Πενήντα χρόνια μετά το χουντικό πραξικόπημα κατά του Μακαρίου (15/7/1974) και τη συνακόλουθη τουρκική εισβολή στην Κύπρο (20/7/1974), ο ρόλος των ΗΠΑ σ’ αυτήν την τραγωδία εξακολουθεί ν’ αποτελεί αντικείμενο δημόσιας αντιπαράθεσης, έστω και σε τόνους αισθητά χαμηλότερους απ’ ό,τι σε παλιότερες εποχές.
Αν στα πρώτα μεταπολιτευτικά χρόνια η ενοχή της Ουάσινγκτον θεωρούνταν από τους πάντες σχεδόν αυταπόδεικτη, σήμερα παρατηρείται η ακριβώς αντίστροφη τάση: η (πολύ σωστή) έμφαση στις πρωταρχικές ευθύνες της ίδιας της χούντας Ιωαννίδη, της πιο ακραίας και τυχοδιωκτικής δηλαδή εκδοχής ελληνικού εθνικισμού, παρακάμπτει συχνά το εξίσου κρίσιμο ζήτημα της αμερικανικής εμπλοκής – και, κατ’ επέκταση, της επικινδυνότητας ενός εθνικιστικού τυχοδιωκτισμού βασισμένου σε υπερατλαντικές προτροπές κι εγγυήσεις. Οπως και στην περίπτωση του στρατιωτικού πραξικοπήματος του 1967 (βλ. «Ο Λευκός Οίκος και η “εθνοσωτήριος”», «Εφ.Συν.», 12/11/2022), κομβικό αποδεικνύεται επίσης εδώ το ουσιαστικό ξέπλυμα των ΗΠΑ μέσω της μετατόπισης του ενδιαφέροντος, από τις πολιτικές επιλογές της αμερικανικής ηγεσίας σε άκρως δευτερεύουσες εσωτερικές ζυμώσεις κι αντιπαραθέσεις της υπερατλαντικής γραφειοκρατίας.
Στο σημερινό μας επετειακό αφιέρωμα παρουσιάζουμε μια σειρά αποκαλυπτικά ντοκουμέντα για την εμπλοκή της πολιτικής ηγεσίας των ΗΠΑ στα γεγονότα. Πρόκειται για τις απομαγνητοφωνημένες τηλεφωνικές συνδιαλέξεις του τότε Αμερικανού υπ.Εξ. Χένρι Κίσινγκερ με τον πρόεδρο Νίξον, συναδέλφους του υπουργούς, στενούς συνεργάτες του και ξένους ηγέτες ή διπλωμάτες, κατά το κρίσιμο διάστημα από την ανατροπή του Μακαρίου μέχρι τη Μεταπολίτευση (23/7/1974).
Η καταγραφή των συνομιλιών γινόταν μ’ εντολή του ίδιου του Κίσινγκερ, για να μπορεί να ελέγχει τις δεσμεύσεις που αναλάμβαναν ο ίδιος και οι συνομιλητές του κατά τη διάρκειά τους. Οι περισσότερες αποχαρακτηρίστηκαν μεταξύ 2004 και 2015, ύστερα από δικαστικές προσφυγές ενδιαφερόμενων πολιτών, έχουν αναρτηθεί δε στον ιστότοπο του Γέιλ (και, εν μέρει, σ’ εκείνον του Στέιτ Ντιπάρτμεντ).
Η σημασία αυτών των τεκμηρίων είναι αυτονόητη: ο προφορικός λόγος έχει μιαν αμεσότητα πολύ διαφορετική (κι αποκαλυπτική) από τα επίσημα έγγραφα, που κατά κανόνα συντάσσονται με προσεκτικές διατυπώσεις και τον φόβο κάποιας ανεπιθύμητης διαρροής. Ορισμένες τηλεφωνικές συνομιλίες του Κίσινγκερ έχουν αξιοποιηθεί από τον δημοσιογράφο Αλέξη Παπαχελά, σε σχετικό βιβλίο του («Ενα σκοτεινό δωμάτιο, 1967-1974», Αθήνα 2021, εκδ. Μεταίχμιο). Οχι όμως εκείνες με τον Τούρκο πρωθυπουργό Μπουλέντ Ετζεβίτ και τον Βρετανό υπ.Εξ. Τζέιμς Κάλαχαν, που παρουσιάζουν και το μεγαλύτερο ενδιαφέρον ως αποτύπωση των αληθινών προθέσεων και συμπαθειών της αμερικανικής ηγεσίας.
Κρίσιμα αποσπάσματα ουκ ολίγων απ’ αυτές τις συνομιλίες παραμένουν επίσης απόρρητα, προϊδεάζοντάς μας απλώς για όσα η επίσημη Ουάσινγκτον θεωρεί ακόμη αναγκαίο να κρύψει. Κάποιες απ’ αυτές τις λογοκριτικές παρεμβάσεις αφορούν προφανώς κρατικές επιλογές και σχεδιασμούς· κάποιες άλλες, όπως διαπιστώνουμε από αποσπάσματα που αποχαρακτηρίστηκαν κατά καιρούς, αποσιωπούν απλώς κάποιες άκομψες διατυπώσεις, όπως ο χαρακτηρισμός «αλογίσιος κώλος» (that horse’s asshole) για τον Γ.Γ. του ΟΗΕ, από το στόμα του επικεφαλής της αμερικανικής διπλωματίας. Απόρρητο παραμένει, τέλος, το πλήρες κείμενο κάποιων τηλεφωνημάτων − π.χ. με τον διευθυντή της CIA (21-23/7) ή τον Βρετανό πρέσβη (22-23/7).
Μόσχα και Μακάριος
Το πρώτο διήμερο μετά το πραξικόπημα, το μόνο που απασχολεί (στο τηλέφωνο, τουλάχιστον) τον Αμερικανό υπ.Εξ. είναι το ενδεχόμενο σοβιετικής στρατιωτικής επέμβασης για παλινόρθωση του Μακαρίου, από τη στιγμή που τελευταίος κατάφερε να επιζήσει. Επικοινωνεί με τον Σοβιετικό πρέσβη, Ανατόλι Ντομπρίνιν, που τον καθησυχάζει σχετικά.
Περισσότερα για τις διαθέσεις της αμερικανικής ηγεσίας πληροφορούμαστε την τρίτη μέρα (17/7), από ένα τηλεφώνημα του Νίξον:
• Ν.: Γειά σου, Χένρι. Πώς τα πάμε με τους Ελληνες φίλους μας;
• Κ.: Το πρόβλημα στην Κύπρο είναι πως οι Ευρωπαίοι έχουν πάρει ενιαία θέση πως ο Μακάριος θα έπρεπε να επιστρέψει και θέλουν από εμάς να ασκήσουμε πίεση στους Ελληνες. Αυτό που με ανησυχεί είναι πως ο Μακάριος τώρα πρέπει να στηριχτεί στους κομμουνιστές και το Ανατολικό μπλοκ. Ολα τα στοιχεία που έχουμε είναι πως η αντιπολίτευση ελέγχει πλήρως το νησί. Η συμβουλή μου είναι, πρώτον, να στείλουμε κάποιον εκεί για να καταστήσει σαφή την άποψή μας και, δεύτερον, να εργαστούμε για ένα συμβιβασμό με τον οποίο δε θ’ αναλάβει ούτε ο Μακάριος ούτε ο άλλος… Μας θέλουν να στριμώξουμε τους Ελληνες, αλλά αν αυτοί ανατραπούν τότε θα έχουμε βάλει σε κίνδυνο την όλη θέση μας.
