Ο Σεργκέι Νταβίντι, Ρώσος δικηγόρος και ακτιβιστής για τα ανθρώπινα δικαιώματα και επικεφαλής του ανεξάρτητου προγράμματος «Υποστήριξη Πολιτικών Κρατουμένων, Memorial» μιλάει στην «Εποχή» για τα ανθρώπινα δικαιώματα στη Ρωσία, τους πολιτικούς κρατούμενους, και τους Ουκρανούς αιχμαλώτους πολέμου. Να σημειωθεί ότι η Memorial είναι μια οργάνωση υπεράσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που πήρε το Νόμπελ Ειρήνης το 2022 και μετά διαλύθηκαν οι δύο κύριες νομικές οντότητες στη Ρωσία, με απόφαση του Ανώτατου Δικαστηρίου, για παραβίαση του νόμου περί ξένων πρακτόρων. Έκτοτε, συνεχίζονται ορισμένα από τα προγράμματά της.
Εδώ και χρόνια το καθεστώς Πούτιν είναι ένα από τα πιο αυταρχικά στον κόσμο. Πώς είναι σήμερα τα πράγματα; Δώσε μας μια εικόνα για την κατάσταση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη Ρωσία.
Όλα τα χρόνια από τότε που ο Πούτιν ήρθε στην εξουσία έχουν σημαδευτεί από μια σταθερά επιταχυνόμενη επιδείνωση της κατάστασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Κάθε χρόνο φέρνει νέους περιορισμούς στα δικαιώματα και τις ελευθερίες, μαζί με αυστηρότερες τιμωρίες για την παραβίασή τους. Κάθε χρόνο νέες κατασταλτικές ποινικές διατάξεις έρχονται όλο και περισσότερο, σε αντίθεση όχι μόνο με τις διεθνείς υποχρεώσεις της Ρωσίας, αλλά και με το ίδιο της το Σύνταγμα. Τα πιο αξιοσημείωτα ορόσημα σε αυτή την πορεία περιλαμβάνουν, ειδικότερα, τα εξής: α) Την ποινικοποίηση των «επανειλημμένων παραβιάσεων των κανόνων για τη διεξαγωγή δημόσιων εκδηλώσεων» (στην πράξη, μπορούν να επιβληθούν μακροχρόνιες ποινές φυλάκισης για μόλις τέσσερις ατομικές πικετοφορίες), β) την εισαγωγή του χαρακτηρισμού «ξένοι πράκτορες», ο οποίος συνεπάγεται σοβαρούς περιορισμούς στα δικαιώματα και τις ελευθερίες των διαφωνούντων πολιτών, ανεξάρτητων ΜΚΟ και άλλων ενώσεων, και ποινική δίωξη για μη συμμόρφωση με τις απαιτήσεις που επιβάλλονται σε όσους χαρακτηρίζονται ως «ξένοι πράκτορες», γ) την εισαγωγή της κατηγορίας των «ανεπιθύμητων οργανώσεων», ένας χαρακτηρισμός που αποδίδεται πλέον σε δεκάδες διεθνή ιδρύματα και ξένες οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, εκπαιδευτικές, περιβαλλοντικές και άλλες, με ποινική τιμωρία για οποιαδήποτε συνεργασία μαζί τους, δ) τη διεύρυνση και η ασάφεια των εννοιών του «εξτρεμισμού» και αργότερα της «τρομοκρατίας», οι οποίες δεν περιορίζονται πλέον σε βίαιες ενέργειες ή εκκλήσεις για βία. Η κριτική των αρχών ή των εκπροσώπων τους μπορεί να χαρακτηριστεί ως «έκκληση για εξτρεμισμό» ή «δικαιολόγηση της τρομοκρατίας», ενώ ακόμη και ουδέτερες δηλώσεις σχετικά με τις ενέργειες των ουκρανικών ενόπλων δυνάμεων ή οποιονδήποτε πολιτικών, θρησκευτικών ή στρατιωτικών ομάδων που έχουν αυθαίρετα χαρακτηριστεί ως «τρομοκρατικές» μπορούν να αποτελέσουν λόγους για ποινικές κατηγορίες. ε) Τη δίωξη ανθρώπων απλώς επειδή έστειλαν μερικά ευρώ σε απαγορευμένες ομάδες της αντιπολίτευσης ή στην Ουκρανία.
