Το μεγάλο παιχνίδι των αγωγών

Από ενεργειακός κόμβος, ενεργειακό προτεκτοράτο ξανά η Ελλάδα Ο κλινικά νεκρός EastMed, αποκορύφωμα της κατάρρευσης της γεωπολιτικής φαντασιοπληξίας που φόρτωσε τη χώρα με δυσβάσταχτες και αμφίβολες αμυντικές συμφωνίες.

Ενα non paper εξ Ουάσινγκτον και μια σιβυλλική δημόσια δήλωση Αμερικανού αξιωματούχου ήταν αρκετά για να κονιορτοποιήσουν μέσα σε λίγα 24ωρα ενεργειακή διπλωματία και πολιτική περίπου είκοσι ετών, που γοήτευσε και περιέλαβε οριζοντίως και καθέτως σχεδόν όλο το πολιτικό σύστημα της χώρας και διαδοχικές κυβερνήσεις από το 2000 και εντεύθεν. Παρότι η αμερικανική ηγεσία είχε εκτοξεύσει τροχιοδεικτικά πυρά για την αποστασιοποίησή της από τον αγωγό EastMed, που αν ολοκληρωνόταν το 2025, θα έφερνε μέσω Κύπρου και Ελλάδας αέριο από τα ισραηλινά κοιτάσματα στην Ευρώπη, η επισημοποίηση της απόσυρσης της αμερικανικής στήριξης καθιστά το σχέδιο κλινικά νεκρό.

Κι αυτό ενισχύεται από τη σαφέστατη υποβάθμιση του ενδιαφέροντος και της Ε.Ε., όπως προκύπτει από την απάντηση αξιωματούχου της στην «Εφ.Συν.», που ουσιαστικά αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο να βγει ο αγωγός από τα έργα κοινού ενδιαφέροντος και τις ευρωπαϊκές χρηματοδοτήσεις. Εστω κι αν το αέριο έχει αναγορευτεί σε αναπόφευκτο και… σχεδόν πράσινο μεταβατικό καύσιμο για πολλές δεκαετίες ακόμη και έχει αναχθεί σε καταλύτη της ενεργειακής κρίσης στην Ευρώπη.

Τι φταίει για το φιάσκο; Είναι αμερικανική «αβάντα» στην Τουρκία; Φταίει η αλλαγή των προτεραιοτήτων των πολυεθνικών των υδρογονανθράκων, που αναζητούν φτηνότερες εναλλακτικές διαδρομές; Είναι η στροφή στην πράσινη ενέργεια; Ή πρόκειται για μια de facto επιβολή -ενδεχομένως με ανομολόγητη κυβερνητική στήριξη- των αμερικανικών εναλλακτικών «λύσεων» υγροποιημένου και αποθηκευόμενου αερίου, στις οποίες και εγχώριοι όμιλοι (Κοπελούζος, Energean κ.ά.) έχουν ήδη αποκτήσει προκεχωρημένα φυλάκια και εγγυημένες χρηματοδοτήσεις, την ώρα που ξένοι όμιλοι έχουν σχεδόν εγκαταλείψει όλα τα θαλάσσια οικόπεδα με πιθανά κοιτάσματα;

Οι εξηγήσεις δεν είναι ποτέ μονοδιάστατες. Αλλά όποιες κι αν είναι, καταλήγουν σε ένα θλιβερό για τη χώρα αποτέλεσμα: από ενεργειακός κόμβος της Ευρώπης, κατά την πολιτική φαντασιοπληξία της τελευταίας εικοσαετίας, περιέρχεται ξανά στη θέση του ενεργειακού προτεκτοράτου, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την οικονομία και την κοινωνία. Ταυτόχρονα, κληρονομεί δυσβάσταχτες, αλλά και γεωπολιτικά επικίνδυνες εξοπλιστικές και αμυντικές συμφωνίες (με ΗΠΑ και Ισραήλ), που προβλήθηκαν τάχα ως το αναγκαίο τίμημα στην ανάδειξη της χώρας σε Ελντοράντο υδρογονανθράκων.