• Ν.: Το ξέρω. Μπορώ να το δω, δεν έχουμε όμως και πολλή στήριξη από την Ευρώπη, ε;
• Κ.: Οχι, αλλά ξέρουν ότι κρατάμε καθυστέρηση, αλλά δεν ξέρουν τι ακριβώς θέλουμε. […] Ο κίνδυνος είναι αυτός: αν οι πάντες σπεύσουν ν’ αγκαλιάσουν τον Μακάριο ως νόμιμο ηγέτη… κι αν οι Σοβιετικοί είναι οι μόνοι που μπορούν να προσφέρουν βοήθεια για την παλινόρθωσή του, δεν μας παίρνει ν’ αντιταχθούμε.
• Ν.: Τον βλέπω τον κίνδυνο. Δεν έχουμε καμιά υποστήριξη.
• Κ.: Δεν μπορούμε ν’ αντιταχθούμε ανοιχτά στον Μακάριο, αλλά μπορούμε να προσπαθήσουμε να το καθυστερήσουμε αρκετά, ώστε ενδεχομένως ν’ αποκρυσταλλώσουμε αρκετή υποστήριξη για μια εσωτερική λύση. […] Αν οι Ελληνες καταρρεύσουν, τότε θα μπορούσε να πάρει την εξουσία η Αριστερά ή μια σπείρα Ελλήνων συνταγματαρχών που θα μπορούσε να βάλει στο παιχνίδι την ομάδα των Κανταφικών.
• Ν.: Μου φαίνεται πως η κατεύθυνσή μας είναι να προσπαθήσουμε να…
• Κ.: Αυτό θα πρότεινα κι εγώ να κάνουμε, με την άδειά σας.
• Ν.: Νομίζω πως αξίζει να το δοκιμάσουμε.
• Κ.: Κι αν αποτύχει, μπορούμε να προσχωρήσουμε κι εμείς στη συναίνεση.
• Ν.: Σωστά.
• Κ.: Η ανάλυσή μου είναι πως ο αν Μακάριος επανέλθει μ’ αυτόν τον τρόπο, θα πρέπει να διώξει τους Ελληνες αξιωματικούς από το νησί και τότε οι κομμουνιστές θα είναι η κυρίαρχη δύναμη και για να εξισορροπήσουν τους Τούρκους θα χρειαστεί να εξαρτηθούν από το Ανατολικό μπλοκ. Ετσι, το πραξικόπημα θα έχει γείρει την ισορροπία προς τα αριστερά.
• Ν.: Το πιάνω. Είναι πολύ κακό που πρέπει να επιστρέψει.
• Κ.: [μια σειρά λογοκριμένη]
• Ν.: Πρέπει να προχωρήσεις.
Ακολούθησε τηλέφωνο του Κίσινγκερ στον Βρετανό ομόλογό του, Τζέιμς Κάλαχαν. Ο Ετζεβίτ βρισκόταν ήδη στο Λονδίνο, για διαβουλεύσεις με την άλλη «εγγυήτρια δύναμη».
• Τζ.Κ.: Ελα, Χένρι. Μας πετυχαίνεις στη μέση της συνάντησής μας.
• Κ.: Δεν θα σε απασχολήσω. Αναρωτιόμουν αν μπορείς να κρατήσεις τον Ετζεβίτ ώσπου ο άνθρωπός μου να φτάσει εκεί κι ύστερα να κουβεντιάσετε οι τρεις σας.
• Τζ.Κ.: Νομίζω πως γίνεται. Θα μπορούσε να συμφωνήσει, γιατί η συνεδρίαση της Εθνοσυνέλευσής του ακυρώθηκε.
Το πιο ενδιαφέρον σημείο της συνομιλίας αφορά τις προτάσεις του Τούρκου πρωθυπουργού σ’ εκείνη τη φάση, αλλά και την αντίδραση του επικεφαλής της αμερικανικής διπλωματίας. Βασικό μέλημα του Κίσινγκερ ήταν πώς ο στρατιωτικός έλεγχος της Κύπρου θα παραμείνει σε ΝΑΤΟϊκά, αποκλειστικά, χέρια:
• Τζ.Κ.: Θα σου πω τι λέει ο Ετζεβίτ. Θέλει ένα κοινό ανακοινωθέν των Τούρκων και δικό μας που να λέει ότι δεν αναγνωρίζουμε το νέο καθεστώς, ότι το παλιό καθεστώς πρέπει να παλινορθωθεί κι ότι δεν μπορούμε να περιμένουμε την αντικατάσταση του Μακαρίου… ο χρόνος επείγει. Το ΝΑΤΟ θα διαλυθεί, δεν μπορούν να συνεργαστούν άλλο με το ΝΑΤΟ ή την Ελλάδα. Πρέπει να δώσουμε τώρα, οι Τούρκοι κι εμείς, τελεσίγραφο στην Ελλάδα και οι δυνάμεις στο νησί πρέπει να περιέλθουν στον έλεγχο του ΟΗΕ και [με] περισσότερες τουρκικές δυνάμεις, το Ηνωμένο Βασίλειο πρέπει να επιτρέψει σε τουρκικά στρατεύματα να περάσουν μέσω των βάσεών μας στο νησί. Επίσης, ότι μονομερής δράση είναι αναπόφευκτη αργά ή γρήγορα, γιατί οι Τούρκοι θα θεωρούν τους εαυτούς τους ομήρους και θα χρειαστεί να τους προστατεύσουν. Τα επίπεδα της δύναμης είναι θέμα του ΟΗΕ κι είναι διατεθειμένοι ν’ αρχίσουν δοσοληψίες με τον Μακάριο.
• Κ.: Νομίζω πως είναι ακραίο. Μπορεί ν’ ανοίξει ολόκληρο κύκλο από γεγονότα.
• Τζ.Κ.: Το ίδιο κι εγώ.
• Κ.: Φώναξε οποιαδήποτε στρατεύματα, όπως σοβιετικά στρατεύματα… Κι έχουν αρχίσει ήδη να το υπονοούν, αν θα θέλαμε μια κοινή αμερικανοσοβιετική επιχείρηση.
• Τζ.Κ.: Το έχουν κάνει;
• Κ.: Βασική μου έγνοια είναι: τώρα, δεν αναγνωρίζουμε το καθεστώς του Σαμψών, δεν θέλουμε όμως να φέρουμε πίσω τον Μακάριο και η ισορροπία δυνάμεων να γείρει προς τους κομμουνιστές […]. Προσπάθησε λοιπόν να καθυστερήσεις τον Ετζεβίτ και περίμενε ώσπου να έρθει εκεί ο Σίσκο με την άποψή μας … δεν μπορούμε όμως να συμπορευτούμε … και να πετάξουμε την Ελλάδα έξω από το ΝΑΤΟ, είναι ένα φρικαλέο βήμα. Θα προχωρήσουμε πολύ πιο σιγά επ’ αυτού.
• Τζ.Κ.: Θα τον καθυστερήσουμε. Επρόκειτο να του προτείνω να καλέσει η βρετανική κυβέρνηση Ελληνες και Τούρκους εδώ τη Δευτέρα [22/7].
• Κ.: Νομίζω πως είναι μια πολύ καλή ιδέα.
• Τζ.Κ.: Δεν νομίζω πως οι Τούρκοι θα το δεχτούν, αλλά θα τους το θέσω.
