Στην «Εφημερίδα των Συντακτών» της 28ης Φεβρουαρίου δημοσιεύθηκε ανοιχτή επιστολή του Βασίλη Γκόνη, ο οποίος κατηγορείται για συμμετοχή σε τρομοκρατική οργάνωση για την υπόθεση της αποθήκης-γιάφκας που βρέθηκε τον Νοέμβριο του 2024 στο Παγκράτι. Ο κατηγορούμενος είναι ταυτόχρονα και υποψήφιος διδάκτορας στον Τομέα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ με θέμα τις εκκαθαρίσεις του διδακτικού προσωπικού του Πανεπιστημίου Αθηνών από το 1911 έως το 1975.
Εκείνο που προβληματίζει έντονα είναι το απόσπασμα της ανοιχτής επιστολής στο οποίο αναφέρεται ότι από τη βιβλιοθήκη του κατηγορουμένου κατασχέθηκαν βιβλία, «όπως των Λ. Καλλιβρετάκη “Το Πολυτεχνείο έξω από το Πολυτεχνείο”, Μ. Χαραλαμπίδη «Η εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα», «Οι Δωσίλογοι», Κ. Κορνέτη «Τα παιδιά της δικτατορίας», Γ. Στεφανίδη «Ανεπιθύμητοι και αναλώσιμοι. Οι αντάρτες του συνταγματάρχη Ψαρρού και ο κατοχικός εμφύλιος 1943-44», Μ. Μπόση «Περί του ορισμού της τρομοκρατίας», Κλ. Γρίβα «Τρομοκρατία», H. Winkler «Βαϊμάρη: Η ανάπηρη δημοκρατία 1918-1933», I. Zbarsky «Οι ταριχευτές του Λένιν» και το συλλογικό έργο «Universities under Dictatorship» (Pennsylvania State University Press)».
Και εδώ ακριβώς αρχίζουν τα ερωτήματα: Από πότε ένα επιστημονικό βιβλίο μπορεί να αποτελέσει αποδεικτικό στοιχείο για την τέλεση μιας εγκληματικής πράξης; Από πότε η αθωότητα ή η ενοχή ενός κατηγορουμένου κρίνεται όχι με βάση τις πράξεις του αλλά με βάση τα βιβλία που βρίσκονται στη βιβλιοθήκη του; Και πώς όλα αυτά συμβιβάζονται με μια έννομη τάξη όπου οι ελευθερίες της σκέψης, της έκφρασης, της επιστήμης και της έρευνας κατοχυρώνονται σε μια σειρά από συνταγματικές διατάξεις (βλ. τα άρθρα 5Α, 14 και 16 του Συντάγματος);
Το σημαντικό εν προκειμένω δεν είναι ότι ορισμένα από τα παραπάνω βιβλία είναι πραγματικά εξαιρετικά. Ούτε επίσης ότι ορισμένα από αυτά συγκαταλέγονταν στα ευπώλητα όταν πρωτοκυκλοφόρησαν. Ούτε ότι αρκετά από αυτά ουδεμία σχέση έχουν με το θέμα της τρομοκρατίας. Σημασία έχει ότι κάποια βιβλία ενδέχεται να χρησιμοποιηθούν ως ενοχοποιητικά στοιχεία για την υποστήριξη βαρύτατων ποινικών κατηγοριών. Σημασία έχει ότι σε ένα καθεστώς φιλελεύθερης δημοκρατίας φαίνεται να υπάρχουν «καλά» και «κακά» βιβλία, βιβλία που δικαιούται να έχει κανείς στη βιβλιοθήκη του και βιβλία που, αν τα έχει, κινδυνεύει να χρησιμοποιηθούν ως ενοχοποιητικά στοιχεία εναντίον του.
Οταν κάποιος επιθυμεί να εκπονήσει μια καλή διδακτορική διατριβή στις κοινωνικές επιστήμες, πρέπει να διαβάσει πολλά βιβλία για το γενικότερο ιδεολογικό και πολιτικό πλαίσιο των εποχών που πραγματεύεται. Διαφορετικά κινδυνεύει η διατριβή του να είναι «στεγνή» και «ρηχή». Ανεξαρτήτως όμως τούτου, εάν κάποιος δεν θέλει να είναι «στεγνός» και «ρηχός» ούτε ως πολίτης, οφείλει να διαβάζει και να ενημερώνεται για τα θέματα που αφορούν τα κατασχεθέντα βιβλία. Να ενημερώνεται δηλαδή για την κατοχή και την αντίσταση, για τη δικτατορία, για τους εμφύλιους πολέμους και για το φαινόμενο της τρομοκρατίας. Αλλιώς δεν είναι καλός πολίτης, αλλά ένας «ιδιώτης» που ενδιαφέρεται μόνο για τις προσωπικές του υποθέσεις.
Το βαθύτερο όμως πρόβλημα με την προκείμενη υπόθεση βρίσκεται αλλού και είναι θέμα παιδείας και πολιτισμού: Η κατάσχεση των βιβλίων υπονοεί ότι από αυτά μπορούν να εξαχθούν συμπεράσματα για τη στάση του κατηγορουμένου απέναντι στην τρομοκρατία. Κατ’ αρχάς πρέπει να τονιστεί ότι σε ένα κράτος δικαίου κάποιος μπορεί να διωχθεί μόνο για τις πράξεις του και σε καμία περίπτωση για τις ιδέες του.
Πέραν όμως τούτου, είναι εξαιρετικά αναχρονιστικό και αντίθετο στο ουσιαστικό νόημα της παιδείας να ταυτίζει κανείς τον αναγνώστη με τον συγγραφέα ενός βιβλίου και να θεωρεί ότι ο αναγνώστης ταυτίζεται με τις απόψεις του συγγραφέα. Τα πιο ενδιαφέροντα και πιο χρήσιμα βιβλία είναι αυτά με τα οποία διαφωνείς και αυτά που σε προβληματίζουν. Οχι αυτά που αυξάνουν την αυταρέσκειά σου, επειδή συμφωνούν με τις απόψεις σου.
Ολες οι παραπάνω σκέψεις δεν είναι καινούργιες. Τις έχει διατυπώσει εδώ και αιώνες ο John Stuart Mill στην πραγματεία του «On Liberty». Αυτό όμως που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί μάλλον πρωτόγνωρο για το πολίτευμά μας είναι να χρησιμοποιούνται τα βιβλία ως εν δυνάμει ενοχοποιητικά στοιχεία. Και αυτό δεν είναι υπόθεση του ενός συγκεκριμένου κατηγορουμένου (που και αυτός δικαιούται μια δίκαιη δίκη όπως όλοι οι κατηγορούμενοι). Είναι υπόθεση όλων μας.