Ανθρακες ο θησαυρός των υδρογονανθράκων. Μεταφορικά και κυριολεκτικά, αν περιλάβουμε στις παράπλευρες απώλειες της ενεργειακής φενάκης και τη βίαιη και βιαστική απολιγνιτοποίηση, που σήμερα γυρίζει μπούμερανγκ.

1,2 εκατ. χιλιόμετρα είναι το μήκος των αγωγών αερίου και πετρελαίου που διασχίζουν στεριά και θάλασσα στον πλανήτη, μήκος που ισοδυναμεί με το τριπλάσιο της απόστασης Γη-Σελήνη ή το 30πλάσιο της περιφέρειας του πλανήτη. Μόλις στο 1 χιλιοστό αυτού του περίπλοκου παγκόσμιου δικτύου αγωγών αντιστοιχούν τα περίπου 12.000 χιλιόμετρα υπαρκτών, σχεδιαζόμενων και ματαιωμένων αγωγών αερίου της «γειτονιάς» της ΝΑ Μεσογείου που απεικονίζονται στον χάρτη. Αλλά αποδείχτηκαν αρκετά για να βάλουν την Ελλάδα, την Κύπρο και τις όμορες χώρες σε κλοιό διπλωματικών πιέσεων, γεωπολιτικών εντάσεων και οικονομικών ανταγωνισμών, αλλά και στην πλάνη ότι με κάποιον μαγικό τρόπο θα γίνονταν στρατηγικοί ενεργειακοί κόμβοι για όλη την Ευρώπη. Στον χάρτη απεικονίζονται εν μέρει τα «μνημεία» αυτής της γεωπολιτικής πλάνης. Τα 1.900 χλμ. του υποθαλάσσιου αγωγού EastMed μπορούν να θεωρηθούν ήδη… παρελθόν, ενώ υπό αμφιβολία τίθενται και τα 950 χιλιόμετρα του χερσαίου και υποθαλάσσιου αγωγού Ποσειδών (Ελλάδας-Ιταλίας).

Στην περίπτωση του EastMed φαίνεται να επαναλαμβάνεται, για άλλους λόγους βεβαίως, το σκηνικό της ματαίωσης των 3.900 χιλιομέτρων του περίφημου Nabucco προ δεκαετίας ή του South Stream των 2.380 χιλιομέτρων, όπου τσαλακώθηκε εν μέρει η ενεργειακή ματαιοδοξία της τουρκικής ηγεσίας.

Στη χώρα μας, το μόνο χειροπιαστό που απομένει, εκτός από το εσωτερικό δίκτυο αγωγών, είναι τα 765 χλμ. του TAP (μεταφέρει αζέρικο πετρέλαιο) και του τερματικού σταθμού υγροποιημένου αερίου FSRU στην Αλεξανδρούπολη, που έχει εξασφαλίσει και χρηματοδότηση 166 εκατ. ευρώ από το ΕΣΠΑ.

Υγροποίηση και μεταφορά του φυσικού αερίου με πλοία προβλέπουν τα νέα αμερικανικά σχέδια με αναβαθμισμένο ρόλο για τα λιμάνια της Αιγύπτου

Νέο κύκλο διπλωματικών διεργασιών στην Ανατολική Μεσόγειο γύρω από την ενέργεια ανοίγουν η άρση της υποστήριξης του σχεδίου EastMed από την Ουάσινγκτον και η προώθηση των σχεδίων υγροποίησης του φυσικού αερίου της περιοχής και μεταφοράς με δεξαμενόπλοια στην ευρωπαϊκή αγορά. Το σχήμα 3+1 της συμφωνίας Ελλάδας-Κύπρου-Ισραήλ για τον υποθαλάσσιο αγωγό είναι ανέφικτο χωρίς την πολιτική στήριξη των ΗΠΑ και την οικονομική συμβολή της Ε.Ε. Το νέο σχήμα που εξετάζεται περιλαμβάνει και την Αίγυπτο που διαθέτει μεγάλες μονάδες LNG και έχει διμερείς ενεργειακές συμφωνίες και με τις τρεις χώρες του EastMed.

Η στροφή της Ουάσινγκτον από τον υποθαλάσσιο αγωγό στα σχέδια για LNG που ολοκληρώθηκε με το υπόμνημα του Στέιτ Ντιπάρτμεντ δεν ήταν αιφνίδια. Aπό την έναρξη των συνομιλιών για το σχήμα 3+1 η αμερικανική διπλωματία είχε θέσει στο τραπέζι και τα εναλλακτικά σχέδια για LNG, που αρχικά χαρακτηρίζονταν μεταβατικά (έως την κατασκευή του υποθαλάσσιου αγωγού) και στη συνέχεια συμπληρωματικά. Η Κύπρος και το Ισραήλ έχουν ήδη συμφωνίες με την Αίγυπτο για τη μεταφορά φυσικού αερίου για υγροποίηση και εξαγωγή και η αιγυπτιακή κυβέρνηση προχώρησε στην επέκταση των μονάδων LNG, σε Ιντκού και Νταμιέτα, κοντά στην Αλεξάνδρεια, όπου θα μεταφέρεται για υγροποίηση το φυσικό αέριο και από αιγυπτιακά πεδία της Μεσογείου.

Παράλληλα με το σχέδιο EastMed το οποίο συμφωνήθηκε τον Μάρτιο του 2019 στη συνάντηση Μητσοτάκη-Αναστασιάδη-Νετανιάχου στο Ισραήλ, παρουσία του τότε υπουργού Εξωτερικών των ΗΠΑ Μ. Πομπέο και υπεγράφη στην Αθήνα τον Ιανουάριο του 2020, πήρε μορφή και η ευρύτερη πρωτοβουλία EastMed Gas Forum στο οποίο συμμετέχουν Αίγυπτος, Ελλάδα, Κύπρος, Ισραήλ, Ιταλία, Ιορδανία και Παλαιστινιακή Αρχή, επίσης με την υποστήριξη της Ουάσινγκτον. Επιπλέον στον σχεδιασμό του νέου ενεργειακού χάρτη εντάχθηκε πρόσφατα η ηλεκτρική διασύνδεση Ε.Ε.-Β. Αφρικής με τον υποθαλάσσιο αγωγό ρεύματος Ελλάδας-Αιγύπτου και Ε.Ε.-Ασίας με την ηλεκτρική διασύνδεση Κύπρου-Ισραήλ.

Το πάγωμα του EastMed από τις ΗΠΑ εξυπηρετεί τα αμερικανικά συμφέροντα για τη μεταφορά LNG στην Ε.Ε. Αναβαθμίζει τον ρόλο της Αιγύπτου, η οποία εκτός από παραγωγός φυσικού αερίου γίνεται και κόμβος υγροποίησης και μεταφοράς, ενώ για την Ελλάδα το ενδιαφέρον τώρα εστιάζεται στην ενίσχυση της μονάδας FSRU στην Αλεξανδρούπολη, ώστε να γίνει διαμετακομιστικός κόμβος για τη ΝΑ Ευρώπη. Κυβερνητικές πηγές τονίζουν ότι η Αθήνα έχει στηρίξει το εγχείρημα του EastMed, αλλά ταυτόχρονα έχει κάνει σαφές ότι στηρίζει και τα εναλλακτικά σχέδια με τη συμμετοχή και της Αιγύπτου, εφόσον δεν είναι ανταγωνιστικά στα υφιστάμενα σχήματα συνεργασίας.

Από την άλλη, η Ελλάδα καλείται να χαμηλώσει τις προσδοκίες ότι σύντομα θα μπει στον χάρτη των χωρών-παραγωγών φυσικού αερίου. Η Κύπρος και το Ισραήλ δεν έχουν σχολιάσει επισήμως το υπόμνημα του Στέιτ Ντιπάρτμεντ για τον EastMed. Οι συζητήσεις για τα εναλλακτικά σχέδια που προωθούν τώρα ως βασικά οι ΗΠΑ, διεξάγονταν παράλληλα με τον EastMed στο σχήμα 3+1, ενώ αμέσως μετά και τη συμφωνία Ελλάδας-Αιγύπτου για τις ΑΟΖ (τον Αύγουστο του 2020) αυτές οι διεργασίες εντάθηκαν με το Κάιρο. Το ερώτημα είναι αν το σχήμα 3+1 θα εξελιχθεί σε 4+1 με την Αίγυπτο και τι θέση θα πάρει η Τουρκία. Ως προς την Ιταλία, που είχε εκδηλώσει ενδιαφέρον για τον EastMed (στην κοινοπραξία συμμετέχει η ιταλική Edison) αλλά στην πορεία πήρε αποστάσεις, το ενδιαφέρον της εστιάζεται στη Λιβύη, απ’ όπου μπορεί να ανοίξει άλλη μία γραμμή μεταφοράς φυσικού αερίου σε μορφή LNG προς την Κεντρική Ευρώπη.

«Από την εμπορική βιωσιμότητά του και την ικανότητά του να συμβάλει στην Πράσινη Συμφωνία εξαρτάται το αν θα συνεχιστεί το έργο», λέει για τον αγωγό EastMed αξιωματούχος της Επιτροπής στην «Εφ.Συν.»

Ενα βήμα πίσω κάνει η Κομισιόν για τον αγωγό EastMed. Παρ’ όλο που επισήμως «η μακροχρόνια θέση της Επιτροπής δεν έχει αλλάξει όσον αφορά τον αγωγό EastMed», απαντώντας σε ερώτηση της «Εφ.Συν.», αξιωματούχος της Κομισιόν παραδέχεται ότι το αν θα συνεχιστεί το έργο θα εξαρτηθεί από την εμπορική του βιωσιμότητα και την ικανότητά του να συμβάλει στην επίτευξη των στόχων της Πράσινης Συμφωνίας της Ε.Ε. Είναι μια θέση που «γκριζάρει» την προοπτική του αγωγού, απηχώντας εν πολλοίς τη θέση της Ουάσινγκτον για τον αγωγό.

Ο αγωγός EastΜed έχει συμπεριληφθεί στον 5ο κατάλογο PCI (σ.σ. έργων κοινού ενδιαφέροντος) που πρότεινε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή τον Νοέμβριο του 2021. «Ο κατάλογος PCI παρουσιάζει διασυνοριακά έργα για την οικοδόμηση μιας ολοκληρωμένης και ανθεκτικής εσωτερικής αγοράς ενέργειας της Ε.Ε. και την επιδίωξη των ενεργειακών και κλιματικών μας στόχων. Η τελική έγκριση του καταλόγου υπόκειται στην έγκριση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου», τόνισε η ίδια πηγή.

Κι ενώ μέχρι στιγμής έχουν διατεθεί περί τα 40 εκατομμύρια ευρώ από ευρωπαϊκά κονδύλια για το μελετητικό κομμάτι του αγωγού, ο αξιωματούχος λέει τώρα ότι το έργο θα συνεχιστεί μόνο αν βρεθούν επενδυτές, αφού η χρηματοδότηση για τέτοιου είδους έργα δεν προβλέπεται πλέον λόγω των στόχων της Ε.Ε. για ενεργειακή ουδετερότητα το 2050. «Ο φορέας υλοποίησης δεν έχει ακόμη ολοκληρώσει τις δραστηριότητες ανάπτυξης του έργου και δεν έχει πάρει επενδυτική απόφαση», λέει ο αξιωματούχος, αποδυναμώνοντας τις διαβεβαιώσεις που διοχετεύει η κοινοπραξία ΔΕΠΑ-Edison ότι τα πράγματα προχωρούν κανονικά.