• Κ.: Νομίζω πως είναι εξαιρετική ιδέα. Αυτό που με ανησυχεί είναι το Συμβούλιο Ασφαλείας. Αν αυτή η γραμμή κυκλοφορήσει, ο Μακάριος μπορεί να ζητήσει οτιδήποτε και δεν θα έχουμε κανέναν έλεγχο, γιατί θα είναι η νόμιμη κυβέρνηση.
• Τζ.Κ.: Συμφωνώ. Είναι όμως η νόμιμη κυβέρνηση.
• Κ.: Αλλά δεν έχει de facto έλεγχο.
Εξίσου αρνητικός ήταν ο Κίσινγκερ απέναντι και σε μια μεσοβέζικη, εποικοδομητική ιδέα του συνομιλητή του:
• Τζ.Κ.: Υπάρχει μια μικρή πιθανότητα, αν τους ασκήσουμε αρκετή πίεση, να έχουμε κάποιους αξιωματικούς της ελληνικής Εθνοφρουράς φευγάτους και τα στηρίγματα του Σαμψών θα κατέρρεαν…
• Κ.: Δεν το αποκλείω.
• Τζ.Κ.: Αν το αποφασίσουμε, θα ήταν καλύτερο από το να έχουμε τον Μακάριο να τριγυρνά τον κόσμο ζητώντας βοήθεια από τον καθένα.
• Κ.: Θα προτιμούσα να το αποφύγω, πριν από τη συνεδρίαση του Συμβουλίου Ασφαλείας.
Στις 7.45 μ.μ. το Φόρεϊν Οφις θα ενημερώσει τον Κίσινγκερ ότι δεν βγήκε κοινό ανακοινωθέν και πως «οι Τούρκοι φίλοι μας» αρνούνταν μεν μια τριμερή διάσκεψη με ελληνική αντιπροσωπεία, ανέμεναν όμως με ανοιχτές αγκάλες τον ειδικό απεσταλμένο της Ουάσινγκτον, υφυπουργό Εξωτερικών Τζόζεφ Σίσκο. Ο τελευταίος είχε ήδη ενημερωθεί τηλεφωνικά από τον προϊστάμενό του για «το είδος της πίεσης που θα ασκήσουν οι Τούρκοι». Οι σχετικές οδηγίες του Κίσινγκερ -πέντε ολόκληρες σειρές- παραμένουν όμως εξ ολοκλήρου απόρρητες, επιτρέποντας στη φαντασία μας να οργιάσει.
Διπλή γλώσσα λανθάνουσα
Την παραμονή της εισβολής, Παρασκευή 19/7, ο Κίσινγκερ βρισκόταν για διακοπές στην Καλιφόρνια. Θα περάσει έτσι όλη τη μέρα στο τηλέφωνο, σε διαρκή επαφή με ξένους ηγέτες, την ηγεσία του Κογκρέσου και κυρίως τους στενούς συνεργάτες του στην Ουάσινγκτον, γεγονός που επιτρέπει να παρακολουθήσουμε τόσο τον τρόπο εργασίας του όσο και το ξεδίπλωμα της σκέψης του στη διάρκεια μιας κρίσης. Απ’ αυτές τις πολυσέλιδες στιχομυθίες διαπιστώνουμε (α) η ανησυχία του Κίσινγκερ μήπως τα πράγματα εξελιχθούν σε γενικευμένο ελληνοτουρκικό πόλεμο, που θα διέλυε τη νοτιοανατολική πτέρυγα του ΝΑΤΟ, (β) τον φόβο του για ανάθεση κάποιου ρόλου στη Σοβιετική Ενωση από την κυπριακή κυβέρνηση ή τη διεθνή κοινότητα, μέσω ΟΗΕ, και (γ) την αντίθεσή του στην παλινόρθωση του Μακαρίου και τα σχέδια «προσωρινής» αντικατάστασής του από τον Γλαύκο Κληρίδη, πρόεδρο τότε της κυπριακής Βουλής. Στο μυαλό του Κίσινγκερ οι τρεις αυτοί «κίνδυνοι» συνδέονταν άμεσα· γι’ αυτό και θεωρούσε ανεπιθύμητη μια «πρόωρη» τουρκική εισβολή, οι συνέπειες της οποίας ήταν αδύνατο να προβλεφθούν.
«Θέλω τώρα από τον Σίσκο δυο πράγματα», διεμήνυσε λ.χ. στις 11.50 π.μ. στους συνεργάτες του. «Το ένα είναι να εξηγήσει στους Τούρκους ότι μια επέμβαση υπέρ του Μακαρίου δεν είναι προς το συμφέρον τους. Δεύτερον, πρέπει να κάνει τους Τούρκους να καταλάβουν πως δεν είμαστε υπέρ της Ενωσης [της Κύπρου με την Ελλάδα], συγκαλυμμένης ή άμεσης, συνεπώς δεν είμαστε αδιάφοροι για τη δική τους οπτική. Τρίτον, πως επιθυμούμε να δουλέψουμε ενεργητικά μαζί τους για να επιφέρουμε μια συνταγματική λύση που θα προστατεύει την τουρκική μειονότητα και τα στρατηγικά τους συμφέροντα στο νησί. Γιατί δεν θέλω να σκεφτούν ότι πάμε εκεί ως φιλέλληνες. Τέταρτον, είμαστε διατεθειμένοι να ακούσουμε όποια ιδέα έχουν. Πέμπτο, μια ιδέα που μας προέκυψε είναι η πιθανότητα διαδοχής από τον Κληρίδη […]. Αν ενδιαφέρονται γι’ αυτό, μπορούμε να δούμε πώς μπορούμε να το ξετρυπώσουμε».
Η επιβολή του Κληρίδη εμφανίζεται ως η κεντρική, σχεδόν έμμονη ιδέα του Κίσινγκερ για την επίλυση της κρίσης. Για πρώτη φορά τη μαθαίνουμε από τηλεφωνική επικοινωνία του με τον Σάιρους Βανς, πάλαι ποτέ ειδικό απεσταλμένο του Τζόνσον στην Κύπρο το 1967 και μελλοντικό υπουργό Εξωτερικών (18/7).
Την επομένη, όλες οι οδηγίες προς τους συνεργάτες του συγκλίνουν σ’ αυτό το σχέδιο. Επιθυμία του, δηλώνει, είναι ν’ αποσπάσει και τη συναίνεση του ίδιου του Μακαρίου, με τον οποίο είχε κλείσει ραντεβού στην Ουάσινγκτον τη Δευτέρα 22/7. «Αν μπορέσω να επεξεργαστώ κάτι με την έγκρισή του, θα είναι η καλύτερη λύση», εξήγησε λ.χ. στον γερουσιαστή Μάνσφιλντ. Οταν αυτός του αντέτεινε πως ο Κύπριος ηγέτης «είναι λιγάκι άστατος χαρακτήρας», ο Κίσινγκερ έσπευσε να τον καθησυχάσει: «Ναι, είναι κατεργάρης. [Ομως], αργά ή γρήγορα όλοι φαίνεται πως καταλήγουν στη δική μου δικαιοδοσία ως δεσμοφύλακα».
Στο πλαίσιο αυτό, ο Αμερικανός υπουργός Εξωτερικών επιδίωκε 48ωρη αναβολή της τουρκικής εισβολής, ώστε να προλάβει να επιβάλει τη λύση Κληρίδη. Εντυπωσιάζει ωστόσο η αποφυγή άμεσης επικοινωνίας του με τον Ετζεβίτ (με τον οποίο γνωριζόταν αρκετά καλά, καθώς είχε υπάρξει φοιτητής του στο Χάρβαρντ) πριν από τη στιγμή της απόβασης· αποφυγή που έρχεται σε χτυπητή αντίφαση με τα δώδεκα τουλάχιστον τηλεφωνήματα που αντάλλαξε μαζί του κατά τις επόμενες μέρες, σε αρκετά θερμό κλίμα. Απείρως οικειότερο, εν πάση περιπτώσει, από εκείνο των δύο, όλων κι όλων, συνομιλιών του με τον Καραμανλή (26/7 και 15/8), τον οποίο ο ίδιος ο Κίσινγκερ είχε επισημάνει, μιλώντας με το γερουσιαστή Πελ, ως προτιμότερο διάδοχο της χούντας ήδη από το απόγευμα της 19ης Ιουλίου.
Οι Ελληνες κι Ελληνοκύπριοι χουντικοί εμφανίζονται σ’ αυτές τις ζυμώσεις σαν ένα χαρτί καμένο εκ των προτέρων. Για τον εγκάθετο του Ιωαννίδη στην Κύπρο, Νίκο Σαμψών, ο Κίσινγκερ δεν έπαψε να τονίζει προς κάθε κατεύθυνση πως δεν επρόκειτο ν’ αναγνωριστεί από τις ΗΠΑ. Ενημερώνοντας πάλι το απόγευμα της 19/7 τον Ουίλιαμ Φουλμπράιτ, πρόεδρο της Επιτροπής Εξωτερικών Σχέσεων της Γερουσίας που από καιρό δυσφορούσε για τη μακροημέρευση της χούντας, θα τον προϊδεάσει για επικείμενη πολιτική αλλαγή στην Ελλάδα.
Το σχετικό απόσπασμα παραμένει αγρίως λογοκριμένο, το περιεχόμενό του καθίσταται όμως ορατό από τα συμφραζόμενα:
• Κ.: Δεν είμαστε αντίθετοι στον Μακάριο. Είμαστε αντίθετοι στο να εμπλακούμε σε μια θέση, που θα πρέπει να τον παλινορθώσουμε με [στρατιωτική] βία.
• Φ.: Είμαι αντίθετος στη χρήση βίας, αλλά δεν θέλω να υποστηρίξω τους Ελληνες.
• Κ.: [12-15 σειρές πλήρως λογοκριμένες]
• Φ.: Κι αυτό επίσης είναι καλό.
• Κ.: Είναι κι αυτό για εντελώς προσωπική ενημέρωσή σας.
• Φ.: Είναι ό,τι σας έλεγε η Επιτροπή μου εδώ και δυο-τρία χρόνια.
• Κ.: Αρα ασκούμε πιέσεις στους Ελληνες, αλλά δεν το κάνουμε έτσι ώστε να είναι σε κοινή θέα.
• Φ.: Ο.Κ.
• Κ.: [άλλες 8 σειρές πλήρως λογοκριμένες]
• Φ.: Εντάξει, είμαι σύμφωνος μ’ αυτό.
Μεγάλο μέρος των σχετικών διαβουλεύσεων επικεντρώθηκε στην επικοινωνιακή διαχείριση της κρίσης, καθώς κλιμακωνόταν το σκάνδαλο Γουοτεργκέιτ που θα οδηγούσε λίγες μέρες αργότερα στην παραίτηση του ίδιου του Νίξον (9/8/1974). Το κύριο βάρος δόθηκε στην παραπλανητική διάψευση διαφόρων διαρροών· τη δική μας προσοχή τράβηξαν όμως κάποιες σποραδικές ακριτομυθίες όπως η παρακάτω, από την ενημέρωση του Νίξον στις 18 Ιουλίου:
• Κ.: Εχουμε μπελάδες εδώ με κάποιους από τους ανθρώπους μου, που κάνουν διαρροές, και θα τους τακτοποιήσω την ερχόμενη βδομάδα, όταν όλα αυτά θα έχουν τελειώσει. Οι Νιου Γιορκ Τάιμς μας καταδιώκουν.
• Ν.: Σχετικά με τον Μακάριο;
• Κ.: Ναι. Κάποια από τα μέλη της Βουλής έχουν αρχίσει να ψυλλιάζονται.
Με τον Αττίλα επί θύραις
Στις 7.30 μ.μ. της 19ης Ιουλίου, ώρα Ουάσινγκτον (5.30 π.μ. ώρα Ελλάδας/Κύπρου), το επιτελείο του Κίσινγκερ ενημερώθηκε από τον Σίσκο, που βρισκόταν στην Αγκυρα, πως η τουρκική απόβαση θα ξεκινούσε τις επόμενες ώρες: «Ο Ετζεβίτ μόλις με πληροφόρησε πως η τελική απόφαση της κυβέρνησης για απόβαση στην Κύπρο έχει ληφθεί. […] Ο Ετζεβίτ δήλωσε πως, αν οι Ελληνες δεν ανοίξουν πυρ, ούτε εμείς θα το κάνουμε. Αν οι Ελληνες είναι συνεργάσιμοι, μπορούμε να σταθεροποιήσουμε τις δυνάμεις μας σ’ έναν ορισμένο αριθμό σημείων στην Κύπρο κι ύστερα η Τουρκία είναι έτοιμη να διαπραγματευθεί ποιοι θα είναι παρόντες [=θα παραμείνουν] στην Κύπρο υπ’ αυτές τις περιστάσεις. Ο Ετζεβίτ δήλωσε πως η τουρκική κυβέρνηση δεν ενδιαφέρεται ποιος θ’ αναλάβει [πρόεδρος]».
Διαπιστώνοντας πως ο 48ωρος σχεδιασμός του ήταν πλέον άχρηστος, ο Κίσινγκερ έστειλε άρον άρον τον Σίσκο στην Αθήνα κι ένα επείγον τηλεγράφημα προς τον εδώ πρέσβη Χένρι Τάσκα, για ν’ απαιτήσουν από «τον πρωθυπουργό Ιωαννίδη» «ν’ αναγνωρίσει πως άμεση αντιπαράθεση των ελληνικών και τουρκικών δυνάμεων θα παρέδιδε στους Σοβιετικούς το πλεονέκτημα που επιζητούν στη Μέση Ανατολή, το οποίο θα ήταν καταστροφικό για τα δυτικά συμφέροντα».
Το καινούργιο σχέδιο του Κίσινγκερ ήταν απλή μετεξέλιξη του προηγούμενου, όπως πιστοποιεί συνομιλία του με τον υπουργό Αμυνας Τζέιμς Σλέσινγκερ:
• Σ.: Αισθάνομαι πως οι Τούρκοι σ’ αυτή τη φάση δεν πρόκειται να δεχτούν τίποτα λιγότερο από ένα κομμάτι του νησιού.
• Κ.: Οχι. Οι Τούρκοι είπαν πως είναι πρόθυμοι να σταθεροποιήσουν τις δυνάμεις τους και να διατηρήσουν την υφιστάμενη δομή και ότι θα δεχτούν οποιονδήποτε άλλο πρόεδρο πέραν του Σαμψών.
• Σ.: Πολύ γενναιόδωρο αυτό από μέρους τους. Καλό… Ο.Κ.
• Κ.: Αν οι Τούρκοι θέλουν ένα κομμάτι του νησιού τότε κατά την άποψή μου πρέπει να δουλέψουμε για διπλή Ενωση και να δώσουμε στους Ελληνες το υπόλοιπο νησί. Κατά την άποψή μου υπάρχουν δυο πιθανές εκβάσεις. Είτε διπλή Ενωση είτε Κληρίδης.
