Το κυρίαρχο κόμμα Νόμος και Δικαιοσύνη στην Πολωνία χρησιμοποιεί το σύνθημα «Θεός, Τιμή, Πατρίδα». Ακροδεξιές ομάδες στην Ιταλία, προκειμένου να προωθήσουν τον ιταλικό εθνικισμό, έχουν ως μότο τους το «Θεός, Πατρίδα, Οικογένεια». Τα ίδια ακριβώς αναπαράγει κι ο Όρμπαν, ενώ στη Ρωσία του Πούτιν επανήλθε το «Ορθοδοξία, Αυτοκρατορία, Εθνικότητα». Από το «Θεός, Πατρίδα, Οικογένεια» που επανέφερε ο Μπολσονάρου ως το «Μάνα, Πατέρας, Δάσκαλος, Θεός» που υιοθετεί μερίδα εθνικιστών ινδουιστών, φαίνεται πως δεν έχει υπάρξει κόμμα ή ηγεσία δεξιά του κέντρου παγκοσμίως που να μην χρησιμοποιεί τα ίδια λόγια. Η ιστορία ενός συνθήματος είναι η ιστορία μιας ολόκληρης πολιτικής παράταξης σε πλανητικό επίπεδο.
Και δεν είναι μόνο αυτό. Στις μέρες μας γίνονται σοβαρές θεσμικές κινήσεις για περισσότερη ενότητα αυτού του χώρου. Για παράδειγμα, η Διάσκεψη Συντηρητικής Πολιτικής Δράσης (CPAC) είναι ένα ετήσιο πολιτικό συνέδριο εδώ και μισό αιώνα στο οποίο συμμετέχουν συντηρητικοί ακτιβιστές και εκλεγμένοι αξιωματούχοι από τις Ηνωμένες Πολιτείες και το 2022 διεξήχθη για πρώτη φορά στα χρονικά εκτός ΗΠΑ. Διόλου τυχαία στην Ουγγαρία. Η διοργανώτρια Ένωση Αμερικανών Συντηρητικών (ACU) αξιολογεί ετησίως τους πολιτικούς ανάλογα με το πόσο συμφωνούν με συντηρητικές ιδέες και ενισχύει οικονομικά όσους αξίζουν τον κόπο. Η ACU ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1960 και είναι «υπέρ της ασφάλειας, ενισχύει την αμερικανική παράδοση με πίστη στις αρχές του συντηρητισμού, της ελεύθερης αγοράς και της ατομικής ελευθερίας». Σας θυμίζει κάτι;
O Ντόναλντ Τραμπ, που πιθανότατα θα είναι ο επόμενος Πρόεδρος των ΗΠΑ, απέστειλε μήνυμα στην τρίτη CPAC Ουγγαρίας που έλαβε χώρα τον Απρίλιο στη Βουδαπέστη «Καθημερινά παλεύουμε για να διατηρήσουμε τον πολιτισμό μας, να προστατεύσουμε την κυριαρχία μας, να υπερασπιστούμε τον τρόπο ζωής μας και να υποστηρίξουμε τις διαχρονικές αξίες της ελευθερίας, της οικογένειας και της πίστης στον Παντοδύναμο Θεό». Αυτό μήπως σας θυμίζει κάτι περισσότερο;
Η ριζοσπαστική δεξιά, η εναλλακτική δεξιά, η νεοναζιστική δεξιά, η κεντροδεξιά και –εσχάτως– πολιτικοί με αναφορά στην αριστερά ομνύουν συνήθως υπέρ ενός τριπτύχου που περιλαμβάνει ομόκεντρους κοινωνικούς κύκλους συγγενικής θρησκευτικής/πολιτισμικής και εθνικής/κοινοτικής προέλευσης. Πώς είναι δυνατόν να προκύπτει αυτός ο παγκόσμιος συντονισμός και γιατί είναι αδύνατη –όπως ήταν πάντα– η εκπλήρωση της επαγγελίας του;
Το «πιο παλιό κι από το παλιό» έγινε rebranded και οργανώνεται
Αν κανείς ψάξει να βρει πραγματικές πληροφορίες για την ανασύσταση της συντηρητικής ατζέντας με αυτούς τους όρους, του 19ου αιώνα, τότε εντέλει όντως γυρνάει στον 19ο αιώνα, άντε στις αρχές του 20ού. Η Έφη Γαζή έχει περιγράψει με επιστημονική εμβρίθεια την ιστορικότητα του συνθήματος στην ελληνική περίπτωση, καθώς και τη σύνδεσή του με το γαλλικό συντηρητισμό του 18ου αιώνα. Ο Fritz Stern από το 1961 ως ερμηνευτικό κλειδί της ιδεολογικής εμβέλειας των ναζί στην Γερμανία όρισε την πολιτισμική απόγνωση πριν την άνοδό τους. Ο Πορτογάλος δικτάτορας Σαλαζάρ από το 1926 αναπαρήγαγε ό,τι τώρα βρίσκουμε περίπου παντού στον κόσμο ως συντονισμένη, καλπάζουσα και νικηφόρα συντηρητική αντεπίθεση.
