Αναζητώντας πληροφορίες για τα ρηματικά πρόσωπα και τη σημασία τους διαπίστωσα ότι στα σχολικά εγχειρίδια του συντακτικού η επιλογή του ρηματικού προσώπου είναι καθοριστική για το είδος των μηνυμάτων που εκπέμπει ο λόγος που διαβάζουμε ή ακούμε.
Η αναζήτηση αυτή δεν είχε φιλολογικό ενδιαφέρον, αλλά πολιτικό. Και η αιτία αυτού του ενδιαφέροντος ήταν το γεγονός ότι όλο και περισσότεροι πολιτικοί του συνταγματικού τόξου, άμα τη αναλήψει μιας συγκεκριμένης κυβερνητικής ή υψηλής κομματικής ευθύνης, αρέσκονται να χρησιμοποιούν στον προφορικό και στον γραπτό τους λόγο το πρώτο ενικό πρόσωπο.
Η υπεροχή του πρώτου πληθυντικού
Από μια μικρή έρευνα σε φιλολογικά εγχειρίδια διαπίστωσα τα εξής:
Το μεν πρώτο ενικό πρόσωπο προσδίδει αμεσότητα, ζωντάνια, ενδιαφέρον στον λόγο, αφού η αφήγηση εμπεριέχει το στοιχείο της προσωπικής μαρτυρίας. Οι σκέψεις προβάλλονται εντονότερα στον αναγνώστη ή στον ακροατή. Ο λόγος εκφράζει το προσωπικό φίλτρο του πομπού-ομιλητή. Τονίζεται το «εγώ» του πομπού και ενδεχομένως υποδηλώνει εγωκεντρισμό και εγωπάθεια, πιθανόν και στα όρια της αλαζονείας.
Στο δε πρώτο πληθυντικό ο συγγραφέας συμμετέχει, αφού μοιράζεται με τον αναγνώστη την ίδια οπτική γωνία. Δημιουργείται μια αμεσότητα ανάμεσα στον πομπό-ομιλητή και στο δέκτη-κοινό, αφού επιτρέπει τη διάχυση της σκέψης και την ένταξη του ομιλητή μέσα σε ένα ευρύτερο σύνολο ατόμων και γίνεται ένα με αυτούς. Η χρήση του εκφράζει συλλογικότητα, ενώ ο λόγος επιτυγχάνει να ευαισθητοποιήσει και να ενεργοποιήσει τους ακροατές με τον καλύτερο και πιο αποτελεσματικό τρόπο.
Ο ομιλητής πείθει ευκολότερα, αφού εντάσσει και τον εαυτό του στα μέτρα ή στις προτάσεις που παρουσιάζει.
Μετά από τα παραπάνω είναι εμφανής η υπεροχή του πρώτου πληθυντικού προσώπου στις πολιτικές διαδικασίες εν γένει. Αυτό όμως ελάχιστα απασχολεί τον γράφοντα. Μέλημά του είναι ότι η όλο και ευρύτερη χρήση του πρώτου ενικού προσώπου έχει γίνει πλέον καθεστώς σε μια σημαντική μερίδα στελεχών της Αριστεράς και, το ακόμα πιο καταστροφικό, η αποδοχή αυτής της ρητορικής από μια επίσης σημαντική μερίδα οπαδών, μελών και ψηφοφόρων της, θυμίζοντας εποχές προσωπολατρίας, καταδικασμένες από την ιστορία.
Και αυτό είναι τραυματικό και απολύτως καταστροφικό, ιδιαίτερα για την καθ΄ ημάς Αριστερά, που από το 20ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ και εντεύθεν -για να μη πω και ενωρίτερα- έχει πάρει σαφέστατες αποστάσεις από κάθε έκφραση προσωπολατρίας και εγωκεντρισμού.
Εκτεταμένες ευθύνες
Βέβαια, αν θέλουμε να είμαστε δίκαιοι, κάθε απόπειρα να επιρριφτεί η ευθύνη αποκλειστικά και μόνο στα λατρευόμενα πρόσωπα κρύβει, περιορίζει και πλαστογραφεί την έκταση, τις ρίζες και τη σημασία του φαινομένου. Γιατί χωρίς μια συλλογική αποδοχή και στήριξη, η προσωπολατρία ούτε να ριζώσει μπορεί ούτε να κρατήσει για πολύ. Και, ενώ υποσκάπτει και παραλύει τη συλλογικότητα στην αντιμετώπιση των προβλημάτων και στη λήψη των αποφάσεων, η ίδια έχει ανάγκη από τη συλλογική αποδοχή και στήριξη. Θα ήταν επομένως άδικο και λανθασμένο να αποδοθεί στους λατρευομένους μικρούς ή μεγάλους ηγέτες ακέραια η ευθύνη για την ανάπτυξη τέτοιων φαινομένων. Οι ευθύνες είναι πολύ πιο εκτεταμένες και αναφέρονται κυρίως στα συλλογικά όργανα και σ’ αυτούς που αποτελούν την πλειοψηφία τους.
Άλλωστε το να διαχειρίζεσαι εξουσία δεν σημαίνει μόνο να παίρνεις πολιτικές αποφάσεις. Σημαίνει ότι έχεις εξουσιοδοτηθεί να διαχειριστείς την ύπαρξη και την αξιοπρέπεια μιας μικρής ή μεγαλύτερης συλλογικότητας, ενός κόμματος ή και ενός ολόκληρου λαού στην περίπτωση της ανάληψης κυβερνητικών ευθυνών.
Και όπως έκανε σαφές ο Νίκος Πουλαντζάς στην συνέντευξη του στην εφημερίδα Rinascita τον Οκτώβριο του 1979, τα εργατικά (αριστερά) κόμματα είναι χώροι του συνόλου και της σύνθεσης. Δηλαδή, δεν έχουν θέση σε αυτά προσωπικές πολιτικές αποφάσεις μονοπρόσωπων οργάνων παρά μόνο συλλογικές διαδικασίες καθολικών συναινέσεων.
Από την άλλη μεριά, η διαδικασία απώλειας του δημοκρατικού περιεχομένου ενός εργατικού-αριστερού κόμματος είναι μια διαδικασία αργή μεν και ανεπαίσθητη, αλλά αποτελεσματική και για αυτό εξαιρετικά επικίνδυνη. Και ένας από τους παράγοντες που καθιστούν την προσωπολατρία φαινόμενο ανεπαίσθητο και επικίνδυνο είναι το γεγονός ότι κανένα από τα στοιχεία που το αποτελούν δεν είναι από μόνο του επικίνδυνο. Ο κίνδυνος δημιουργείται από τη σύζευξη και τη συλλειτουργία όλων αυτών των στοιχείων.
Στο συγκεκριμένο σημείο ίσως αναρωτηθεί ο καλοπροαίρετος αριστερός αναγνώστης αν υπάρχει χώρος στον λόγο του όποιου αριστερού ηγέτη κάθε κομματικής βαθμίδας για τη χρήση του πρώτου ενικού προσώπου. Η απάντηση του γράφοντα είναι σαφώς καταφατική, αν πρόκειται για έναν λόγο αυτοκριτικής και προσωπικής ανάληψης ευθυνών, οι οποίες εκ των πραγμάτων αναλογούν στον πρώτο τη τάξει υπεύθυνο κάθε αριστερής προσπάθειας.
Γιάννης Μαθιός
Πηγή: Η Εποχή