Οι ακριβείς σχεδιασμοί για το δεύτερο σενάριο είχαν μόλις αναπτυχθεί από τον Κίσινγκερ στον πρόεδρο Νίξον, το περιεχόμενό τους όμως (μια στιχομυθία 10-15 σειρών) παραμένει εξ ολοκλήρου απόρρητο.
Δεν πέρασε ούτε πεντάλεπτο και ο Σίσκο τηλεγράφησε από την Αγκυρα πως «η πρόταση Κληρίδη έχει ήδη απορριφθεί από τους Τούρκους». Εξω φρενών με τη διαφαινόμενη αποτυχία του σχεδίου του, βρίζοντας κι απειλώντας διαρκώς τους συνεργάτες του, ο Κίσινγκερ θα προσπαθήσει τις επόμενες ώρες να διασώσει τον βασικό κορμό του. Από συνομιλία του με τον Βρετανό ομόλογό του πληροφορούμαστε δε πως το σχέδιο Κληρίδη στηριζόταν σε προηγούμενες, αδιευκρίνιστες συνεννοήσεις:
• Κ.: [Ο Σίσκο] πρόκειται ν’ απαιτήσει από τους Ελληνες να διαπραγματευθούν τη λύση που συζήτησα μαζί σου και να δεχτούν όποια πρόταση κάνεις για ελληνοτουρκικές συνομιλίες.
• Τζ.Κ.: Πολύ καλά. Νομίζω πως μπορούμε να μιλήσουμε λίγο πιο ειλικρινά τώρα, γιατί πιστεύω πως είμαστε σε ασφαλή [τηλεφωνική] γραμμή.
• Κ.: Δεν θα το έλεγα.
• Τζ.Κ.: Στον βαθμό που με αφορά, συμφωνώ με την εκτίμηση που είχες την καλοσύνη να μου στείλεις με τον πρέσβη σου σχετικά με τη συζήτηση με τον Κληρίδη. Μου φαίνεται πως ο Κληρίδης είναι πολύ σώφρων άνθρωπος.
• Κ.: Ετσι μου φαίνεται κι εμένα.
• Τζ.Κ.: Νομίζω πως έχει συνοψίσει το πράγμα. […] Ηθελα να βάλω τις σκέψεις μου στο χαρτί για σένα, αλλά δεν είναι και τόσο διαφορετικές από τον τρόπο με τον οποίο φαίνεται πως τα βλέπει ο Κληρίδης.
Η ένταση των στιγμών θα τροφοδοτήσει πάντως και ορισμένες άκρως διαφωτιστικές παραδοχές για τον στρατηγικότερο σχεδιασμό. «Κάποιοι πιστεύουν ότι τα πράγματα είναι ίσως λειτουργικά με τους Τούρκους επιτόπου», πληροφορεί κάποια στιγμή τον Κίσινγκερ από την Ουάσινγκτον ο υφυπουργός Μπομπ Ινγκερσολ, για να πάρει την απάντηση: «Νομίζω πως θα έπρεπε να πάμε σ’ αυτό αφού έχουμε δοκιμάσει τον Κληρίδη. Αυτό είναι υπερβολικά επικίνδυνο να το διατυπώσουμε τώρα, επειδή θα συναντήσουμε μεγάλη αντίθεση των Σοβιετικών».
Εκπλήξεις και φιλοσοφίες
Η έναρξη της εισβολής προκάλεσε ποικίλες εκπλήξεις. Η πρώτη αφορούσε τη βίαιη προπαρασκευή της τουρκικής απόβασης – είδηση που έφερε ο Σλέσινγκερ:
• Σ.: Εχουμε προς το παρόν αναφορές για βομβαρδισμούς στην Κυρήνεια και τη Λευκωσία.
• Κ.: Βομβαρδισμούς; […] Ποιος νομίζεις ότι το κάνει;
• Σ.: Οι Τούρκοι. Οι Τούρκοι σήκωσαν κάμποσα F-100 πριν από τρεις ώρες από μια βάση τους στην Τουρκία – κι ήταν φορτωμένα. […]
• Κ.: Ο μόνος λόγος που ρωτάω είναι επειδή έχω εδώ ένα μήνυμα από τον Ετζεβίτ. Το είδες;
• Σ.: Ναι.
• Κ.: Ο Ετζεβίτ είπε πως όσο οι Ελληνες δεν ανοίγουν πυρ, δεν θ’ ανοίξουμε κι εμείς.
• Σ.: Δεν είμαι σίγουρος πως ελέγχει τα πάντα. Δική μου υπόθεση είναι πως οι στρατιωτικοί έχουν δικές τους απόψεις για το τι θα κάνουν άμα το αερόστατο σηκωθεί.
Η δεύτερη έκπληξη αφορούσε την έκταση της τουρκικής κινητοποίησης. Λίγο πριν την απόβαση, ο διευθυντής της CIA Ουίλιαμ Κόλμπι ενημέρωνε λ.χ. τον Κίσινγκερ ότι στα αποβατικά βρίσκεται μόνο ένα σύνταγμα, 2-3.000 στρατιώτες το πολύ. Η διόρθωση της πληροφορίας, κατόπιν εορτής, θ’ αφήσει άφωνο τον συνομιλητή του: «…μεραρχίες! Περπατάνε πάνω στο νερό;». Οι επόμενες 8 γραμμές έχουν λογοκριθεί. Το ίδιο και μιάμιση ολόκληρη σελίδα της συνομιλίας Κόλμπι-Κίσινγκερ για την επιστράτευση των Ελληνοκυπρίων αλλά και τις πιθανότητες διπλής Ενωσης.
Με τον Κίσινγκερ πίσω στην Ουάσιγκτον, η έκταση των τηλεφωνημάτων θα μειωθεί τις επόμενες μέρες ραγδαία· οι περισσότερες συνεννοήσεις γίνονταν πλέον πρόσωπο με πρόσωπο. Χτυπητή εξαίρεση, δυο συνομιλίες του στις 20/7 με τον (επίσης αδειούχο) Νίξον και τον Κάλαχαν. Στην πρώτη, αγρίως λογοκριμένη, έχει διασωθεί η παρακάτω στιχομυθία:
• Ν.: Αν οι Ελληνες πάνε σε πόλεμο, τότε θα επιστρέψω στην Ουάσινγκτον.
• Κ.: Και θα κόψουμε όλη τη βοήθεια.
• Ν.: Αυτό θα σταματούσε τον πόλεμο.
• Κ.: Δεν θα μπορούν να πολεμήσουν επί μακρόν, τότε.
• Ν.: Αυτός είναι ο μοχλός και θα τον χρησιμοποιήσουμε άμα χρειαστεί.
Η δεύτερη συνομιλία, λογοκριμένη σε μικρότερο βαθμό, ξεκίνησε με ανταλλαγή απαισιόδοξων εκτιμήσεων, συνεχίστηκε με ανταλλαγή προτάσεων και κατέληξε σε βαριά φιλοσοφία επιπέδου Λυκείου:
• Τζ.Κ.: Νομίζω πως οι κοινότητες έχουν ριχτεί η μια στην άλλη, Χένρι, κι αυτό είναι το χειρότερο που θα μπορούσε να συμβεί. Οταν έχεις διακοινοτική βία αυτού του είδους, είναι πολύ δυσκολότερο να τη σταματήσεις απ’ ό,τι τις τακτικές δυνάμεις.
• Κ.: Τι προτείνεις, λοιπόν;
• Τζ.Κ.: Δεν έχω τίποτα να προτείνω προς το παρόν. Νιώθω απλά κάπως απογοητευμένος. Ξέρεις, δεν νομίζω πως πρόκειται να τα καταφέρουμε. Τι πιστεύεις ότι θα κάνει η Ελλάδα;
• Κ.: Νομίζω πως θα συγκρατήσουν το πυρ για 12 ή 24 ώρες, όχι όμως παραπάνω. […]
• Τζ.Κ.: Τι θα κάνουμε τώρα, αν καταρρεύσει; Αν δεν έρθουν [στις διαπραγματεύσεις];
• Κ.: Αν δεν έρθουν, νομίζω πως το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να κόψουμε κάθε στρατιωτική σχέση μαζί τους. Και με τους δυο. […] Ξέρεις, ένα σημείο στο οποίο οι ανθρωπιστές και οι φιλελεύθεροι και οι σοσιαλιστές είχαν άδικο τον περασμένο αιώνα, είναι ότι σκέφτονταν πως η ανθρωπότητα δεν αγαπά τον πόλεμο.
• Τζ.Κ.: Ναι.
• Κ.: Είναι λυπηρό, αλλά…
• Τζ.Κ.: Κατέληξα στο ίδιο συμπέρασμα πριν από πέντε χρόνια, όταν είδα την κατάσταση στη Β. Ιρλανδία, Χένρι.
• Κ.: Τους αρέσει.
• Τζ.Κ.: Σκέψου πως είναι μια χούφτα μόνο άνθρωποι που το κάνουν μακροχρόνια. Στους περισσότερους από εμάς αρέσει μια-δυο μέρες, υπάρχει όμως μια χούφτα που τους αρέσει παντοτινά.
• Κ.: Σωστά. Αυτό δεν σημαίνει πως οι ανθρωπιστές είχαν άδικο, σημαίνει απλά πως η ζωή τους είναι πιο δύσκολη απ’ ό,τι σκεφτόμασταν.
• Τζ.Κ.: Ναι. Και νομίζω πως η ζωή χειροτερεύει, Χένρι.
• Κ.: Νομίζω πως έχεις δίκιο.
• Τζ.Κ.: Δεν ξέρω τι εποχή περνάμε ή πρόκειται να περάσουμε, ένας ιστορικός όπως εσύ θα έπρεπε όμως στ’ αλήθεια να μας δώσει κάποια στιγμή μια λεπτομερή περιγραφή της και να μας πει πως νομίζεις ότι θα μοιάζει ο επόμενος μισός αιώνας.
• Κ.: Αυτό που θα σου πω είναι ότι χαίρομαι που δε θα βγάλω ένα μέρος του. Θα είναι κτηνώδης. […]
• Τζ.Κ.: Να υποθέσω πως οι Αμερικανοί φορολογούμενοι σας πληρώνουν για να φιλοσοφείτε με τις ώρες, έτσι δεν είναι;
Στο μεταξύ, στην Κύπρο οι μάχες συνεχίζονταν.
Ο παλιός (φοιτητής) είν’ αλλιώς
Τις επόμενες μέρες, τα τηλέφωνα ξανάναψαν. Τσαντισμένος με την κωλυσιεργία των Τούρκων, που δεν δέχονταν εκεχειρία προτού πετύχουν τους βασικούς στρατιωτικούς στόχους τους, ο Κίσινγκερ αποφάσισε να μιλήσει το πρωί της Κυριακής (21/7) αυτοπροσώπως στον Ετζεβίτ – που έσπευσε να δικαιολογηθεί επικαλούμενος -τι άλλο;- την ελληνική δολιότητα:
• Κ.: Καλημέρα, κύριε πρωθυπουργέ.
• Ε.: Καλή μέρα, Δρ Κίσινγκερ. Είμαστε στη μέση μιας συνεδρίασης του Συμβουλίου [Εθνικής] Ασφαλείας γι’ αυτό το ζήτημα. Εχουμε πρόβλημα. Αμφιβάλλουμε για την αξιοπιστία των Ελλήνων. Ο λόγος τιμής του Ιωαννίδη είναι ανέκδοτο. Αντιληφθήκαμε τώρα ποιο ήταν το ανέκδοτο πίσω από τα λόγια του. Είπε ότι μπορούμε να ανοίξουμε πυρ σε κάθε πλοίο που φέρει ελληνική σημαία. Τα πλοία του έχουν βάλει τουρκικές σημαίες!
• Κ.: Πολύ καλά, δεν πρόκειται κανείς να σας κατηγορήσει αν βυθίσετε τα δικά σας πλοία.
• Ε.: Οχι, Δρ. Κίσινγκερ, δεν είναι δικά μας πλοία. Είναι ελληνικά πλοία με τουρκικές σημαίες.
• Κ.: Ναι, κ. πρωθυπουργέ, μπορείτε όμως να τα βυθίσετε, αν δεν είναι δικά σας πλοία αλλά φέρουν τουρκικές σημαίες.
Οταν ο Τούρκος πρωθυπουργός συνέχισε στο ίδιο μοτίβο, ισχυριζόμενος πως οι Ελληνες πιλότοι μιλάνε τουρκικά για να προκαλέσουν σύγχυση, ο πάλαι ποτέ καθηγητής του τα πήρε στο κρανίο:
• Κ.: Τι ακριβώς θέλεις; Ξέρω πως είσαι έξυπνος άνθρωπος· το ξέρω από τον καιρό του Χάρβαρντ. Με όλον το σεβασμό, δεν μπορώ να τα φάω αυτά. Δεν μπορεί να συνεχιστεί αυτή η κατάσταση για έξι εβδομάδες.
• Ε.: Λένε πως θέλουν εκεχειρία. Εχει γίνει προφανές ότι θέλουν να εκμεταλλευθούν την εκεχειρία για να συγκεντρώσουν στρατεύματα στο νησί. Οι Ελληνες πρέπει να σταματήσουν αυτές τις μεθόδους.
• Κ.: Μου λες ότι δεν πρόκειται να δεχτείτε εκεχειρία;
• Ε.: Θα δεχτούμε εκεχειρία.
• Κ.: Σήμερα;
• Ε.: Είμαστε τώρα στη μέση της συζήτησης γι’ αυτό το πρόβλημα.
• Κ.: Αυτό σημαίνει καθυστέρηση πολλών ωρών ακόμα.
• Ε.: Μας απασχολεί το πρόβλημα των σημαιών. Μας είχαν δώσει τον λόγο τους ότι κανένα ελληνικό πλοίο δεν θα βρεθεί γύρω από την Κύπρο. Δεν μπορούμε να βασιστούμε πάνω τους.
Η τουρκική κωλυσιεργία έβγαζε, φυσικά, μάτι. Ο ισχυρισμός όμως του Ετζεβίτ για τον «λόγο» που είχε δώσει ο Ιωαννίδης περί μη επέμβασης (εν γνώσει προφανώς του Κίσινγκερ, που δεν φάνηκε να ξαφνιάζεται) δεν είναι δυνατόν να περάσει απαρατήρητος.
Η πρεμούρα του Κίσινγκερ (και του Κάλαχαν) για άμεση εκεχειρία πήγαζε από τον φόβο τους πως οι αντοχές (κι εσωτερικές ισορροπίες) του αθηναϊκού καθεστώτος είχαν, κι αυτές, τα όριά τους. Καθηγητής και φοιτητής ξανατηλεφωνήθηκαν έτσι δυο φορές ακόμη την ίδια μέρα, με το θερμόμετρο ν’ ανεβαίνει. Στη δεύτερη συνομιλία τους, μεγάλο μέρος της οποίας παραμένει απόρρητο, ο Κίσινγκερ πρέπει να ενημέρωσε τον Ετζεβίτ για επικείμενη πολιτική ανατροπή στη χώρα μας, όπως διαπιστώνουμε από την απάντηση του συνομιλητή του: «Αύριο όπως λέτε θα υπάρξει αλλαγή καθεστώτος – πραξικόπημα στην Ελλάδα, οπότε οφθαλμοφανώς οι νέοι ηγέτες δεν θα δεσμεύονται απ’ αυτή τη ρύθμιση».
Η τρίτη συνομιλία θα ξεκινήσει μ’ ένα αμφίσημο κομπλιμέντο για να καταλήξει στην κατάθεση αντικομμουνιστικών διαπιστευτηρίων:
• Κ.: Αν καταλαβαίνω την πρότασή σας, πρόκειται ειλικρινά για μιαν ακόμη κωλυσιεργία.
• Ε.: Οχι, όχι, δεν είναι κωλυσιεργία. Βλέπετε…
• Κ.: Είσαι πολύ καλός μαθητής μου. […] Πρέπει όμως να σου πω πως είμαστε πολύ στενοχωρημένοι κι ελπίζουμε πως δεν κάνετε κάτι που θ’ αποδειχθεί μακροπρόθεσμα καταστροφή για την Τουρκία. […] Δεν μπορεί να σας συμφέρει, όταν τελειώσουν όλα αυτά, η Κύπρος να γείρει προς τους κομμουνιστές.
• Ε.: Βλέπετε, κ. Κίσινγκερ, θα ήθελα να είχαμε την ευκαιρία να τα συζητήσουμε αυτά μαζί σας και με τον κ. Σίσκο. Ακολουθήσαμε για 10 χρόνια στο Κυπριακό την πολιτική που συνιστούσαν οι ΗΠΑ: και πού καταλήξαμε; Εχουμε διαφορετικές απόψεις επ’ αυτού. Πιστεύουμε πως οι Τούρκοι χωρικοί της Κύπρου είναι η καλύτερη εγγύηση ενάντια στον κομμουνισμό.
Η λάμψη του ελληνικού δαιμονίου
Αντίπαλο δέος του Ετζεβίτ, στη δεδομένη συγκυρία, ήταν ως γνωστόν ο Αδαμάντιος Ανδρουτσόπουλος. Αμερικανοσπουδαγμένος κι αυτός, με παραμονή μιας δεκαετίας περίπου στις ΗΠΑ − αν και το επίσημο βιογραφικό του, που τον ήθελε διδάκτορα του Πανεπιστημίου του Σικάγο, αποδείχθηκε σε μεγάλο βαθμό πλαστό («Μακεδονία», 1/8/1974). Εξ ου και, στις τηλεφωνικές συνομιλίες του με τον Κίσινγκερ (21/7) δυσκολεύτηκε να κατανοήσει επακριβώς τα διαμειβόμενα, πόσο μάλλον να φέρει αντιρρήσεις:
• Α.: Το πρόβλημα είναι πως, όταν μιλήσαμε, έμεινα με την εντύπωση, γιατί νομίζω πως μου το καταστήσατε σαφές, πως η εκεχειρία θα είναι άμεση.
• Κ.: Αυτή ήταν η εντύπωσή μου. Η εντύπωσή μου ήταν πως θα είχα μια πολύ γρήγορη απάντηση αλλά αποδείχθηκε πιο δύσκολο απ’ ό,τι νόμιζα. […] Ελπίζουμε πάρα πολύ η κυβέρνησή σας να επιδείξει τη μέγιστη δυνατή αυτοσυγκράτηση. Επειδή εκτιμούμε πολύ τη φιλία και τη συμμαχία μας. Σας ευχαριστώ.
• Α.: Δεν ξέρω τι άλλο μπορεί να γίνει από πλευράς μας.
• Κ.: Οχι, δεν μπορείτε να κάνετε τίποτα. Θα είμαστε σ’ επαφή.
Υστερα από τρία τέταρτα:
• Κ.: [Οι Τούρκοι] θα δεχθούν απόψε κατ’ αρχήν την ιδέα μιας εκεχειρίας· είναι έτοιμοι να συναντηθούν μαζί σας αύριο το πρωί στις 8 στη Βιέννη, ή όποια άλλη ευρωπαϊκή πόλη, σε οποιοδήποτε επίπεδο, […] και τότε θα συμφωνήσουν για εκεχειρία, αύριο το πρωί. Μπορείτε να το δεχτείτε αυτό;
• Α.: Καλά. Λέτε πως η εκεχειρία θα ξεκινήσει απόψε;
• Κ.: Θα συμφωνήσουν απόψε κατ’ αρχήν στην ιδέα της εκεχειρίας και θα το ανακοινώσουν. Υστερα αύριο το πρωί στις 8, προτίθενται να σας συναντήσουν στη Βιέννη. Θα είναι εκεί και ο υπουργός Εξωτερικών Κάλαχαν και θα στείλω εκεί και τον Σίσκο. Κι αυτό θα γίνει όταν ολοκληρωθούν οι λεπτομέρειες. […]
• Α.: Γίνεται μεθαύριο;
• Κ.: Δεν θα συμφωνήσουν για την έμπρακτη εφαρμογή της εκεχειρίας.
• Α.: Δεν καταλαβαίνω. Η εκεχειρία θα πραγματοποιηθεί απόψε;
• Κ.: Οχι. Η κατ’ αρχήν συμφωνία θ’ ανακοινωθεί απόψε.
• Α.: Απόψε. Και η εκεχειρία θα εξακολουθήσει μέχρι…
• Κ.: Θα επεξεργαστούν τους όρους της εκεχειρίας.
• Α.: Θα επεξεργαστούν τους όρους της εκεχειρίας;
• Κ.: Ναι.
• Α.: Και τι θα γίνει στο μεσοδιάστημα; Θα πολεμούν;
• Κ.: Αυτή είναι η εντύπωσή μου. Ναι.
«Μόλις μίλησα με τους Ελληνες και δεν νομίζω να πολυκατάλαβαν την πρόταση», θα εξηγήσει έτσι ο Κίσινγκερ λίγο αργότερα στον Κάλαχαν. Ακόμη καυστικότερος είναι δε στις οδηγίες του προς τον Σίσκο: «Τηλεφώνησα στον Ελληνα πρωθυπουργό κι είπε πως θα μπορούσαν να συναντηθούν την Τρίτη, αλλά αυτό ήταν όταν νόμιζε πως θα υπάρξει εκεχειρία. […] Κι όταν του έκανα αυτή την πρόταση, δεν την απέρριψε. Είπε πως είναι τελείως καινούργια· πρέπει να το μελετήσουν. Μπορείς τώρα ν’ αναλάβεις τη συνέχεια; Δεν νομίζω πως το κατάλαβε πλήρως».
Τα απομνημονεύματα του Ανδρουτσόπουλου επιβεβαιώνουν πλήρως αυτή την εκτίμηση. Ο Κίσινγκερ, διαβάζουμε, «ετηλεφώνησε και πάλιν διά με διαβεβαιώση περί της παρεμβάσεώς του διά την κατάπαυσιν του πυρός» («Η μαρτυρία ενός πρωθυπουργού», Αθήναι 1993, σ.421).
Τέλος καλό…
Τελική κατάληξη του πρώτου Αττίλα ήταν, ως γνωστόν, η κατάρρευση της χούντας Ιωαννίδη και η δημοκρατική τομή της Μεταπολίτευσης. Τα διαθέσιμα τηλεφωνήματα του Κίσινγκερ μας επιτρέπουν μια φευγαλέα μόνο ματιά στο σχετικό υπερατλαντικό παρασκήνιο.
«Διάβασα τα τηλεγραφήματα κι είχα κι εγώ μιαν ενδιαφέρουσα αναφορά από την Αθήνα, από μια πηγή. Κάθε αλλαγή που θα γίνει θα είναι προς το χειρότερο», τον πληροφορεί λ.χ. το πρωί της 21ης Ιουλίου ο Βρετανός ομόλογός του. Ο ίδιος ο Κίσινγκερ μόλις είχε βγει από μια φορτισμένη σύσκεψη της διυπηρεσιακής Ομάδας Ειδικών Δράσεων κι έσπευσε να ενημερώσει τον ομόφρονα επιτελάρχη του Λευκού Οίκου, Αλεξάντερ Χέιγκ: «Εχουμε μαζικό πρόβλημα με το Αμύνης. Ο Σλέσινγκερ ήρθε στη συνάντηση. Εχει πάρει μια απόλυτη θέση γι’ ανατροπή των Ελλήνων. […] Εχω υπερκεραστεί από τα αριστερά. […] Ο Σλέσινγκερ προτείνει να υποκαταστήσει ο βασιλιάς μια κυβέρνηση που δεν έχει ακόμη ανατραπεί. Ο [διευθυντής της CIA Ουίλιαμ] Κόλμπι έχει τώρα ταχθεί με τον Σλέσινγκερ. Είναι το χειρότερο πράγμα που έχω δει ποτέ».
Μετά το τηλεφώνημα του Κάλαχαν, θα ξαναπάρει πάλι τον Χέιγκ: «Οι Βρετανοί παρακαλάνε να σώσουμε το ελληνικό καθεστώς και να κάνουμε τους Τούρκους να πάψουν σύντομα το πυρ». Ο συνομιλητής του διαπιστώνει με νόημα, υπονοώντας -κι αυτός- κάποιον ανομολόγητο σχεδιασμό, πως «αυτό θα μπορούσε να ξηλώσει το όλο πράμα».
Στο τρίτο κατά σειρά τηλεφώνημα, ένας Κίσινγκερ σε κατάσταση υστερίας τον πληροφορεί πως «αν δεν πετύχουμε κατάπαυση πυρός σήμερα, θα γίνει πραξικόπημα στην Ελλάδα», για να διευκρινίσει σχεδόν αμέσως ότι «πραξικόπημα μπορεί να γίνει έτσι κι αλλιώς, είτε πετύχουμε εκεχειρία είτε όχι». Η συνέχεια, μισή σελίδα περίπου, είναι λογοκριμένη.
Μια μέρα μετά, Κίσινγκερ και Κάλαχαν είναι απεναντίας αισιόδοξοι για τις εξελίξεις:
• Κ.: Αυτό που καταλαβαίνουμε είναι ότι γίνεται πραξικόπημα στην Ελλάδα.
• Τζ.Κ.: Ναι. Μου είπαν πως αυτός ο Ντάβος παίρνει την εξουσία. Ισχύει;
• Κ.: Σωστά, και η ανάγνωσή μας είναι πως δεν είναι και τόσο κακός. Είναι πιο μετριοπαθής. Εντύπωσή μου -εντύπωσή μας- είναι πως αυτό το φιλαράκι μπορεί να μην είναι και τόσο κακό στη συνεργασία μαζί του.
• Τζ.Κ.: Εντάξει, συμφωνώ, μου είπαν όμως πως είναι κάπως αντιτούρκος.
Αρχηγός του Γ’ Σώματος Στρατού, ο Ιωάννης Ντάβος έπαιξε όντως καθοριστικό ρόλο στη Μεταπολίτευση, δίχως όμως να «πάρει την εξουσία». Ετσι κι αλλιώς, οι δυο συνάδελφοι ένιωθαν πάντως δικαιωμένοι:
• Κ.: Αλήθεια τη χάρηκα τη συνεργασία μαζί σου επ’ αυτού.
• Τζ.Κ.: Κι εγώ στ’ αλήθεια. Νομίζω πως δεν τα πήγαμε και τόσο άσχημα, ε;
• Κ.: Νομίζω ότι βγήκαμε με καθαρό κέρδος.
Στις 23/7 ο Κίσινγκερ πανηγυρίζει πλέον ανοιχτά, μιλώντας με τον κυβερνήτη της Ν. Υόρκης, Νέλσον Ροκφέλερ:
• Κ.: Τα πράγματα ήρθαν όπως ακριβώς θέλουμε. Ο Σαμψών έφυγε κι έχουν εκεί έναν τύπο που ήταν στ’ αλήθεια η πρώτη επιλογή μας.
• Ρ.: Αν είναι όπως τα λες, είναι μια χαρά.
• Κ.: Διατηρούμε όμως ανοιχτό και το δικαίωμα επιλογής του άλλου.
• Ρ.: Βγήκαν λοιπόν όλα σύμφωνα με το σχέδιο.
• Κ.: Ναι, και κρατήσαμε τους Ρώσους έξω τελείως απ’ αυτό.
Εμειναν μόνο κάποιες μικρές κηλίδες, την ύπαρξη των οποίων μαθαίνουμε χάρη στις αντιζηλίες των ηγετικών κλιμακίων μιας κυβέρνησης που βίωνε κι αυτή τα πρόθυρα της δικής της κατάρρευσης. Βρισκόμαστε στις 24/7/1974 κι ο Σλέσινγκερ ανταλλάσσει με τον Κίσινγκερ φαρμακερές φιλοφρονήσεις:
• Σ.: Εφερες σε πέρας ένα πραξικόπημα.
• Κ.: Το ανακοίνωσα χθες στον Τύπο.
• Σ.: Ο στόχος επετεύχθη. Είχα μια μακρά συνομιλία με τον [υφυπουργό Αμυνας] Μπομπ Ελσγουορθ. Δεν ξέρω αν είχες μια πλήρη ενημέρωση από τον Σίσκο.
• Κ.: Οχι, κατέθετα όλο το πρωί [για το Γουοτεργκέιτ]. Θα συναντήσω τον Σίσκο μόλις τώρα.
• Σ.: Λέει πως αυτός και ο Σίσκο συμφωνούν. Το θέμα για το οποίο πρέπει να σε ενημερώσει …κάποιες από τις αδυναμίες που εντοπίστηκαν στην πρεσβεία της Αθήνας επ’ αυτού. [δυο σειρές λογοκριμένες].
• Κ.: Την ανατροπή στην Κύπρο;
• Σ.: … μπορεί να σκέφτηκαν πως είχαν αμερικανική έγκριση.
[έξι σειρές λογοκριμένες]
• Σ.: Ναι, το βλέπω.
• Κ.: Αν αυτό αληθεύει, θα μιλήσω γι’ αυτό με τον Σίσκο. Τότε, έχω μια βάση για να κάνω κάτι.
• Σ.: [μια σειρά λογοκριμένη]
• Κ.: Ναι.
Τη συνέχεια θα τη μάθουμε αν και όταν αποχαρακτηριστούν τα λογοκριμένα.
Τάσος Κωστόπουλος
