Γκράχαμ Γκρην «Ο άνθρωπός μας στην Αβάνα», μετάφραση: Μαριάννα Βαρκαρόλη, εκδόσεις Πόλις, 2013
Μια από τις πιο καλογραμμένες και διασκεδαστικές περιπέτειες του βρετανού συγγραφέα Γκράχαμ Γκρην διαδραματίζεται στην Αβάνα λίγο πριν την επανάσταση στην Κούβα. Ο συγγραφέας χαρακτήριζε αυτό το μυθιστόρημα, όπως και ορισμένα άλλα μυθιστορήματα της πρώτης περιόδου του, «an entertainment» αντί για «μυθιστόρημα», ένας χαρακτηρισμός που σπανίζει στα περισσότερα κατασκοπευτικά και αστυνομικά μυθιστορήματα όπου αφθονούν οι φόνοι και η βιαιότητα.
Κεντρικός ήρωας του βιβλίου είναι ένα «εμποράκος», ο Τζέιμς Ουέρμολντ, που εγκαταστάθηκε στην Κούβα μαζί με την πανέμορφη δεκαεπτάχρονη κόρη του. Εκεί πουλάει ηλεκτρικές σκούπες και προσπαθεί να ξεφύγει από τη βρετανική μονοτονία και την από δεκαετίας εγκατάλειψη της γυναίκας του. Λατρεύει την Μίλι, με την οποία είναι ξετρελαμένος ο επικεφαλής της αστυνομίας, ο αρχιφύλακας Σεγκούρα, του οποίου η ταμπακέρα είναι φτιαγμένη από ανθρώπινο δέρμα.
Ο Ουέρμολντ προσπαθεί ματαίως να πουλήσει το καινούργιο μοντέλο μιας σκούπας, την Atomic. Απαθής και αδρανής σε πρώτη εντύπωση, αντιλαμβάνεται τις δυσκολίες του ως έμπορος και πολύ εύκολα ενδίδει στην πρόταση ενός βρετανού επισκέπτη των μυστικών υπηρεσιών να γίνει πληροφοριοδότης τους ενόσω βρίσκεται στο νησί. Ο ξένος επικαλείται μάλιστα τον πατριωτισμό του εμπόρου αλλά και την ευελιξία που του δίνει το ίδιο το επάγγελμα να κινείται σε έναν ευρύτερο κοινωνικό χώρο υπεράνω κάθε υποψίας.
Ο Ουέρμολντ αρπάζει την ευκαιρία καθώς χρειάζεται χρήματα για να βελτιωθούν τα οικονομικά του, και ειδικά της Μίλι που έχει γίνει υπερβολικά καταναλωτική αφού αγοράζει μέχρι και ένα άλογο ιππασίας. Έτσι, εκτός από τον βασικό μισθό, θα εξασφαλίζει έξτρα εισόδημα από αδήλωτες πηγές. Όμως ποιους ακριβώς θα παρακολουθεί ο Ουέρλμοντ; Δεν θα αργήσει να δημιουργήσει μια λίστα με φανταστικούς χαρακτήρες, τους εντοπίζει στον κατάλογο του Κλαμπ Ιππασίας της κόρης του, και τους προσδίδει χαρακτηριστικά άξια κατασκοπίας. Από τα κεντρικά του Λονδίνου τον παίρνουν στα σοβαρά και απαιτούν περισσότερη δράση και αποκαλύψεις. Μια από τις πιο αστείες σκηνές του βιβλίου είναι η στιγμή που ο Ουέρμολντ, διαλύει την ηλεκτρική σκούπα και σχεδιάζει βάσει των επί μέρους εξαρτημάτων τις διαστάσεις φανταστικών στρατιωτικών εγκαταστάσεων. Και πάνω που κινδυνεύει να αποκαλυφθεί η απατεωνιά του, οι επινοημένοι του χαρακτήρες αρχίζουν να κινδυνεύουν αληθινά από άλλα κέντρα που κινούνται στον περίγυρό του και παρακολουθούν τις κινήσεις του.
Προφητεύει τις χαλκευμένες ειδήσεις
Η ίντριγκα και η πλοκή κορυφώνονται όσο προχωράει η ιστορία από την οποία δεν λείπουν κάποιες δολοφονίες και οργανωμένα «ατυχήματα». Βρισκόμαστε σε μια περίοδο που οι μυστικές πληροφορίες χρησιμοποιούν κρυφούς κώδικες και στην περίπτωση του Ουέρμολντ χρησιμοποιούνται αποσπάσματα από τα έργα του Σέξπιρ. Γιατί όχι, κάποια μπερδέματα ταυτότητας και συμπτώσεων παραπέμπουν στις κωμωδίες του μεγάλου δημιουργού αλλά, μιλώντας ουσιαστικά για το ύφος και τις επιρροές του Γκρην, θα βλέπαμε πίσω τους τον Τζόζεφ Κόνραντ. Ο χαρακτηρισμός «μυστικός πράκτορας» μέσα στο κείμενο φέρνει στον νου, τον «Secret agent» του Κόνραντ που είχε κι εκείνος ένα κατάστημα στο Λονδίνο, τέλη του 19ου αιώνα και κατασκόπευε για λογαριασμό μιας ξένης δύναμης.
Όμως εδώ ο Γκράχαμ Γκρην θέλει να μιλήσει για την κατάσταση στην Κούβα και να διακωμωδήσει τις Βρετανικές Μυστικές Υπηρεσίες και την αυταπάτη που καλλιεργούνταν στην πατρίδα του για τον χειρισμό πολλών υποθέσεων στον κόσμο, με συγκαλύψεις και παρεμβάσεις που οδήγησαν στην παράνοια του Ψυχρού Πολέμου. Και αν αυτό που περιέγραψε στην Κούβα ήταν μια πρακτορική φάρσα, με γραφικές για σήμερα μεθόδους παρακολούθησης, λίγες δεκαετίες μετά θα αποκαλύπτονταν ότι ο φάκελος με τα σχετικά στοιχεία των υπηρεσιών Πληροφοριών της Βρετανίας για την εισβολή στο Ιράκ διαμορφώθηκε με χαλκευμένα και εσφαλμένα στοιχεία, ένας «dodgy dossier». Από την άποψη αυτή, το βιβλίο προφητεύει τις χαλκευμένες ειδήσεις και την παραπλάνηση της κοινής γνώμης σε κρίσιμα διεθνή ή εσωτερικά ζητήματα. Ο συγγραφέας άντλησε το υλικό του από την προσωπική του εμπλοκή με την MI6, καθώς εργάστηκε στην Σιέρα Λεόνε και στο Λονδίνο. Παράλληλα, υποστήριξε την επανάσταση στην Κούβα αρθρογραφώντας τη δεκαετία του εξήντα και εγκωμίασε την προσωπικότητα του Φιντέλ Κάστρο.
Αφουγκράστηκε την επανάσταση
Το μυθιστόρημα όμως δεν είναι μόνον ένα κωμικό θρίλερ ή burlesque, όπως τo έχει αποκαλέσει η λογοτεχνική κριτική[1]. Έχει και ένα πιο σκοτεινό και φιλοσοφικό υπόβαθρο, ενώ εμπεριέχει πολλά θέματα που θα απασχολήσουν τον συγγραφέα στα υπόλοιπα μυθιστορήματα, στα λιγότερο «διασκεδαστικά». Αναφέρεται τακτικά στον Καθολικισμό, ένα ζήτημα που επανέρχεται πολύ στις αφηγήσεις του Γκράχαμ Γκρην, του οποίου οι απόψεις ενοχλούσαν το ίδιο τους Καθολικούς και τους μη-Καθολικούς. Μάλιστα στον Άνθρωπό μας στην Αβάνα, κρίνεται η πίστη και η ανατροφή της Μίλι (ο ίδιος δεν είναι Καθολικός) χωρίς να βαραίνουν την ιστορία του· αντιθέτως προσεγγίζει την οικογένεια, τον γάμο και τον έρωτα με μια απενοχοποιημένη ελαφρότητα.
Ο Γκράχαμ Γκρην είχε επισκεφτεί την Κούβα και αφουγκράστηκε την επανάσταση που ξεκινούσε από τα βουνά, όμως κατά νου είχε να γράψει μια ιστορία κατασκοπίας. Το μυθιστόρημα κυκλοφόρησε το 1958 και πέντε μέρες μετά ο συγγραφέας έφτασε στην Κούβα με τον σκηνοθέτη Κάρολ Ρηντ για τα γυρίσματα της ταινίας πάνω στο σενάριο της οποίας είχαν δουλέψει και οι δύο. Στο μεταξύ ο κουβανός δικτάτορας Μπατίστα εγκατέλειψε το νησί και ανέλαβε ο Φιντέλ Κάστρο. Η ταινία ολοκληρώθηκε μέσα στο καινούργιο επαναστατικό καθεστώς και μάλιστα με μια διακριτική παρέμβαση στο σενάριο ώστε να φανεί ακόμη σκληρότερη η δικτατορία και να περιοριστούν οι τολμηρές σκηνές των χορευτικών στα κλαμπ. Στην αρχή της ταινίας, σε ένα γενικό πλάνο της Αβάνας, εμφανίζεται η φράση: «Διαδραματίζεται πριν την επανάσταση». Ο Γκράχαμ Γκρην είχε πολύ καλή σχέση με τον κινηματογράφο και έγραφε κριτικές ταινιών σε εφημερίδες. Δεν του άρεσε ο Χίτσκοκ και γι’ αυτό αρνήθηκε την πρότασή του σκηνοθέτη να αγοράσει εκείνος τα κινηματογραφικά δικαιώματα του μυθιστορήματος.
«Ο άνθρωπός μας στην Αβάνα» μπορεί να μην θεωρήθηκε στην εποχή του ένα αξεπέραστο λογοτεχνικό επίτευγμα, αλλά παραμένει το πιο απολαυστικό βιβλίο του Γκράχαμ Γκρην, με έναν αξέχαστο χαρακτήρα. Ο Τζέιμς Ουέλμοντ δεν είναι φυσικά ένας πράκτορας τύπου Τζέιμς Μποντ, όμως είναι πολύ περισσότερο ανθρώπινος και πιστευτός από τον υπερήρωα του Φλέμιγκ. Στη θαυμαστή χώρα του πολυδιαβασμένου Γκράχαμ Γκρην (1904-1991), στην επονομαζόμενη «Greenland», το μυθιστόρημα αυτό κατέχει μια περίοπτη θέση.
Σημείωση:
1. «The novelist at the crossroad», David Lodge, 1971
Ο Θεόδωρος Γρηγοριάδης είναι συγγραφέας.