«Η Επιτροπή έχει παράσχει χρηματοδοτική στήριξη για μια μελέτη σκοπιμότητας η οποία διεξάγεται από τον φορέα του έργου. Ο φορέας υλοποίησης δεν έχει ακόμη ολοκληρώσει όλες τις υπόλοιπες δραστηριότητες ανάπτυξης του έργου και δεν έχει λάβει επενδυτική απόφαση», εξηγεί ο ειδικός, αποδυναμώνοντας τη θέση της ελληνικής πλευράς που μιλάει για προχωρημένες εργασίες. «Η δε εμπορική βιωσιμότητα του έργου εξαρτάται επίσης από τις μελλοντικές ανάγκες της περιφερειακής ζήτησης», συμπληρώνει.

Η Ε.Ε. στοχεύει στη μείωση της χρήσης καυσίμων με αυξημένες εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα και στην επιτάχυνση της υιοθέτησης ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Στο ενδιάμεσο, η Κομισιόν έχει αποφανθεί ότι το φυσικό αέριο (όπως και η πυρηνική ενέργεια) μπορεί να συμβάλει στην ενεργειακή μετάβαση σε ορισμένα κράτη-μέλη.

Ο αναθεωρημένος κανονισμός για τα διευρωπαϊκά δίκτυα στον τομέα της ενέργειας (ΔΕΔ-Ε) που ουσιαστικά καθορίζει τον κατάλογο των έργων PCI θα επικαιροποιήσει τις κατηγορίες υποδομών που θα υποστηριχθούν σύμφωνα με τους πράσινους στόχους της Κομισιόν.

«Κατά κανόνα, τα έργα φυσικού αερίου δεν θα είναι επιλέξιμα για να αποκτήσουν το καθεστώς των έργων κοινού ενδιαφέροντος (PCI), αλλά το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και οι κυβερνήσεις των κρατών-μελών συμφώνησαν σε μια εξαίρεση για την Κύπρο και τη Μάλτα, λόγω της μοναδικής τους θέσης ως νησιωτικών κρατών που είναι λιγότερο συνδεδεμένα με την κύρια ευρωπαϊκή ενεργειακή υποδομή», τόνισε η πηγή της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Πληροφορίες αναφέρουν ότι τις εξαιρέσεις αυτές δεν τις είδαν όλοι με καλό μάτι και είναι πολύ πιθανό και αυτό να αλλάξει στο μέλλον.

Ποιος θυμάται σήμερα τον πετρελαιαγωγό Τσεϊχάν-Μπακού ο οποίος στα μέσα της δεκαετίας του ’90 ήταν στην πρώτη γραμμή της επικαιρότητας, με την κυβέρνηση των ΗΠΑ να πιέζει ασφυκτικά τους πετρελαϊκούς κολοσσούς να επενδύσουν σε ένα σχέδιο αμφίβολης απόδοσης; Ο αγωγός κατασκευάστηκε για να λειτουργεί τελικά με ποσοστά πληρότητας που κυμαίνονται γύρω στο 25% της μεταφορικής του δυνατότητας.

Οπως είχαν φοβηθεί σωστά οι πετρελαϊκές εταιρείες, επρόκειτο για την Ουάσινγκτον για έναν αγωγό πολιτικής βούλησης που η κατασκευή του υποτίθεται ότι θα δημιουργούσε μια δυναμική παράκαμψης της Ρωσίας ως μοναδικής όδευσης του ενεργειακού πλούτου του Καυκάσου, της Κασπίας και της Κεντρικής Ασίας προς τις διεθνείς αγορές.

