Το όνομα του Δημήτρη Ψαρρά, εδώ και δεκαετίες, ήδη από τα χρόνια του «Σχολιαστή» και του «Ιού» της Ελευθεροτυπίας, είναι ταυτισμένο με την ερευνητική και στοχαστική δημοσιογραφία. Εκτοτε μας χάρισε έργα που την υπερβαίνουν και εντάσσονται στην επικράτεια της μελέτης: για το «φαινόμενο Καρατζαφέρη», τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών και τη νεοναζιστική Χρυσή Αυγή, εγχείρημα μέγα, στο οποίο και αφοσιώθηκε τα τελευταία χρόνια. Τώρα, πριν στεγνώσει το μελάνι της καταδικαστικής απόφασης για τη Χ.Α. (έργο, σε μεγάλο βαθμό, αλλά και δικαίωση μεγίστη του Ψαρρά) μας χαρίζει το βιβλίο Πώς συλλογάται ο Ρήγας; Αμέσως αναρωτιέται κανείς: έχουν γραφτεί τόσα και τόσα για τον Ρήγα, τι καινούργιο έχει να μας προσφέρει; Η απορία ωστόσο μετατρέπεται σε ευχάριστο ξάφνιασμα, καθώς ο αναγνώστης διαπιστώνει ότι μαθαίνει πολλά και σημαντικά.
Ο Ψαρράς, κρατώντας τον μίτο σε μια δαιδαλώδη αναζήτηση, ανακαλύπτει την προέλευση δύο εμβληματικών φράσεων, οικείων από τα σχολικά μας χρόνια: «Καλλιό ’ναι μίας ώρας ελεύθερη ζωή / παρά σαράντα χρόνοι σκλαβιά και φυλακή», «Οποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά». Ανήκουν, αντίστοιχα, στον Αγγλο συγγραφέα και πολιτικό Αντισον και τον Ελβετό λόγιο Χάλερ – και είναι εξόχως ενδιαφέρον μέσα από ποιες ατραπούς φτάνει ο Ρήγας σε αυτούς· δεν θα το φανερώσω όμως εδώ. Συνολικότερα, ο συγγραφέας ιχνηλατεί την προέλευση πολλών ιδεών του Ρήγα – εύγλωττοι είναι οι συγκριτικοί πίνακες με παραθέματα από τον Φέργκιουσον, τον Βολτέρο, τη γαλλική Εγκυκλοπαίδεια κ.ά.
Οι αποκαλύψεις δεν επιτυγχάνονται χάρη σε κάποιο σπάνιο εύρημα που ήρθε στο φως. Γίνονται με βάση γνωστά έργα της ευρωπαϊκής γραμματείας, στα οποία σήμερα, χάρη στην ψηφιοποίησή τους, ο ερευνητής έχει άμεση πρόσβαση από τον υπολογιστή του, ενώ παλιότερα θα χρειαζόταν μέρες πολλές σε βιβλιοθήκες του εξωτερικού. Και ακόμα, αντί να τα διαβάσει –ή να τα διατρέξει έστω– σελίδα σελίδα, εντοπίζοντας ομοιότητες, μπορεί τώρα να κάνει ηλεκτρονικά εύρεση εντός τους. Ετσι, παλιές πηγές ξανακαινουργώνονται. Πρόκειται για μια εκ βάθρων επανανακάλυψή τους – αρκεί βέβαια να τους θέτει κανείς τα κατάλληλα ερωτήματα.
Η έρευνα δεν περιορίζεται στη φιλολογική αναζήτηση πηγών, αλλά μέσα από αυτές μάς φωτίζει τις ιδεολογικές συγγένειες και ορίζοντες του Ρήγα, ποιους συγγραφείς μελετά, ποιους αγαπά, από ποιους εμπνέεται, το ότι έχει καταβροχθίσει τον Βολτέρο και εγκολπώνεται με ενθουσιασμό την «κιβωτό του Διαφωτισμού», την Encyclopedie. Ο πίνακας του Ψαρρά είναι πλούσιος σε αποχρώσεις, ενώ η γραμματολογική αναζήτηση του προσδίδει (στοχαστική) προοπτική και (ιστορικό) ορίζοντα. Ετσι, αναπνέουμε, μαζί με τον Ρήγα, τον πανευρωπαϊκό αέρα της ελευθερίας, της επανάστασης και του διαφωτισμού.
Τα δύο πρώτα έργα του Ρήγα (Φυσικής απάνθισμα, Σχολείον των ντελικάτων εραστών) είναι μεταφράσεις. Ο Ψαρράς εξηγεί ότι δεν πρέπει να τα προσπεράσουμε ως πρωτόλειες ενασχολήσεις της νεότητας, αφού –ακόμα και το Σχολείον με τα ελευθεριάζοντα ερωτικά διηγήματα– εντάσσονται σε ένα συνολικό επαναστατικό πρόγραμμα: «Το αίτημα της εξέγερσης περιλάμβανε όχι μόνο την εθνική απελευθέρωση, αλλά επίσης την κοινωνική δικαιοσύνη και την κατάκτηση των ατομικών δικαιωμάτων, που έφταναν μέχρι τις σχέσεις των δύο φύλων και, φυσικά, τον έρωτα».
Προσόν του βιβλίου είναι η απλότητα και καθαρότητα της γραφής, καθώς και η αποφυγή του εύκολου εντυπωσιασμού, ακόμα και σε θέματα «αβανταδόρικα», όπως ο πατριαρχικός αφορισμός του Ρήγα. Ο Ψαρράς αποδύεται σε μια συστηματική αναίρεση των ιδεολογικών αναγνώσεων που στρογγυλεύουν τον αφορισμό και προσεγγίζουν τον Φεραίο σχεδόν ως νεομάρτυρα. Το κάνει με αυστηρότητα, αλλά και ψυχραιμία ανατόμου· δεν πρόκειται για ψυχρότητα, αλλά για σοβαρότητα.
Κλείνοντας, σημειώνω ένα από τα πιο συναρπαστικά κομμάτια, την περιήγηση στα λευκώματα φοιτητών των γερμανικών πανεπιστημίων με φλογερά φιλελεύθερα φρονήματα. Σε ένα τέτοιο λεύκωμα, του νεαρού Χέγκελ, συναντάμε φράσεις του Αντωνίου Νικολίδη, φοιτητή ιατρικής στη Στουτγάρδη και συντρόφου του Ρήγα, που θανατώθηκε μαζί του. Μέσα από τους δαιδάλους της έρευνας, επιβεβαιώνεται η σχέση της ομάδας του Ρήγα με τον επαναστατικό αναβρασμό στα πανεπιστήμια και η επαφή του με τις ιδέες του Βολτέρου. Η συνέχεια… επί των σελίδων.
Πού βρήκε τον χρόνο και το μυαλό ο χαλκέντερος συγγραφέας, μες στο καμίνι της μάχης κατά της Χ.Α., να γράψει το βιβλίο; Η πρώτη μου σκέψη ήταν ότι αποτέλεσε μια ανάσα, μια απόδραση από τον νεοναζιστικό ζόφο. Ωστόσο, υπάρχει, νομίζω, ένα βαθύτερο κινούν αίτιο: ο πόθος ελευθερίας που από τα νεανικά χρόνια τον συνεπαίρνει – ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, τη νεολαία που στα χρόνια του αντιδικτατορικού αγώνα πήρε το όνομά της από τον επαναστάτη του 18ου αιώνα: «Ρήγας Φεραίος». Η φλόγα της ελευθερίας και της αναζήτησης της αλήθειας επιτρέπει στον Ψαρρά να κάνει άρτια τη δουλειά του και όταν κολυμπάει στα πιο σκοτεινά και άξενα νερά, όπως ο νεοναζισμός. Επιστροφή στις πηγές λοιπόν, σύμφωνα με τη φράση που αποτελεί και υπότιτλο του βιβλίου: Οποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά.
Στρατής Μπουρνάζος
Επιμέλεια: Μισέλ Φάις
Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών
