Tο ντοκυμαντέρ «Το νησί της Μήδειας, Παζολίνι-Μήδεια, η ιδιόρρυθμη αγάπη» αφιερωμένο στην ταινία «Μήδεια» του Rier Raolo Pazolini (1967) , όπου για πρώτη και μοναδική φορά η Μαρία Κάλλας έπαιξε ως ηθοποιός και εκεί γεννήθηκε μια ιδιαίτερη αγάπη μεταξύ της μεγάλης ντίβας και του διάσημου αιρετικού σκηνοθέτη, προβλήθηκε σε μια κατάμεστη αίθουσα στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Χανίων. Το ραντεβού μας με τον ιταλό σκηνοθέτη και σεναριογράφο του ντοκιμαντέρ Sergio Naitza ήταν στο ιστορικό ξενοδοχείο «Δώμα» όπου έγιναν κάποια γυρίσματα καθώς οι ιδιοκτήτριες του Ιωάννα και Ρένα Κουτσουδάκη συμμετείχαν σε αυτά. Οι σημερινές 90χρονες κυρίες, στην νιότη τους, ζώντας στην Ιταλία, παρακολουθούσαν όπερες με την Μαρία Κάλλας και σινεμά του μεγάλου σκηνοθέτη Pazolini.Ο Ιταλός σκηνοθέτης, ο οποίος αναζήτησε την αλήθεια για την σχέση Κάλλας /Παζολίνι προκειμένου ο χρόνος να μην καταλήξει στην συγκρότηση και την παγίωση ενός ψέματος, δεν αρνήθηκε να μιλήσει για τις πολιτικούς συμβολισμούς της ταινίας, τον απόηχο του κινήματος του Μάη του ’68 στον Ιταλικό κινηματογράφο της εποχής, τον αντιεξουσιαστή Παζολίνι ,που δολοφονήθηκε πιθανότατα από ακροδεξιούς ,τις επιπτώσεις στον πολιτισμό από την διακυβέρνηση της ακροδεξιάς πρωθυπουργού Μελόνι, για το δράμα των προσφύγων και την μεταφορά του στο σινεμά , για την παρέμβαση του Φεστιβάλ Χανίων στους μαθητές που δημιουργεί νέους σινεφίλ και δημιουργούς ταινιών.
Ερ: Η ταινία «Μήδεια «γυρίστηκε το καλοκαίρι του 1967 μεταξύ Ιταλίας και Καππαδοκίας. Πενήντα χρόνια μετά ,τι αναζητάτε εσείς με το ντοκιμαντέρ σας;
Απ: Η ιδέα γεννήθηκε κατά τη διάρκεια ενός Φεστιβάλ στο νησί Γκράντο της Βενετίας, εκεί που έγιναν και τα γυρίσματα της «Μήδειας» του Παζολίνι. Αντιλήφθηκα ότι ξεθυμαίνει και σβήνει η μνήμη της ταινίας. Από στόμα σε στόμα η αλήθεια αλλάζει και τελικά μπορεί να μεταλλαχθεί σε ένα ψέμα. Αξιζε λοιπόν να εξερευνήσω την αλήθεια για την σχέση Κάλλας/Παζολίνι, χωρίς τις «σκιές» που επιχείρησαν να ρίξουν κάποιοι εκείνη την περίοδο, να φωτίσω ανεξερεύνητα σημεία. Μελέτησα τις βιογραφίες και των δύο , επικεντρώνοντας στην συνάντηση τους σε μια περίοδο μεταιχμιακή και για τους δύο. Η Μαρία Κάλλας βίωνε την ευαλωτότητα μετά την εγκατάλειψη της από τον Αριστοτέλη Ωνάση και ήταν στο λυκόφως της καριέρας της ως τραγουδίστρια όπερας. Ο Παζολίνι επίσης ήταν ευάλωτος καλλιτεχνικά με τον τερματισμό μιας σχέσης με τον Tavoli Romano. Παρατηρώντας αυτά τα δυο «ιερά τέρατα» του 20ου αιώνα ήθελα να αποκαταστήσω την ψευδή εικόνα που δημιούργησαν τα μέσα τότε και να δώσω μια άλλη διάσταση της ευαλωτότητας τους χωρίς κακόβουλη πρόθεση . Υπήρξε μια αληθινή φιλία μεταξύ τους, μεγάλη τρυφερότητα ανάμεσα σε 2 ψυχές που δεν είχαν αντιπαλότητα, όπως ψευδώς ανέφερε ο τύπος της εποχής. Η συνάντησή τους μας διδάσκει ότι μπορεί να υπάρξει αγάπη πλατωνική μεταξύ δύο ανθρώπων, υπερβαίνοντας τα στερεότυπα της ομοφυλοφιλίας και της ντίβας. Αγάπη πλατωνική χωρίς σεξουαλικές αναφορές.
Ερ: Πώς αποφύγατε την «κλειδαρότρυπα»; Στο ντοκυμαντέρ δημοσιοποιούνται ιδιωτικές και καλλιτεχνικές στιγμές των δύο καλλιτεχνών από την Nadia Stancioff προσωπική βοηθό και φίλη της Κάλλας, του σκηνογράφου Dante Ferretti, των Pierro Tosi και της Gabriella Pescucci που σχεδίασαν τα κοστούμια της ταινίας , του ηθοποιού που ήταν ολυμπιονίκης στο τριπλούν τότε ,του Giuseppe Gentile , της ηθοποιού Piera Degtli Esposti και της συγγραφέα Dacia Maraini. Θέσατε όρους;
Απ: Ήταν ελεύθεροι να καταθέσουν τις μαρτυρίες τους. Όμως εξαρχής τους αποσαφήνισα ότι η δική πρόθεση ήταν η αλήθεια και όχι το σκάνδαλο. «Εκοψα» μόνο μια μαρτυρία , όπου εμφανίζεται ο Παζολίνι να βγαίνει από μια σκηνή στην Καπαδοκία μαζί με ένα νεαρό συνεργάτη του μπροστά στα μάτια της Κάλλας. Ηταν κάτι πολύ ιδιωτικό που δεν αφορούσε την δική μου έρευνα.
Ερ: Στο ντοκιμαντέρ πέραν των μαρτυριών αναγιγνώσκονται επιστολές που αντάλλαξαν Κάλλας και Παζολίνι. Πού τις εντοπίσατε και τι επιδιώξατε με την εικονογράφηση των δύο προσωπικοτήτων από τον σκιτσογράφο Davide Toffolo;
Απ: Οι επιστολές αποτελούν την στιγμή της αλήθειας στο ντοκιμαντέρ. Οι καταθέσεις των φίλων και συνεργατών είναι κομμάτι της υποκειμενικής τους προσέγγισης. Όμως σε συνδυασμό με τον διάλογο των δύο μέσα από την αλληλογραφία και την ποίηση τους είναι σαν την ελληνική τραγωδία : Ο χορός και οι δύο φωνές των πρωταγωνιστών… Ενοιωθα την ανάγκη αναζητήσω της δική τους αλήθεια από τις επιστολές που αντάλλαξαν . Οι επιστολές φυλάσσονται σε ένα Ίδρυμα για την Μ. Κάλλας στην Φλωρεντία, ενώ τα ποιήματα του Παζολίνι- τα οποία εκδόθηκαν μετά τον θάνατό του- είναι σε ένα βιβλίο με τον τίτλο “ TRANSOMANAR& ORGANIZAR”. Κανείς στην αρχή δεν μπόρεσε να κατανοήσει ότι τα τελευταία του ποιήματα αφορούσαν την Κάλλας. Εκεί είναι κρυμμένη και η απάντηση του μεγάλου σκηνοθέτη Παζολίνι για το αδύνατο μιας άλλης σχέσης του με την Μ. Κάλλας , πέραν της αγάπης, της βαθιάς φιλίας ,του πάθους, της ιδιαίτερης σχέσης τα δύο χρόνια που αντάμωσαν. Ηταν μαζί χωρίς κοινό μέλλον.. Τα ποιήματα από την άλλη της Μ. Κάλλας αποτυπώνουν την ευαίσθητη πλευρά μιας ερωτευμένης γυναίκας: η καθαρότητα των συναισθημάτων της, η ανάγκη για αληθινή αγάπη, η ανάγκη για σεβασμό .
Ερ: Ποιό ήταν το μήνυμα που ήθελε να στείλει ο διανοητής Παζολίνι σκηνοθετώντας την «Μήδεια» το 1969;
Απ: Ξαναδιαβάζοντας την ελληνική αρχαία τραγωδία και ξαναβλέποντας την ταινία, νομίζω ότι ο Παζολίνι δημιούργησε ένα πολιτικό φίλμ, που πραγματεύεται το θέμα της εξουσίας, της σχέσης της με τον «τρίτο κόσμο», την περίοδο που διαφαινόταν η απειλή της μετάβασης στην «καταναλωτική» κοινωνία. Μέσα από την «Μήδεια» αναδύεται μια μοντέρνα γυναίκα η οποία θυσιάζει τα παιδιά της δολοφονώντας τα , προκειμένου να απελευθερωθεί.. Δύσκολο θέμα και τότε, ατύχησε η ταινία, δεν είχε θεατές, δεν έγινε δημοφιλής αν και ήταν υπεραπαραγωγή καθώς γυρίστηκε στην Αφρική , την Καππαδοκία, την Ιταλία, με τις δυσκολίες της μετακίνησης της εποχής και με πολλά και πλούσια κοστούμια.. Χρειάζεται γνώση για να κατανοήσει ο θεατής τον συμβολισμό. Το θέμα παραμένει επίκαιρο κα σήμερα, όμως όταν προβλήθηκε σε Φεστιβάλ τη Ρώμης με επεξεργασμένη την κόπια, ήταν ελάχιστοι στην αίθουσα.
Ερ: Γιατί επελέγη η Μ. Κάλλας για τον ρόλο της Μήδειας. Υπήρχε συνάφεια με τα αδιέξοδά της;
Απ: Η ιδέα του προσώπου ήταν του Ροσελίνι. Όμως αυτό τριβέλιζε στο μυαλό του Παζολίνι από πολύ καιρό και ήρθε ως «μάνα εξ ουρανού». Εξάλλου ο Παζολίνι συνήθιζε να επιλέγει για τις ταινίες και πρόσωπα εκτός της τέχνης του κινηματογράφου. Ηξερε ότι η καριέρα της Μ. Κάλλας στην όπερα όδευε προς το τέλος. Η ίδια ήθελε να αποδείξει στον Αριστοτέλη Ωνάση ότι δεν ξόφλησε και ότι μπορεί να συνεχίζει την καλλιτεχνική της παρουσία σε άλλη μορφή τέχνης. Ηθελε να αναμετρηθεί με τις δυνάμεις της , με τον εαυτό της. Ηταν ανασφαλής, φοβόταν τα κοντινά πλάνα και την μεγάλη μύτη. Όμως ο Παζολίνι «τραβούσε» πλάνα και εκτός γυρισμάτων για να αποτυπώσει το πραγματικό αίσθημα. Βρήκα και ενέταξα στο ντοκιμαντέρ μου «αδημοσίευτα ή κομμένα πλάνα» από την ταινία για πρώτη φορά.
Ερ: Τι έχει απομείνει σήμερα από τον «μύθο» της Κάλλας και του Παζολίνι, της ντίβας και του αντιεξουσιαστή/αιρετικού διανοητή;
Απ: Η Μ. Κάλλας παραμένει ένας μύθος για την Ιταλία. Εκεί εκτινάχθηκε η καριέρα της , εκεί παντρεύτηκε , εκεί δούλεψε με τον Βισκόντι , εκεί ερωτεύτηκε τον Παζολίνι .Υπάρχουν συνεχή αφιερώματα στην μνήμη της. Ο Παζολίνι παραμένει στην συνείδηση των Ιταλών ο συγγραφέας, ο σκηνοθέτης, ο ποιητής, ο διανοητής, ο ζωγράφος,ο αντιεξουσιαστής, ο μέγας ανθρωπολόγος για μένα. Ηταν διορατικός , έβλεπε την μετάβαση και την εξέλιξη της συνείδησης της εργατικής τάξης προς τον καταναλωτισμό. Η βάρκα στη οποία επέβαιναν όλοι ο συντελεστές της ταινίας «Μήδεια» στην λιμνοθάλασσα του Γκράντο ήταν χώρος και τόπος συζήτησης και συνάντησης διανοουμένων. Εξάλλου εκεί επέλεξαν οι προοδευτικοί κινηματογραφιστές να γίνονται Φεστιβάλ κινηματογράφου, καθώς μετά τον Μάη του ’68, το Φεστιβάλ της Βενετίας το χαρακτήρισαν «συστημικό» και με την πλευρά της εξουσίας. Εκεί επέλεξε και ο Παζολίνι να προβάλει την «Μήδεια». Το Γκράντο για τον Παζολίνι ήταν ο τόπος απόσυρσης, το ησυχαστήριό του , ο χώρος της δημιουργίας.