Πολιτικής βούλησης ήταν σε μεγάλο αν όχι σε κυρίαρχο βαθμό και ο υποθαλάσσιος αγωγός EastMed, o oποίος θα συνέδεε τα κοιτάσματα της Ανατολικής Μεσογείου μέσω Ελλάδας με την Ιταλία. Πολιτικής βούλησης, καθώς το κόστος κατασκευής του είναι πολλαπλάσιο δύο πολύ πιο οικονομικών επιλογών, πρώτον της μεταφοράς του ως LNG και δεύτερον της όδευσής του με σύνδεση με το σύστημα αγωγών της Τουρκίας.

Για τις ΗΠΑ το ζητούμενο στην παρούσα συγκυρία ήταν σύνθετο:

● Πώς να πιεστεί ο Ερντογάν για να μαζέψει τους περιφερειακούς του μικρομεγαλισμούς, χωρίς όμως να υποθηκευτεί η δυνατότητα εξομάλυνσης των σχέσεων με την Αγκυρα στην επόμενη μέρα της αποχώρησης του Τούρκου ηγέτη από την εξουσία.

● Πώς να συνδεθεί η ασφάλεια του Ισραήλ με τον ενεργειακό εφοδιασμό της Ευρώπης εν πλήρει επιγνώσει του ότι και στην καλύτερη δυνατή εκμετάλλευση των κοιτασμάτων δεν θα προκύψει άξια λόγου ενεργειακή απεξάρτηση από τη Ρωσία.

● Επιπλέον η επικοινωνιακή φαντασμαγορία γύρω από τον πανάκριβο EastMed λειτούργησε προωθητικά στη σύμπηξη της συμμαχίας Ελλάδας-Κύπρου-Ισραήλ με τη στήριξη αρχικά και με τη συμμετοχή στη συνέχεια και των ΗΠΑ.

Με τα παραπάνω δεδομένα η άρση στήριξης των ΗΠΑ στον EastMed δεν συνιστά ανατροπή αλλά προσαρμογή της αμερικανικής πολιτικής στην Ανατολική Μεσόγειο. Προσαρμογή σε μια ισορροπία που να στηρίζει την τριμερή Ελλάδα-Κύπρο-Αίγυπτο και την τετραμερή Ελλάδα-Κύπρο-Ισραήλ-ΗΠΑ, αλλά ταυτόχρονα να μη δημιουργεί τετελεσμένα που θα δυσχεράνουν την επαναπροσέγγιση με την Αγκυρα στη μετά Ερντογάν εποχή.

Η εγκατάλειψη του EastMed από τις ΗΠΑ δεν είναι δώρο στον Ερντογάν, αλλά μήνυμα ότι όσο το γρηγορότερο φύγει ή ανατραπεί ο «σουλτάνος» τόσο περισσότερο θα κατοχυρώσει η Τουρκία μέρος των διεκδικήσεών της στην Ανατολική Μεσόγειο. Για την επόμενη μέρα της αποχώρησης ή της ανατροπής του Ερντογάν δεν ετοιμάζονται μόνον οι ΗΠΑ αλλά και το Ισραήλ.

Στα παραπάνω σενάρια υπάρχει μια άγνωστη μεταβλητή, μια βαριά προσημείωση υποθήκης. Οτι ο Ερντογάν θα εξακολουθήσει να τηρεί έστω τα προσχήματα της δημοκρατικής ομαλότητας επιτρέποντας τη διεξαγωγή εκλογών τις οποίες θα μπορεί να χάσει, είτε αυτές διεξαχθούν πρόωρα τους επόμενους μήνες είτε στην ώρα τους το 2023. Η κοινή λογική λέει ότι ο Ερντογάν δεν μπορεί να αποχωρήσει ομαλά από την εξουσία, με τον αμερικανικό σχεδιασμό μάλλον να δηλώνει αμηχανία ως προς τις εξελίξεις στην Τουρκία παρά κυνική Ρεαλπολιτίκ.

Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών