόνων, λέξεων, βίντεο χαμηλής ποιότητας εξασθενεί τις διανοητικές μας λειτουργίες.
Το λεξικό του Cambridge το πήγε ακόμα πιο πέρα (ή πιο χαμηλά, αναλόγως την γωνιά θέασης). Η λέξη “manifest” (αφαιρετικά θα μπορούσαμε να την ορίσουμε ως προσπάθεια για επίτευξη ενός στόχου μέσω της πίστης, της διακήρυξης) ψάχτηκε ως προς το τι σημαίνει πάνω από εκατόν τριάντα χιλιάδες φορές στο εν λόγω λεξικό και προέρχεται από την ανερχόμενη βιομηχανία της αυτοβελτίωσης. “Όταν θέλει κάτι πολύ όλο το σύμπαν συνωμοτεί για να τα καταφέρεις”, έγραφε πριν 37 χρόνια ο Κοέλιο και ο κόσμος που είχε πάρει χαμπάρι καλώς κορόιδευε, εντούτοις τώρα, στους καιρούς της ανορίωτης ναρκισσιστικής εξατομίκευσης, της αδυνατότητας δέσμευσης, συλλογικοποίησης και ιστορικοποιήσης της ζωής, το “είσαι/ κάνεις ό,τι πιστεύεις” γίνεται επικίνδυνος μπούσουλας έτσι ώστε να πλουτίζουν αγύρτες όπου γης. Πόσο πλουτίζουν; 40 δισ. περίπου ήταν η αξία της αγοράς αυτοβελτίωσης το 2024. Σε οκτώ χρόνια θα είναι τουλάχιστον διπλάσια.
Σε αυτό το πλαίσιο μπορεί να δεις κανείς και το “demure” (μετριόφρων, συνετός, σεμνός) τη λέξη που καθιερώθηκε από την τρανς TikToker Jools Lebron, η οποία χρησιμοποίησε συνεχώς τη φράση «very demure, very mindful» σε μια σειρά από βίντεό της. Αυτή αναδείχτηκε η λέξη της χρονιάς από το διάσημο dictionary.com, ως εστίαση στη δημόσια εικόνα και συμπεριφορά, με σκοπό να αντιστοιχίζεται στην κοινωνική συνθήκη, ιδιαίτερα του εργασιακού περιβάλλοντος. Θα μπορούσε να είναι μια άλλη λέξη για την υποταγή, αλλά στο tiktok τρένταρε κατακτώντας δεκάδες σημαινόμενα ως προσπάθεια για επίτευξη μέσω της εικόνας.
Αντίστοιχου είδους ήταν και η λέξη της χρονιάς από το Collins Dictionary, το “brat”, χαρακτηρισμός που αποδίδεται σε ένα πρόσωπο που έχει αέρα αυτοπεποίθησης, ανεξαρτησίας και εμφορείται από κάποιον ηδονισμό. Την πρωτοχρησιμοποίησε η Βρετανίδα τραγουδίστρια Charli XCX και έπειτα τη σκυτάλη πήρε η Κάμαλα Χάρις. Ήταν brat τελικά η Κάμαλα; Εκ του αποτελέσματος όχι και τόσο, ωστόσο για δυο βδομάδες όλα τα social media προσπάθησαν με ιδιαίτερο ζήλο να μας πείσουν γι’ αυτό. Εφόσον νίκησε ο “weird” (περίεργος), αντιθετικός χαρακτηρισμός που την ίδια περίοδο αποδόθηκε από το μιντιακό και σοσιαλμιντιακό κατεστημένο στον Τραμπ, το σοβαρότατο λεξικό Merriam – Webster επέλεξε ως λέξη της χρονιάς το “polarization”, την πολιτική πόλωση δηλαδή που συνέχει (ή, καλύτερα, αποδιαρθρώνει) την αμερικανική κοινωνία εδώ και τουλάχιστον μια δεκαετία.
Στην Ελλάδα όμως ποια ήταν η λέξη του 2024; Το google λέει πως οι αναζητήσεις μας ήταν κατά σειρά: “euro, φωτιά τώρα, προειδοποίηση για ακραία ζέστη, τουρισμός για όλους, το προξενιό της Ιουλίας”. Δεν μοιάζουν σαν παρατακτικά τοποθετημένες κι αναπόδραστες αναγκαιότητες, αντικαθιστώντας τις πρωθυπουργικές επιθυμίες; Αν διαβάσει κανείς τη σχετική έρευνα της prorata βλέπει διάφορες αντιστοιχίες. Η αναξιοπιστία, η κρίση, η αστάθεια επικρατούν πολιτικά, η επιβίωση και η φθορά συναισθηματικά και τεχνολογικά, πέρα από την ψηφιοποίηση, ψηλά είναι η αποξένωση και η παρακολούθηση.
Φαίνεται πως η γλώσσα στην εποχή μας καταναλώνεται πιο γρήγορα από ότι κατανοείται, σαν μια ιδιαιτέρως περίεργη αντιστροφή του λακανικού κρέντο: το ασυνείδητο δεν είναι δομημένο ως γλώσσα, αλλά η γλώσσα φαντάζει δομημένη σαν ασυνείδητο. Για να δούμε πώς θα πάει αυτό.
Βασίλης Ρόγγας
