Τι είναι μια επανάσταση; Νομίζαμε ότι γνωρίζουμε. Οι επαναστάσεις ήταν καταλήψεις εξουσίας από λαϊκές δυνάμεις που στόχευαν να μετασχηματίσουν την ίδια τη φύση του πολιτικού, κοινωνικού και οικονομικού συστήματος εκεί που λάμβανε χώρα η επανάσταση, συνήθως εμπνεόμενες από το φαντασιακό μιας δίκαιης κοινωνίας. Στις μέρες μας ζούμε σε μια εποχή όπου, είτε όντως εισέλθουν στρατιές ανταρτών σε μια πόλη και τη σαρώσουν είτε ανατραπεί κάποιος δικτάτορας από μαζικές εξεγέρσεις, είναι απίθανο να έχουμε το ως άνω αποτέλεσμα. Ωστόσο, και οι συγκαιρινοί επαναστάτες σπανίως πιστεύουν ότι μπορεί να γίνει πραγματικότητα κάτι αντίστοιχο με την Άλωση της Βαστίλης.
[…]
Ήδη από την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης, όπως σημειώνει ο Βαλλερστάιν, υπήρχε μια ενιαία παγκόσμια αγορά και ένα ολοένα και πιο ενιαίο παγκόσμιο πολιτικό σύστημα κυριαρχούμενο από τις τεράστιες αποικιακές αυτοκρατορίες. Έτσι, η άλωση της Βαστίλης επηρέασε τη Δανία ή ακόμα και την Αίγυπτο τόσο καίρια όσο και την ίδια τη Γαλλία, και σε κάποιες περιπτώσεις ακόμα περισσότερο. Με αυτή την έννοια, κάνει λόγο για μια «παγκόσμια επανάσταση του 1789» που την ακολούθησε η «παγκόσμια επανάσταση του 1848». […] Σε καμία περίπτωση οι επαναστάτες δεν κατάφεραν να πάρουν την εξουσία, ωστόσο οι θεσμοί που εμπνεύστηκαν από τη Γαλλική Επανάσταση -κυρίως το καθολικό σύστημα βασικής εκπαίδευσης- τέθηκαν σε ισχύ περίπου παντού. Παρομοίως, η Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 ήταν παγκόσμια και τελικώς τόσο υπεύθυνη για το New Deal και τα ευρωπαϊκά κοινωνικά κράτη όσο και για το σοβιετικό κομμουνισμό. Η τελευταία της σειράς ήταν η παγκόσμια επανάσταση του 1968 που ξέσπασε περίπου παντού, από την Κίνα ως το Μεξικό, αλλά δεν κατέλαβε πουθενά την εξουσία, ωστόσο άλλαξε τα πάντα. Ήταν μια επανάσταση ενάντια στις κρατικές γραφειοκρατίες και υπέρ του αδιαχώριστου προσωπικής και πολιτικής ελευθερίας, του οποίου η πιο διαρκής κληρονομιά είναι πιθανότατα η γέννηση του μοντέρνου φεμινισμού.
Οι επαναστάσεις είναι πλανητικά φαινόμενα. Μολαταύτα είναι και κάτι άλλο. Αυτό που πραγματικά κάνουν είναι να μετασχηματίζουν βασικά συμπεράσματα για το τι τελικώς είναι η πολιτική. Μετά από μια επανάσταση, οι ιδέες που είχαν θεωρηθεί απίστευτα περιθωριακές γίνονται σύντομα ο αποδεκτός τρόπος συζήτησης.
[…]
Ενώ η νέα ιδεολογία της αγοράς θεώρησε τον εαυτό της πάνω από όλα μια απόρριψη της γραφειοκρατίας, στην πραγματικότητα είναι υπεύθυνη για το πρώτο διοικητικό σύστημα που λειτούργησε σε πλανητική κλίμακα, με τις ατέλειωτες διαστρωματώσεις του της δημόσιας και ιδιωτικής γραφειοκρατίας: το ΔΝΤ, την Παγκόσμια Τράπεζα, τους εμπορικούς οργανισμούς, τους χρηματιστηριακούς θεσμούς, τις πολυεθνικές επιχειρήσεις, τις ΜΚΟ. Αυτό ακριβώς το σύστημα έχει επιβάλει την ορθοδοξία της ελεύθερης αγοράς, ενώ επέτρεψε οικονομικές λεηλασίες υπό την αιγίδα των αμερικανικών όπλων. Είναι λογικό η πρώτη προσπάθεια αναδημιουργίας ενός παγκόσμιου επαναστατικού κινήματος, του Παγκόσμιου Κινήματος Δικαιοσύνης, που κορυφώθηκε μεταξύ 1998 και 2003, να είναι ουσιαστικά μια εξέγερση ενάντια στον κανόνα αυτής της πλανητικής γραφειοκρατίας.
[…]
Στο μεγαλύτερο μέρος του κόσμου τα τελευταία 30 χρόνια είναι γνωστά ως η εποχή του νεοφιλελευθερισμού, εποχή κυριαρχούμενη από την αναβίωση του από καιρό εγκαταλελειμμένου δόγματος του 19ου αιώνα, που έκρινε ότι οι ελεύθερες αγορές και η ανθρώπινη ελευθερία γενικά ήταν εντέλει το ίδιο πράγμα.
[…]
Φαίνεται συχνά ότι, όποτε υπάρχει επιλογή μεταξύ μιας εκδοχής που κάνει τον καπιταλισμό να φαίνεται το μόνο δυνατό οικονομικό σύστημα και μιας άλλης που θα έκανε πραγματικά τον καπιταλισμό ένα πιο βιώσιμο οικονομικό σύστημα, ο νεοφιλελευθερισμός σημαίνει πάντα την επιλογή του πρώτου. Το συνδυασμένο αποτέλεσμα είναι μια αδυσώπητη εκστρατεία ενάντια στην ανθρώπινη φαντασία. Ή, για να είμαστε πιο ακριβείς: η φαντασία, η επιθυμία, η ατομική δημιουργικότητα, όλα αυτά τα πράγματα που επρόκειτο να απελευθερωθούν στην τελευταία μεγάλη παγκόσμια επανάσταση, έπρεπε να περιοριστούν αυστηρά στον τομέα του καταναλωτισμού ή ίσως στις εικονικές πραγματικότητες του Διαδικτύου. Σε όλες τις άλλες σφαίρες έπρεπε να αποκλειστούν αυστηρά. Μιλάμε για τη δολοφονία των ονείρων, την επιβολή μιας δομής απελπισίας, που έχει σχεδιαστεί για να αποθαρρύνει κάθε έννοια εναλλακτικού μέλλοντος. Ωστόσο, ως αποτέλεσμα της εναπόθεσης όλων των προσπαθειών τους σε ένα μόνο «πολιτικό καλάθι», βρισκόμαστε στην παράξενη κατάσταση να παρακολουθούμε το καπιταλιστικό σύστημα να καταρρέει μπροστά στα μάτια μας, ακριβώς τη στιγμή που όλοι κατέληξαν τελικά ότι κανένα άλλο σύστημα δεν είναι δυνατό.
[…]
Με ενδιαφέρει λιγότερο να αποφασίσουμε τι είδους οικονομικό σύστημα θα έπρεπε να έχουμε σε μια ελεύθερη κοινωνία από το να δημιουργήσουμε τα μέσα με τα οποία οι άνθρωποι μπορούν να λάβουν τέτοιες αποφάσεις από μόνοι τους. […] Ίσως θα έπρεπε να καταλήξουμε πώς η πραγματική εργασία της ανθρώπινης ζωής δεν είναι η συνεισφορά σε κάτι που ονομάζεται «οικονομία» (μια ιδέα που δεν υπήρχε καν πριν τριακόσια χρόνια), αλλά το ότι όλοι μας είμαστε (και πάντα είμασταν) έργα αμοιβαίας (συν)δημιουργίας. Ομοίως, η εργασία θα πρέπει να γίνει αντικείμενο επαναδιαπραγμάτευσης.
