Πάνω από μια δεκαετία η παγκοσμιοποίηση αμφισβητείται. Δέχεται πλήγματα τόσο από τους διεθνιστές-κοσμοπολίτες, που θέλουν μόνο αποδόσεις κεφαλαίων, όσο και από τους λαϊκιστές-εθνικιστές, που θέλουν «πρώτα τις χώρες τους».
Η χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, η κρίση χρέους της Ε.Ε. το 2011, το κύμα μετανάστευσης το 2015, η τρέχουσα κρίση πανδημίας, το εμβόλιο, η κρίση στη Νοτιοανατολική Μεσόγειο –αφορά άμεσα την Ελλάδα και την Κύπρο–, εντάσσονται σε μια αρχιτεκτονική διεθνών θεσμών και οργανισμών που δείχνει αμφίθυμη και, κυρίως, ατελής ως προς τις απαντήσεις στα προβλήματα. Τα προβλήματα του μη πηδαλιοχούμενου κόσμου δεν γνωρίζουν σύνορα. Ξεπερνούν τις δυνατότητες των εθνικών κυβερνήσεων. Η παγκοσμιοποίηση τις τέσσερις δεκαετίες είχε πολλά προσωπεία και κινήθηκε με βάση το νεοφιλελεύθερο μοντέλο που, πλέον, φαντάζει αυτοκαταστροφικό. Αυτό το μοντέλο είναι που πρέπει να αλλάξει.
Η διασύνδεση του κόσμου είναι παλιά. Το 1608 είχε δημοσιευτεί ανώνυμα ένα μικρό βιβλίο που έγινε γνωστό με τον τίτλο «Mare Liberum». Βέβαια, ο πλήρης τίτλος ήταν «Ελεύθερες θάλασσες, ή το δικαίωμα των Ολλανδών για συμμετοχή στο εμπόριο της Ανατολικής Ινδίας». Ηταν γνωστό ότι είχε γραφτεί από τον νεαρό Ολλανδό ουμανιστή, νομομαθή και θεμελιωτή του Διεθνούς Δικαίου, Ούγκο Γκρότιους. Ομως, η μερικευτική περίπτωση του Γκρότιους έδειξε κάτι: τη μερικευτικότητα της όλης σύλληψης.
Η ιδέα των ευεργετημάτων του ελεύθερου εμπορίου –ως νέου παραδείγματος για τους μετέπειτα αιώνες– ήταν μια μακρά διαδικασία. Τίποτα δεν προέκυψε ξαφνικά. Ο Ανταμ Σμιθ με το ελεύθερο εμπόριο και ο Ντέιβιντ Ρικάρντο με τη διάσημη θεωρία του περί συγκριτικού πλεονεκτήματος, του 1817, ήρθαν να επικυρώσουν όλα όσα είχαν ανοίξει τον δρόμο για τη νεωτερική παγκοσμιοποίηση.
Η διασύνδεση του κόσμου ήταν ακόμη πιο παλιά. Αλλά υπήρχαν διαφορές με το σήμερα – εκτός από τα συμφέροντα των λίγων. Η πανούκλα που είχε ξεσπάσει γύρω στο 1320 στην κινεζική επαρχία Χουμπέι (με πρωτεύουσα τη Γουχάν απ’ όπου προήλθε ο σημερινός κορονοϊός) χρειάστηκε 25 με 30 χρόνια για να φτάσει στα εμπορικά λιμάνια της Κίνας και από εκεί στην Ευρώπη.
Οταν οι γαλέρες έφεραν τα πολύτιμα αγαθά για να τα πουλήσουν στην Ευρώπη, έφεραν μαζί και την πανούκλα. Μέχρι το 1348, ο Μαύρος Θάνατος είχε σαρώσει την Ιταλία με απίστευτη δύναμη – λεπτομέρειες διαβάζουμε στον Βοκάκιο. Ομως, εκτός από τον τεράστιο αριθμό ανθρώπων που χάθηκαν, η πανούκλα προκάλεσε την κατάρρευση του πρώτου παγκόσμιου οικονομικού συστήματος, του οποίου η Βόρεια Ιταλία και οι Κάτω Χώρες ήταν, απλώς, η δυτική περιφέρεια.
Σήμερα, η μετάδοση του κορονοϊού δεν χρειάστηκε παρά 15 με 20 ημέρες για να μετατραπεί σε πανδημία ανά τον κόσμο. Αλλά αν η παγκοσμιοποίηση του 20ού αιώνα απευθύνθηκε αισιόδοξα στα υψηλά εισοδήματα, σε μια μορφωμένη, αεικίνητη και πολύγλωσση κατηγορία που στήριξε την ελεύθερη ροή κεφαλαίων και αγαθών, την πολυπολιτισμικότητα και καθολικές αξίες, αυτό δεν σημαίνει ότι έχασε τη μερικευτικότητά της.
Τα φτηνά ρούχα, τα ηλεκτρονικά της πληροφορικής τεχνολογίας, τα εξωτικά φρούτα, οι διακοπές σε ολόκληρο τον κόσμο κ.λπ., κ.λπ., δεν κρύβουν τις βιομηχανίες-κάτεργα, τη σύγχρονη δουλεία, τον εξευτελισμό της εργασίας, τη μεγάλη παγκόσμια ανισότητα και τους μηχανισμούς κοινωνικών αποκλεισμών. Ούτε καλύπτουν το παράδοξο ότι, στο τέλος του 20ού αιώνα, η εκβιομηχάνιση της Ασίας έγινε με βάση την αποβιομηχάνιση της Δύσης.
Μπορεί να αναβιώσει το αφήγημα των ευεργετικών πτυχών της παγκοσμιοποίησης; Μήπως βρισκόμαστε στην κρίσιμη στιγμή της ενηλικίωσης του αιτήματος για μια άλλη παγκοσμιοποίηση; Είναι ένα στοίχημα. Καθώς εξασθενεί η ηγεμονία των ΗΠΑ, καθώς η Κίνα υπόσχεται μονοκομματική γραφειοκρατία και καθώς αναδύεται νέος αυταρχισμός στις φιλελεύθερες δημοκρατίες, μήπως θα πρέπει να ενισχυθούν οι θεσμοί της παγκόσμιας διακυβέρνησης; Μήπως θα πρέπει να αλλάξει η κατεύθυνση και το περιεχόμενό τους;
Η Δεξιά αρνείται να το δει. Επιμένει στο ατελέσφορο προηγούμενο αφήγημα. Η παγκόσμια Αριστερά, επομένως, είναι που θα πρέπει τώρα να ανιχνεύσει το νέο τοπίο, με ελπιδοφόρες αφηγήσεις και νέα υποκείμενα. Με αιτήματα κοινοτικής, εθνικής αλλά και παγκόσμιας αλληλεγγύης. Εάν δεν το κάνει, η αλληλεγγύη θα έχει τόση αξία όση και η «αλληλεγγύη» στην περίπτωση του γέρου.
Ο γέρος –βγαίνοντας από την τράπεζα όπου είχε τελειώσει τη δουλειά του– συνάντησε έναν άλλο γέρο γνωστό του ο οποίος δεν είχε μάσκα και δεν μπορούσε να μπει στην τράπεζα για τη δική του υπόθεση. Ο γέρος, λοιπόν, έβγαλε τη μάσκα του και την έδωσε στον άλλον, να μπει και να κάνει κι αυτός τη δουλειά του. Αυτού του είδους οι ατελείς λύσεις είναι εδώ· αλλά αυτές είναι που θα πρέπει να αλλάξουν.
Θανάσης Βασιλείου
Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών
