Απόστολος Παπατόλιας «Η “επόμενη μέρα” του εθνικού και ευρωπαϊκού συνταγματισμού», εκδόσεις Παπαζήση, 2020
H πανδημία του Covid-19 είναι μια κρίσιμη περίοδος και για το συνταγματικό δίκαιο. Τα έκτακτα μέτρα που λήφθηκαν για να αναχαιτίσουν την εξάπλωση της νόσου έθεσαν σοβαρά ζητήματα σχετικά με την προστασία των συνταγματικών δικαιωμάτων, τον σεβασμό των θεμελιωδών αρχών και τη λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών. Η βαρύτητα των συνεπειών τους στην συνταγματική οργάνωση του πολιτικού και κοινωνικού βίου δικαιολογεί την ένταση των σχετικών συζητήσεων στην Ελλάδα και την Ευρώπη: καθώς οι εξελίξεις τείνουν να εξαρτήσουν το συνταγματικό δίκαιο από την «κανονικότητα», να το καταστήσουν δίκαιο που οι κυβερνώντες θα μπορούν να αναστέλλουν εν όψει των πολλαπλασιαζόμενων κινδύνων, η διαχείριση της πανδημίας προσλαμβάνει υπαρξιακό χαρακτήρα για τον συνταγματισμό.
Με αφορμή τις συνταγματικές αντιλογίες της πανδημίας, ο Απ. Παπατόλιας προσεγγίζει το μέλλον του εθνικού και ευρωπαϊκού συνταγματισμού σε μια ενδιαφέρουσα έκδοση που επιχειρεί να πραγματευτεί όλες τις σύγχρονες παραμέτρους του συνταγματικού φαινομένου. Ο στόχος της έρευνας που διατυπώνεται ρητά, αφορά «στη διατύπωση μιας όσο το δυνατόν πιο αξιόπιστης και αντικειμενικής προσέγγισης για τη θεσμική και νομικοπολιτική διάσταση της πανδημίας, η οποία θα σέβεται την αρχή του επιστημονικού πλουραλισμού και της στοχαστικής αμφιβολίας, χωρίς να ενδίδει στον πειρασμό της μελλοντολογίας ή ενός πατερναλιστικού ηθικο-επιστημονικού διδακτισμού, ανάλογου με εκείνον που κατακλύζει καθημερινά το τηλεοπτικό τοπίο.»
Ωστόσο, η διαπραγμάτευση υπερβαίνει πολύ τη δηλωμένη στόχευση: δεδομένου ότι η υγειονομική κρίση επέβαλε την άμεση παρέμβαση του κράτους και ανέδειξε τη σημασία της ανάληψης και εκπλήρωσης της κοινωνικής αποστολής του, ο συγγραφέας επισκοπεί όχι μόνον τα προβλήματα που αφορούν τα θεμελιώδη δικαιώματα και τη δημοκρατία, αλλά και ερωτήματα σχετικά με τον σύγχρονο ρόλο του κράτους, τις σχέσεις του με την οικονομία και τη συνδρομή του στη συγκρότηση ή/και αναμόρφωση των παραγωγικών σχέσεων. Τέλος, εντάσσει στον προβληματισμό του τις επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης και τις αλλαγές που παρατηρούνται στην διακυβέρνηση της ΕΕ, σχολιάζοντας ακόμη και την πολύ πρόσφατη απόφαση Weiss του Γερμανικού Ομοσπονδιακού Συνταγματικού Δικαστηρίου που συνεχίζει τον «διάλογο» των δικαστών – ουσιαστική παράμετρο της πολιτικής ενοποίησης της Ευρώπης.
Έκτακτες ερμηνείες
Για να τιθασεύσει τούτη την τεράστια ύλη, ο Παπατόλιας κατατάσσει τις απόψεις που διατυπώνονται σε δίπολα, γύρω από τέσσερις άξονες, τα αντίστοιχα κεφάλαια της μελέτης. Συγκροτεί, λοιπόν, τέσσερα αντιθετικά ζεύγματα, στα οποία κωδικοποιεί αντιπαραθετικές ερμηνείες για την κρίση και όχι μόνον.
Στο πρώτο κεφάλαιο κατηγοριοποιούνται οι αντιτιθέμενες απόψεις σε σχέση με τους περιορισμούς που επιβλήθηκαν και το αίτημα προστασίας των συνταγματικών δικαιωμάτων κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Παρουσιάζονται με πληρότητα και ειλικρίνεια οι προτάσεις τόσο αυτών που υποστήριξαν τη συνταγματικότητα των περιορισμών, όσο και εκείνων που ανέδειξαν την υπέρβαση των ορίων που επιβάλλει ο καταστατικός χάρτης. Ενώ, όμως, επισημαίνονται το νομιμοποιητικό αποτέλεσμα των «έκτακτων ερμηνειών», καθώς και ο κλονισμός που αυτές επιφέρουν στην εγγυητική λειτουργία του Συντάγματος, ο συγγραφέας διστάζει να συνταχθεί με τη θετική προσέγγιση του δικαίου για να αξιολογήσει τα μέτρα: παραγνωρίζοντας κάπως ότι σε συγκεκριμένες ιστορικές περιστάσεις ο θετικισμός, ιδίως στο πεδίο του συνταγματικού δικαίου, ανάγεται σε οχυρό της προσωπικής και συλλογικής αυτονομίας, χαρακτηρίζει ως φορμαλιστικές τις θεωρήσεις που αναζητούν στο Σύνταγμα το περιεχόμενο του εφαρμοστέου κανόνα, με άλλα λόγια που αναζητούν συγκεκριμένα κανονιστικά όρια στις παρεμβάσεις των κυβερνώντων. Προχωρά, λοιπόν, σε ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις για την υποβάθμιση του ελέγχου της αναλογικότητας και επισημαίνει τον κίνδυνο αυτοκατάργησης του συνταγματισμού μέσα από την εμπέδωση του κράτους πρόληψης, αλλά αρνείται να αναγνωρίσει την αλληλεξάρτηση της επιστημολογικής επιλογής και της πολιτικής πραγματικότητας μέσα στην οποία (ανα)διατυπώνεται ο συνταγματικός κανόνας. Τούτο έχει ως αποτέλεσμα να συντάσσεται πολιτικά με όσους προσπαθούν να αποκαταστήσουν την κανονιστικότητα των κοινωνικών δικαιωμάτων και τον θεμελιώδη χαρακτήρα της αρχής της κοινωνικής αλληλεγγύης και ταυτόχρονα να καταγγέλλει τον λόγο τους ως καταγγελτικό, όταν αναδεικνύουν την αντίθεση των κυβερνητικών επιλογών στους ισχύοντες συνταγματικούς κανόνες.
Αποκατάσταση αντιπροσωπευτικών θεσμών
Η αποκατάσταση της ανεμπόδιστης λειτουργίας των αντιπροσωπευτικών θεσμών αποτελεί το αντικείμενο του δεύτερου κεφαλαίου. Εδώ περιγράφονται η ιδιότυπη διαρρύθμιση της κοινοβουλευτικής λειτουργίας λόγω της πανδημικής κρίσης (που την χαρακτηρίζει ως αναστολή) και μέσα από αυτή η καλλιέργεια της ανοχής στον αυταρχισμό. Αποτιμάται η συνδρομή της έκτακτης ανάγκης στην εγκατάσταση της τεχνοδημοκρατίας: Αποδίδοντας τα πρωτεία για τη λήψη των αποφάσεων στους «ειδικούς», η κυβέρνηση αποδέχεται, αν δεν οργανώνει, την υποχώρηση της πολιτικής και τη διαχείριση των δημόσιων υποθέσεων με τεχνοκρατικούς όρους. Η έμφαση στην ατομική ευθύνη για την αντιμετώπιση βαρύτατων κινδύνων ενισχύει την υποβάθμιση της δημοκρατικής διακυβέρνησης με άξονα το γενικό συμφέρον και θεμέλιο τη λογοδοσία των κυβερνώντων.