[…]
Τούτη τη στιγμή, πιθανότητα η πιο πιεστική ανάγκη είναι απλώς να επιβραδύνουμε τις μηχανές της παραγωγικότητας […]. Φαίνεται πως έχουμε να αντιμετωπίσουμε δυο αξεδιάλυτα προβλήματα. Από τη μια μεριά, έχουμε γίνει μάρτυρες μιας ατέλειωτης σειράς παγκοσμίων κρίσεων χρέους, που αναπτύσσονται με ολοένα μεγαλύτερη σφοδρότητα από τη δεκαετία του 1970 μέχρι του σημείου το συνολικό βάρος του χρέους -κρατικό, δημοτικό, εταιρικό, προσωπικό- να είναι προφανώς μη βιώσιμο. Κι από την άλλη, έχουμε μια οικολογική κρίση, μια επιταχυνόμενη διαδικασία κλιματικής αλλαγής που απειλεί να ρίξει όλο τον πλανήτη στην ξηρασία, τις πλημμύρες, το χάος, τη λιμοκτονία και τον πόλεμο. Οι δυο αυτές διαδικασίες φαίνεται να μη συνδέονται, αλλά τελικώς είναι το ίδιο. Έτσι κι αλλιώς τι άλλο είναι το χρέος εκτός από την υπόσχεση της μελλοντικής παραγωγικότητας; Λέγοντας πως το παγκόσμιο χρέος θα συνεχίσει να αυξάνεται είναι ένας άλλο τρόπος για να πούμε πως σαν συλλογικότητα εμείς τα ανθρώπινα όντα υποσχόμαστε μεταξύ μας να παράγουμε έναν ακόμα μεγαλύτερο αριθμό αγαθών και υπηρεσιών στο μέλλον από αυτόν που τώρα ήδη δημιουργούμε. Ωστόσο, ακόμα και τα σημερινά επίπεδα παραγωγής είναι μη βιώσιμα. Είναι αυτό ακριβώς που καταστρέφει τον πλανήτη με ολοένα γρηγορότερους ρυθμούς.
Άραγε δεν είναι προφανές πως χρειάζεται να αντιμετωπίσουμε και τα δυο προβλήματα ταυτόχρονα; Γιατί δεν πρέπει μια πλανητική διαγραφή χρέους, όσο δυνατόν πιο ευρεία, να μην ακολουθείτε από μια μαζική μείωση στις ώρες εργασίας; Τετράωρη εργασία ίσως ή εγγυημένες πεντάμηνες διακοπές; Αυτό δε θα μπορούσε απλώς να σώσει τον πλανήτη, αλλά και (μιας και δεν είναι ότι όλοι θα κάθονταν στις νέες ώρες ελευθερίας τους) να να αρχίσει να αλλάζει τις βασικές μας αντιλήψεις για το τι θα μπορούσε να είναι πραγματικά η εργασία που δημιουργεί αξία.
[…]
Προς το παρόν, ο πλανήτης μοιάζει να είναι πιο έτοιμος για μια σειρά πρωτοφανών καταστροφών παρά για το είδος ευρείας ηθικής και πολιτικής μεταμόρφωσης που θα ανοίξει το δρόμο σε έναν τέτοιο κόσμο. Αλλά αν πρόκειται να βγούμε από αυτές τις καταστροφές, θα πρέπει να αλλάξουμε τους συνηθισμένους τρόπους σκέψης μας. Και όπως αποκαλύπτουν τα γεγονότα του 2011, η εποχή των επαναστάσεων δεν έχει τελειώσει. Η ανθρώπινη φαντασία αρνείται πεισματικά να πεθάνει. Και τη στιγμή που ένας σημαντικός αριθμός ανθρώπων ξεφεύγει ταυτόχρονα από τα δεσμά που έχουν τοποθετηθεί στη συλλογική φαντασία, ακόμη και οι πιο βαθιές μας υποθέσεις για το τι είναι και δεν είναι πολιτικά δυνατό έγινε γνωστό ότι καταρρέουν σε μια μέρα.
Το παρόν κείμενο αποτελεί απόσπασμα από το έργο του Graeber, The Democracy Project: A History, a Crisis, a Movement, The Random House Publishing Group, 2013
Μετάφραση: Βασίλης Ρόγγας
Πηγή: Η Αυγή