Ερ: Η κυβέρνηση της Μελόνι στηρίζει τον κινηματογράφο;
Απ: Προχθές ανακοίνωσε περικοπή της χρηματοδότησης στον πολιτισμό. Υπήρξε μεγάλη αντίδραση των καλλιτεχνών και αναγκάστηκε να περιορίσει –όχι όμως να ανακαλέσει την μείωση. Αυτή είναι αντίληψη της ακροδεξιάς για τον πολιτισμό. Ευτυχώς που υπάρχουν οι περιφέρειες και οι Δήμοι , οι οποίοι στηρίζουν τον κινηματογράφο.
Ερ: Η κρίση και η ψηφιακή εποχή σας έπληξε;
Απ: Ναι έχουν κλείσει πολλές αίθουσες κινηματογράφου λόγω κρίσης και πανδημίας, αλλά ευτυχώς υπάρχει ακόμη ο θεσμός του θερινού κινηματογράφου στην Ιταλία.
Ερ: Το προσφυγικό απασχολεί τον ιταλικό κινηματογράφο; Η Λαμπεντούζα υποδέχεται καθημερινά εκατοντάδες Αφρικανούς πρόσφυγες.
Απ: Ναι, υπάρχουν σημαντικοί κινηματογραφιστές στην Ιταλία , όπως ο Franck Rossi,που καταγράφουν την τραγωδία των προσφύγων. Εγώ αναζητώ εκείνη την ιστορία που με διαφορετικό τρόπο να μιλήσω για τις «μοντέρνες τραγωδίες» της εποχής μας, που μας γυρίζουν πίσω σε εικόνες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Ερ: Μελόνι, Λεπέν, Ορμπαν, η ακροδεξιά εξαπλώνεται στην Ευρώπη. Σας φοβίζει;
Απ: Αυτό που με ανησυχεί περισσότερο είναι πως ως κοινωνία και πολίτες δεν έχουμε διδαχθεί από την ιστορία και το παρελθόν.Τι άφησαν πίσω τους οι ακροδεξιές πολιτικές, και ποιός ήταν ο αντίκτυπος.. Δυστυχώς υπάρχει λήθη, εγωισμός, άγνοια. Η φτώχεια, η οικονομική ανέχεια και η διεύρυνση των κοινωνικών ανισοτήτων είναι το εύφορο έδαφος για την επέλαση της ακροδεξιάς.
Ερ: Ποιος είναι το σημαντικότερος σπόρος του Φεστιβάλ Κινηματογράφου στα Χανιά;
Απ: Πολλές φορές τα μικρά είναι πιο σημαντικά από τα μεγάλα. Παράδοξο. Μπορεί να μην υπάρχουν χρήματα για να προσκληθούν «μεγάλα» ονόματα, όμως εδώ γίνεται ποιοτική δουλειά, υπάρχει ενθουσιασμός, καταγράφονται σε φιλμς πραγματικές ιστορίες. Εδώ είδα τι σημαίνει να επενδύεις στους νέους και στους μαθητές. Αν δεν στηριχθείς στα νέα παιδιά δεν θα προκύψουν νέοι δημιουργοί, ούτε νέοι θεατές του κινηματογράφου.
Αλεξάνδρα Χριστακάκη