Και η αυτοπεποίθησή τους μεγαλώνει συν τω χρόνω. Στην πρόσφατη CPAC Ουγγαρίας (παρακλάδι της αμερικάνικης) ο Όρμπαν, επί 14 χρόνια πρωθυπουργός της χώρας, τόνισε στην ομιλία του τα παρακάτω τρομακτικά: «Το 2024 είναι ένα έτος πρακτικής δράσης και όχι θεωρίας. Σε όλο τον κόσμο θα διεξαχθούν εκλογές και πρέπει να κερδίσουμε […] συμπίπτουν με σημαντικές παγκόσμιες πολιτικές και γεωπολιτικές αντιστροφές τάσεων. Η παγκόσμια τάξη αλλάζει […] Οι προοδευτικοί φιλελεύθεροι αισθάνονται τον κίνδυνο. Η λήξη αυτής της εποχής σημαίνει τη λήξη τους: το τέλος του προοδευτικού παγκόσμιου πνεύματος». Ανατριχίλα, έτσι;
Σκεφτείτε πως δεν ήταν η μόνη συνάντηση που οργανώθηκε αυτόν τον καιρό. Τον Απρίλιο ακροδεξιοί ηγέτες από όλη την Ευρώπη ταξίδεψαν στις Βρυξέλλες για το συνέδριο του Εθνικού Συντηρητισμού γιορτάζοντας τις «αρετές του εθνικισμού» και υποσχόμενοι «ένα εναλλακτικό όραμα για την Ευρώπη» ενόψει των ευρωεκλογών του Ιουνίου. Αυτό καταγράφουν οι David Adler και David Broder σε άρθρο τους στο The Nation. O Ζεμούρ, ο Φάρατζ και ο Όρμπαν τελικώς δεν μίλησαν λόγω απαγόρευσης της συνάντησης, ωστόσο οι αρθρογράφοι επισημαίνουν: «Εδώ και χρόνια, έχει διαμορφωθεί ένα παγκόσμιο δίκτυο –που συγκεντρώνει δικαστές και δημοσιογράφους, ιδρύματα και χρηματοδότες, ακαδημαϊκούς και επιχειρηματίες– με ρητό στόχο να προωθήσει την ακροδεξιά τόσο εντός όσο και πέρα από τα όρια της εκλογικής πολιτικής. Αυτή είναι η Αντιδραστική Διεθνής: πολύ λιγότερο ορατή –αλλά πολύ πιο ισχυρή– από ό,τι θα μπορούσαν ποτέ να είναι μόνοι τους ηγέτες όπως η Λε Πεν, ο Φάρατζ ή η Μπρέιβερμαν».
Δίκτυο βολεμένων που πολεμάνε το σύστημα
Πράγματι, είναι έτσι ακριβώς όπως τα λένε οι καλοί αρθρογράφοι του The Nation. Σκεφτείτε πως ακόμα δεν μπορούμε να καταλάβουμε την έκταση του πολυκέφαλου δικτύου τους. Γι’ αυτόν το λόγο συστάθηκε διεθνής ερευνητική ομάδα με συμμετοχές από τον προοδευτικό χώρο παγκοσμίως. Εντούτοις, από τώρα μπορούμε να εικάσουμε βάσιμα, αν όχι να ξέρουμε, κάποια συστατικά χαρακτηριστικά του rebranding της επιθετικής δεξιάς, τους τρόπους δράσης της, τις αναπαλαιωμένες πλαισιώσεις της.
Για παράδειγμα, φαίνεται πως υπάρχουν στιβαρές ανταλλαγές καλών πρακτικών, ρητορικής της ατάκας αλλά και προγραμματικής εμβάθυνσης μεταξύ κομμάτων, πολιτικών, ακροδεξιών influencers των social media, «δημοσιογράφων» της λαϊκιστικής δεξιάς, πολιτικών ινστιτούτων και κυβερνήσεων. Δεν είναι τυχαία η διαρκής προβολή του Όρμπαν, της Μελόνι, του Τραμπ, ανθρώπων δηλαδή που έχουν κυβερνήσει ή κυβερνούν. Είναι ευθείες, σχεδόν ισομορφικές, οι αντιγραφές στον τρόπο που πλαισιώνουν όσα θέλουν να κάνουν πράξη κι αυτό αποδεικνύει, λόγου χάρη, η παγκόσμια εμβέλεια του συνθήματος «πατρίδα-θρησκεία-οικογένεια». Πολιτικοί αντιγράφουν influencers, influencers σπέρνουν ηθικούς πανικούς και διεξάγουν πολιτιστικούς πολέμους, ινστιτούτα συνδέονται με ακροδεξιές ομάδες, ευγονική και κοινωνικός δαρβινισμός γίνονται νεο-στωικά memes και quotes, συνέδρια ενώνουν, ψευδοεπιστημονικές ομαδώσεις προάγουν τη «λευκή υπεροχή», περιοδικά με λόγιο περιτύλιγμα διαμορφώνουν ρατσιστικές, anti-woke ρητορικές, παλαιοσυντηρητικοί συγκροτούν την εναλλακτική δεξιά, δηλαδή την alt-right, τηλε-ευαγγελιστές κάνουν κήρυγμα σε εκατομμύρια ηλικιωμένους σε ραδιόφωνα και τηλεοράσεις, incels σχηματίζουν μισογυνικές ψηφιακές κοινωνικές φούσκες κ.ο.κ.
Tο παραπάνω παντελώς ετερόκλητο, χαλαρά συνδεδεμένο δίκτυο δεν αφορά μόνο τις εκλογές, δεν έχει να κάνει μόνο με θέσεις και χρήματα, τουλάχιστον καταρχήν. Οι λογιών λογιών ακροδεξιοί γνωρίζουν πως πρέπει να συσσωρεύσουν δυναμική με όλους τους τρόπους, σε όλους τους χώρους, για όλους τους λόγους. Κατανοούν πως χρειάζεται να δημιουργούν ρήγματα με ό,τι θεωρείται κυρίαρχο, ορίζοντας εαυτούς εξωσυστημικούς. Κατασκευάζουν έναν αόρατο εχθρό περίπου σαν κακή σούπα: φιλελεύθεροι, αριστερές, προοδευτικοί, φεμινίστριες ανακατεύονται με το απαραίτητο αλατοπίπερο διεισδυτικών θεωριών συνωμοσίας και σερβίρονται. Η ευφυΐα τους έγκειται στο ότι -ακριβώς στον ίδιο χρόνο- θέλουν να φαίνονται ως φωνή των πολλών και αδικημένων που δεν μπορούν να ακουστούν και, τελικά και με μαεστρία, πατούν στη βάρκα της πατριαρχικής, θρησκευτικής και εθνικής φαντασίωσης ως διαμόρφωση χώρων, χρόνων και αισθητικής που είναι αναντίρρητο πως πρέπει να αναζητήσουμε ξανά. Η πατρίδα, η θρησκεία, η οικογένεια είναι όχι απλώς η μόνη, απαραίτητη καταφυγή, αλλά λειτουργούν κατευναστικά, ενώνονται ως μέσο και σκοπός, αποκτούν διαστάσεις μεταφυσικές, αποτελούν το καθαγιασμένο παρελθόν της αγνότητας και το μόνο τρόπο αποφυγής της σίγουρης, επικείμενης καταστροφής όποιου είδους. Όσο να πεις, φαντάζει ελκυστικό.
Χίλιες αντινομίες, βέβαιη αποτυχία και το μέλλον
Το σχήμα που περιγράψαμε αποσυσκευάζεται, και μάλιστα πολύ εύκολα. Δηλαδή, δεν είναι και πολύ σώφρον άνθρωποι που κυβερνούν, που βρίσκονται σε τεράστια κόμματα, που πιθανόν να κυβερνήσουν ή είναι πάμπλουτοι να μπορούν να ταυτίζονται με τους χαμένους της παγκοσμιοποίησης. Δεν θα μπορούσε να έχει σχέση με την πραγματικότητα αυτό.
Δεν είναι και πολύ λογικό τα μορφωμένα, δυναμικά μεσαία στρώματα να έχουν πίστη σε απλοϊκές, αν όχι ανόητες, θεωρίες για το τι είναι και πώς λειτουργεί ο πολύπλοκος κόσμος μας. Είναι υποτίμηση της ζωής τους.
Το ρητορικό, μεταφυσικό φρούριο που συνοπτικά ορίσαμε ως «πατρίδα-θρησκεία-οικογένεια» είναι μια κατασκευή, ένα φάντασμα που γαληνεύει τις ψυχές των υποτελών ανθρώπων για να μην αγριέψουν εναντίον όσων τους καταδυναστεύουν με κάθε τρόπο. Ωστόσο, κανείς δεν πιστεύει για πάντα σε φαντάσματα.
Και πώς να το κάνουμε; Δεν είναι δυνατόν να νομίζουμε ότι υπάρχει η οποιαδήποτε πιθανότητα να θέλουμε να πάμε σε ένα μέλλον που δεν έχει στον πυρήνα του την ατομική ελευθερία. Δεν είναι δυνατόν, στον καταστατικά μεταμοντέρνο κόσμο μας, ο φιλελευθερισμός, που είναι αξία από την οποία δεν μπορείς να αποδράσεις, να εκπέσει γιατί μας φάνηκε μπόλικος. Μολονότι ο χαμένος κοινοτισμός και ο απλωμένος στα πάντα σχετικισμός μπερδεύει, στενοχωρεί βαθιά τις ψυχές μας, η λύση δεν είναι μια κάποια καθαρή εκδοχή φυλής, φύλου, χώρου. Άλλωστε δεν υπήρχε και ποτέ. Δεν μπορούμε να ανέβουμε τις δεκαετίες του 21ου αιώνα κοιτώντας προς τα πίσω επειδή το μέλλον μάς τρομάζει.
Αλλά και ακόμα πιο ορθολογικά: Η μοίρα των οικονομιών μας είναι η ολοένα και μεγαλύτερη αλληλεξάρτηση αλυσίδων εφοδιασμού, δανειακών αναγκών, υπερεδαφικής εξάπλωσης των τμημάτων των επιχειρήσεων, εργασιακής διαφοροποίησης, δημιουργικών αντιγραφών της καινοτομίας. Οι αντιθέσεις μεταξύ συστάδων χωρών ως τάση αντιπαγκοσμιοποίησης, ως πολυπολικός ή διπολικός κόσμος, δεν μπορούν να αντιστρέψουν αυτή τη μοίρα. Ο οικονομικός εθνικισμός είναι αδύνατος και το αυτό συμβαίνει και με τον πολιτικό εθνικισμό.
Όλα αυτά όμως δεν σημαίνουν διόλου εφησυχασμούς. Η στόχευση σε μέλλοντα με περιεχόμενό τους την ολοένα και λιγότερη ταραχή που φέρνουν οι ευλόγως συσσωρευμένες ανασφάλειες απαιτεί αυτοπεποίθηση, απαιτεί δράση. Ας οριστεί ως πεπρωμένο μας το τέλος της εκμετάλλευσης οποιουδήποτε από οποιονδήποτε γιατί το αξίζουμε. Κι αν σας θυμίζει κάτι, ναι, είναι αυτό το κάτι που σας θυμίζει.
Βασίλης Ρόγγας