Κατά πόσο έχει αλλάξει η κατάσταση μετά την εισβολή στην Ουκρανία;
Από το 2022 εισήχθη απαγόρευση, που τιμωρείται με μακροχρόνιες ποινές φυλάκισης, για οποιαδήποτε κριτική στις ρωσικές ένοπλές δυνάμεις ή διάδοση αληθινών πληροφοριών σχετικά με τον πόλεμο. Απαγορεύτηκε επίσης η συνεργασία με διεθνείς οργανισμούς στους οποίους δεν συμμετέχει η Ρωσία, καθώς και οι εκκλήσεις για κυρώσεις κατά των ρώσων εγκληματιών πολέμου και καταπατητών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ο αριθμός των ανθρώπων που κατηγορούνται για προδοσία έχει αυξηθεί δεκάδες φορές, φτάνοντας πλέον τις εκατοντάδες. Η οποιαδήποτε σχέση με την Ουκρανία μπορεί να χρησιμεύσει ως βάση κατηγορίας. Όλο αυτό το διάστημα το δικαστικό σύστημα υποβαθμίζεται σταθερά και τα δικαστήρια ελέγχονται πλήρως από την εκτελεστική εξουσία. Τα κριτήρια απόδειξης της ενοχής σε πολιτικά υποκινούμενες ποινικές υποθέσεις αλλάζουν συνεχώς, και οι δικαστές απλώς υποκρίνονται ότι σέβονται το τεκμήριο αθωότητας και την αντίδικη διαδικασία. Τα βασανιστήρια, οι καταναγκαστικές ομολογίες που αργότερα ανακλήθηκαν στο δικαστήριο, και οι καταθέσεις ανώνυμων μαρτύρων, διαδραματίζουν ολοένα και μεγαλύτερο ρόλο σε πολλές περιπτώσεις. Οι προσπάθειες των αρχών αποσκοπούν στη συστηματική καταστροφή των εκλογικών δικαιωμάτων, της ελευθερίας του λόγου, της ελευθερίας του συνέρχεσθαι και του συνεταιρίζεσθαι, ακόμη και της θρησκευτικής ελευθερίας. Το κράτος έχει ουσιαστικά εξαλείψει όλα τα κανάλια ανατροφοδότησης από την κοινωνία, στοχεύοντας στην πλήρη ανεξαρτησία του από τους πολίτες. Αυτές οι διαδικασίες επιταχύνθηκαν περαιτέρω μετά τις 24 Φεβρουαρίου του 2022 και την εισβολή στην Ουκρανία. Η πολιτική καταστολή ήταν προϋπόθεση για την εξωτερική επιθετικότητα και παραμένει προϋπόθεση για τη συνέχισή της. Μετά το 2014 στην Κριμαία και μετά το 2022 στα κατεχόμενα ουκρανικά εδάφη, η πολιτικά υποκινούμενη εγκληματική καταστολή έγινε επίσης βασικό εργαλείο ελέγχου του τοπικού πληθυσμού. Μια πρόσφατη τάση είναι οι πολιτικά υποκινούμενες διώξεις που αποσκοπούν στην ενίσχυση των αφηγήσεων της κρατικής προπαγάνδας. Εκμεταλλευόμενες και μονοπωλώντας τη μνήμη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι ρωσικές αρχές διώκουν ανθρώπους με παράλογες κατηγορίες για «αποκατάσταση του ναζισμού» επειδή εκφράζουν απόψεις για την ιστορία που διαφέρουν από την επίσημη εκδοχή. Επίσης, με το πρόσχημα της προστασίας των λεγόμενων «παραδοσιακών αξιών», οι αρχές κήρυξαν πρόσφατα ότι το «διεθνές κίνημα ΛΟΑΤΚΙ+» είναι εξτρεμιστικό. Δεκάδες άνθρωποι έχουν ήδη αντιμετωπίσει ποινικές κατηγορίες για φερόμενη συμμετοχή, συμπεριλαμβανομένων εκδοτών βιβλίων τα οποία απλώς αναφέρονται στα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα.
Πόσοι είναι σήμερα οι πολιτικοί κρατούμενοι στη Ρωσία και πώς μπορεί κάποιος να χαρακτηριστεί πολιτικός κρατούμενος;
Το πρόγραμμά μας (Υποστήριξη Πολιτικών Κρατουμένων, Memorial), παρακολουθεί περιπτώσεις φυλάκισης με πολιτικά κίνητρα στη Ρωσία από το 2008. Μέχρι σήμερα, οι λίστες μας περιλαμβάνουν σχεδόν 1.100 πολιτικούς κρατούμενους. Βασίζουμε την κατανόησή μας για τον όρο «πολιτικός κρατούμενος» στο ψήφισμα της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης του Συμβουλίου της Ευρώπης (PACE) του 2012. Αυτό περιλαμβάνει τόσο τους «κρατούμενους συνείδησης», ανθρώπους που στερούνται την ελευθερία τους αποκλειστικά για τη μη βίαιη άσκηση των δικαιωμάτων και των ελευθεριών τους ή για την ένταξή τους σε μια θρησκεία ή σε μια ομάδα, όσο και γενικότερα όλους όσους στερούνται παράνομα την ελευθερία τους για πολιτικούς λόγους. Οι λίστες μας, φυσικά, αντικατοπτρίζουν μόνο τον ελάχιστο αριθμό εκείνων που μπορούν να θεωρηθούν πολιτικοί κρατούμενοι. Περιλαμβάνουν μόνο τις περιπτώσεις που μπορέσαμε να μελετήσουμε και για τις οποίες ετοιμάσαμε αιτιολογημένες εκθέσεις για την αναγνώρισή τους. Ο συνολικός αριθμός των ανθρώπων που στερούνται την ελευθερία τους στη Ρωσία με τρόπους που δείχνουν σαφή σημάδια πολιτικών κινήτρων και παρανομίας είναι σήμερα περίπου 3.800. Αλλά ακόμη και αυτός ο αριθμός είναι ελλιπής, καθώς δεν έχουμε πληροφορίες για πολλές υποθέσεις. Επιπλέον, αυτός ο αριθμός δεν περιλαμβάνει τις πολλές χιλιάδες Ουκρανούς άμαχους ομήρους που έχουν απαχθεί από τα κατεχόμενα ουκρανικά εδάφη και κρατούνται σε απομόνωση χωρίς κατηγορίες. Δεδομένου ότι δεν γνωρίζουμε τον ακριβή αριθμό τους ή ακόμα και τα ονόματα των περισσότερων από αυτούς, δεν περιλαμβάνονται στις λίστες μας. Λαμβάνοντας αυτό υπόψη, ο συνολικός αριθμός των ανθρώπων που στερούνται την ελευθερία για πολιτικούς λόγους στη Ρωσία είναι τουλάχιστον 10.000. Αυτό μπορεί να μην φαίνεται πολύ για μια τόσο μεγάλη χώρα, αλλά η καταστολή στοχεύει στον εκφοβισμό της κοινωνίας. Ο επιλεκτικός της χαρακτήρας, σε συνδυασμό με την ενισχυτική επίδραση των σύγχρονων τεχνολογιών πληροφοριών, μεγεθύνει σημαντικά τον αντίκτυπό της.
Ποιες ποινές αντιμετωπίζουν οι πολιτικοί κρατούμενοι και ποιες είναι οι κατηγορίες εναντίον τους;
Οι κατηγορίες που χρησιμοποιούνται για πολιτική καταστολή στη σύγχρονη Ρωσία και στα κατεχόμενα ουκρανικά εδάφη είναι αρκετά ποικίλες. Ορισμένες είναι κατάφωρα παράνομες, όπως η «δυσφήμιση της χρήσης των ενόπλων δυνάμεων» ή η «οργάνωση των δραστηριοτήτων μιας ανεπιθύμητης οργάνωσης». Άλλες είναι κατηγορίες που θα μπορούσαν, κατ’ αρχήν, να υπάρχουν σε μια δημοκρατική κοινωνία, όπως η προδοσία ή η έκκληση για τρομοκρατία, αλλά στη Ρωσία εφαρμόζονται χωρίς αιτιολόγηση και για πολιτικούς σκοπούς. Οι πιο συνηθισμένες κατηγορίες σήμερα περιλαμβάνουν: α) προδοσία, β) «εμπιστευτική συνεργασία» με ξένη οργάνωση, γ) υποκίνηση ή δικαιολόγηση τρομοκρατίας, δ) συμμετοχή σε τρομοκρατική οργάνωση, ε) συμμετοχή σε εξτρεμιστική οργάνωση (για παράδειγμα, οι εκατοντάδες Μάρτυρες του Ιεχωβά), στ) διάδοση «εν γνώσει ψευδών πληροφοριών» σχετικά με τις ένοπλες δυνάμεις, ζ) «δυσφήμιση» των ενόπλων δυνάμεων. Οι ποινές φυλάκισης που επιβάλλονται, ποικίλλουν ανάλογα με τις κατηγορίες, αλλά δεν υπάρχουν ποτέ αθωώσεις και οι μη στερητικές της ελευθερίας ποινές είναι εξαιρετικά σπάνιες. Η ελάχιστη ποινή είναι συνήθως 4-5 χρόνια, ενώ η μέγιστη υπερβαίνει τα 20 χρόνια. Παρατηρούμε μια τάση σταθερής αύξησης των ποινών φυλάκισης σε πολιτικές υποθέσεις, καθώς και σκληρότερης μεταχείρισης των θυμάτων πολιτικής καταστολής.
Να μιλήσουμε και για τους ουκρανούς αιχμαλώτους πολέμου που βρίσκονται στη Ρωσία;
Ούτε εμείς, ούτε κανείς άλλος γνωρίζει τον ακριβή αριθμό τους, αλλά ανέρχονται σε χιλιάδες. Δυστυχώς, οι ρωσικές αρχές ουσιαστικά αρνούνται να αναγνωρίσουν την ιδιότητά τους ως αιχμαλώτων πολέμου και δεν τηρούν τις Συμβάσεις της Γενεύης. Οι άνθρωπο αυτοί κρατούνται σε απάνθρωπα σκληρές συνθήκες και υποβάλλονται σκόπιμα σε κακοποίηση και βασανιστήρια. Εκατοντάδες από αυτούς αντιμετωπίζουν ποινική δίωξη. Αυτό ισχύει συχνότερα για όσους υπηρέτησαν σε στρατιωτικές μονάδες που οι ρωσικές αρχές τις έχουν χαρακτηρίσει αυθαίρετα «τρομοκρατικές οργανώσεις». Όσοι συλλαμβάνονται σε ρωσικό έδαφος, όπως στην περιοχή του Κουρσκ, κατηγορούνται μαζικά για κατασκευασμένα αδικήματα τρομοκρατίας, και τα ρωσικά δικαστήρια επιβάλλουν μακροχρόνιες ποινές φυλάκισης στους ουκρανούς αιχμαλώτους πολέμου.
Πόσο εύκολο είναι να υπερασπίζεται κάποιος τους πολιτικούς κρατούμενους στη Ρωσία σήμερα; Ποιες δυσκολίες αντιμετωπίζετε και ποιο είναι το έργο σας;
Ελλείψει ανεξάρτητης δικαιοσύνης είναι αδύνατο να υπερασπιστούμε πλήρως τους πολιτικούς κρατούμενους. Ωστόσο, είναι τόσο δυνατό, όσο και απαραίτητο να τους υποστηρίξουμε και να τους προστατεύσουμε από τις χειρότερες παραβιάσεις των δικαιωμάτων τους, παρέχοντας νομική βοήθεια από ανεξάρτητους δικηγόρους, ανθρωπιστική βοήθεια και δημόσια προσοχή στις υποθέσεις τους. Αυτό όχι μόνο παρέχει ηθική και ψυχολογική υποστήριξη, βελτιώνοντας τις συνθήκες κράτησης, αλλά βοηθά επίσης στην τεκμηρίωση των παραβιάσεων. Χιλιάδες άνθρωποι στη Ρωσία και στο εξωτερικό γράφουν επιστολές σε πολιτικούς κρατούμενους, δωρίζουν χρήματα για την υποστήριξή τους και διαδίδουν πληροφορίες σχετικά με αυτούς. Το κράτος ασκεί πίεση στους υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το 2022, οι δύο κύριες νομικές οντότητες της Memorial διαλύθηκαν με δικαστική απόφαση, και πολλοί, συμπεριλαμβανομένου του προγράμματός μας «Υποστήριξη Πολιτικών Κρατουμένων Memorial», χαρακτηρίστηκαν «ξένοι πράκτορες». Ο ιστότοπός μας έχει μπλοκαριστεί στη Ρωσία και έχουν κινηθεί ποινικές υποθέσεις εναντίον ορισμένων μελών και προσωπικού της Memorial. Στις 19 Αυγούστου καταδικάστηκα ερήμην από στρατιωτικό δικαστήριο στη Μόσχα σε έξι χρόνια φυλάκιση για «δικαιολόγηση της τρομοκρατίας, μόνο και μόνο λόγω της δράσης μου υπέρ των πολιτικών κρατουμένων. Όμως όλη αυτή η κατασταλτική πίεση δεν μπορεί να μας κάνει να σταματήσουμε το έργο μας. Μαζί με χιλιάδες Ρώσους και πολίτες άλλων χωρών θα συνεχίσουμε μέχρι να απελευθερωθούν όλοι οι ρώσοι πολιτικοί κρατούμενοι. Υπάρχει ελπίδα για την απελευθέρωση τουλάχιστον ενός μεγάλου μέρους τους μέσω της προοπτικής μιας μερικής ειρηνευτικής διευθέτησης. Η διεθνής πρωτοβουλία People First, της οποίας η Memorial ήταν μεταξύ των εμπνευστών, προωθεί την ιδέα για μια τέτοια απελευθέρωση.
Δημήτρης Γκιβίσης