Στα επόμενα δυο κεφάλαια εξετάζονται οι διεθνείς διαστάσεις της κακοτυχίας του συνταγματισμού. Για να απαντηθεί το δίλημμα «παρεμβατισμός του εθνικού κράτους ή νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση» διατυπώνεται μια ενδιαφέρουσα πρόταση ανασχεδιασμού των στοιχείων που συγκροτούν το δίπολο. Δεδομένου ότι ο κρατικός παρεμβατισμός δεν υπήρξε ποτέ κοινωνικοπολιτικά ουδέτερος και ότι η παγκοσμιοποίηση μπορεί υπό προϋποθέσεις να απαλλαγεί από τα αγοραία χαρακτηριστικά της, ο σχεδιασμός της επέκτασης των εγγυήσεων του συνταγματικού δικαίου και σε διεθνές επίπεδο, μοιάζει ελκυστική πρόταση. Αναλυτική είναι η διαπραγμάτευση του προβλήματος της διακυβέρνησης της ΕΕ και της επίδρασης της πανδημίας στη μορφή της. Η γνώριμη αντιπαράθεση ανάμεσα σε όσους προκρίνουν την διακυβερνητική διαχείριση της ενωσιακής εξουσίας και στους υποστηρικτές μιας ομοσπονδιακής προοπτικής, αποκτά στην εποχή του Covid-19 νέα σημασία. Υποστηρίζεται, ότι η πανδημία, θέτοντας στο προσκήνιο προκλήσεις όπως αυτή της αμοιβαιοποίησης του χρέους, θα μπορούσε να αποτελέσει ευκαιρία για την ευρωπαϊκή πολιτική ενοποίηση.
Ο διάβολος παραμένει στο πραιτώριο
Στο επίμετρο, ο συγγραφέας συγκεφαλαιώνει το συνταγματικό του αφήγημα για την κρίση. Είναι ένα αφήγημα που διεκδικεί να πείσει τους πολίτες και να εξασφαλίσει την ιδεολογικοπολιτική ηγεμονία όσων θα το υιοθετήσουν. Η βαρύτητα του εγχειρήματος εξηγεί το πολεμικό ύφος και την πεισματική, ενίοτε άδικη, προσπάθεια να ανατραπούν διαφορετικές προσεγγίσεις ως «ιδεοληπτικές βεβαιότητες» ή «στρεβλωτικές αυταπάτες». Επί της ουσίας: η θεώρηση του Παπατόλια στηρίζεται στην αυθεντία των κλασικών που διαμόρφωσαν τον συνταγματισμό ως τεχνική των αντιβάρων και των αλληλοεξισορροπήσεων. Έτσι, προτείνει το Σύνταγμα να αντιμετωπίζεται σαν σύστημα θεσμών και οργάνων που εξασφαλίζουν την επίτευξη ορισμένων κοινών στόχων και όχι σύνολο κανόνων. Με τον τρόπο αυτό εξορκίζει την ερμηνευτική διαδικασία, επιδιώκοντας τη μηχανική άρα αναντίλεκτη πραγμάτωση των διαδικασιών. Ο διάβολος, όμως, παραμένει κρυμμένος στο πραιτώριο: στη συνταγματική δημοκρατία, οι αρμοδιότητες και οι εξουσίες των κρατικών οργάνων προβλέπονται από κανόνες και χωρίς μια συνεκτική θεωρία για την ερμηνεία τους, η άσκησή τους καταλήγει σε αυθαιρεσία και αυταρχισμό.
Η Ιφιγένεια Καμτσίδου είναι αν. καθηγήτρια Συνταγματικού Δικαίου
Πηγή: Η Εποχή
