Η μελέτη «Κρυμμένες Φυλές: Χαρτογραφώντας τις κοινωνικές αντιλήψεις στη σύγχρονη Ελλάδα» παρουσιάστηκε τις τελευταίες μέρες από την Inter Alia1. Εκκινεί από την ανάγκη χαρτογράφησης και ερμηνείας ενός ρευστού και συχνά συγκρουσιακού τοπίου, στο οποίο πολλαπλές, διαφορετικές και συχνά ετερόκλητες κοσμοθεωρίες συνυπάρχουν, ανταγωνίζονται και αναδιαμορφώνονται διαρκώς. Διεξήχθη σε δύο φάσεις μέσω ενός δομημένου ερωτηματολογίου σε δείγμα 1.500 ατόμων και έξι ομάδων εστίασης μεταξύ ατόμων από τις προκαταρκτικές ομάδες/φυλές που αναδείχθηκαν και τις οποίες τελικά κωδικοποιήσαμε με τις εξής ονομασίες: «αντιδραστικοί συντηρητικοί», «διαλλακτικοί συντηρητικοί», «ισορροπιστές», «προοδευτικοί ακτιβιστές» και «παραιτημένοι».
Η Inter Alia μέσα από την έρευνα «Κρυμμένες φυλές» αναζήτησε τα συγκροτητικά εκείνα στοιχεία –τις θεματικές και τα σημαίνοντα– που, αφενός, διαμορφώνουν την τοποθέτηση του «μετακινήσιμου κέντρου» σε μία σειρά κρίσιμων θεμάτων (π.χ. ατομικά δικαιώματα, πολιτική συμμετοχή, σχέση με το κράτος) και που, αφετέρου, θα μπορούσαν να οδηγήσουν κοινωνικές μάζες μακριά από την απάθεια. Θεωρώ σκόπιμο να αφήσω το πρώτο στην κρίση του αναγνώστη της μελέτης και να ασχοληθώ με το δεύτερο, δηλαδή σχετικά με το πώς μια έρευνα σαν τις «Κρυμμένες φυλές» μπορεί να ενημερώσει την κοινωνική/κινηματική δράση.
Μεταξύ πολλών ανακαλύψεων και ορισμένων επιβεβαιώσεων, τα αποτελέσματα της έρευνας μου προξένησαν μια αίσθηση εκκρεμότητας –ελπίδας και ανησυχίας μαζί– ότι κάτι λείπει, κάτι δεν εκφράζεται πλήρως. Άνθρωποι που γνωρίζω, που παρακολουθώ στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και συναντάω στις πορείες, φάνηκε να απουσιάζουν από μια καταγραφή που, βάση μεθοδολογίας της κοινωνικής έρευνας, είναι αντιπροσωπευτική. Εν μέρει αυτή η αίσθηση εξηγείται κοιτώντας την πρόσφατη βιβλιογραφία. Για παράδειγμα, η έρευνα που παρουσίασε πριν από περίπου ένα χρόνο το ίδρυμα Χάινριχ Μπελ με τίτλο «Ακτινογραφία της αποχής» δείχνει ότι μια σημαντική μερίδα πολιτικοποιημένων ανθρώπων με διαφορετικές πεποιθήσεις επιλέγουν πλέον να μη συμμετέχουν στις εκλογές. Σε συνδυασμό με πλείστες αναλύσεις που αφορούν στην απαξίωση των δημοσκοπήσεων από μεγάλη μερίδα του πληθυσμού, αλλά και την έκρηξη της αποχής και του κυνισμού πολλών ανθρώπων από το δημοψήφισμα του 2015 και μετά, έχουμε μια πρώτη ένδειξη για το ποιες ομάδες δεν εκπροσωπούνται στις «Κρυμμένες φυλές».
Είναι χαρακτηριστικό ότι, κατά το σχεδιασμό της έρευνας, ζήτησα από την ομάδα να εισάγει μια ερώτηση που θα έδινε την ευκαιρία σε πιο ριζοσπαστικές (αριστερόστροφες) θέσεις να εκφραστούν όπως, για παράδειγμα, «τα σύνορα μεταξύ των κρατών λειτουργούν ως εργαλεία απομόνωσης και ελέγχου των λαών» προκειμένου οι ερωτώμενοι να απαντήσουν πόσο τους εκφράζουν. Ματαίως! Η ερώτηση που θα αναδείκνυε την αριστερή/ριζοσπαστική διάθεση μερίδας των ερωτώμενων πήγε άπατη, κατά το κοινώς λεγόμενο… Αντίθετα, οι ερωτήσεις που σκόπευαν να διερευνήσουν τις τοποθετήσεις απέναντι στα θέματα της ατζέντας «νόμος και τάξη»– παραδοσιακά προνομιακό πεδίο της Δεξιάς– έβγαλαν λαβράκια! 78% των ερωτηθέντων απάντησαν ότι θα ενέκριναν «πιο εντατική αστυνομική καταστολή για σοβαρά εγκλήματα κατά της ιδιωτικής περιουσίας». Τα αποτελέσματα αυτά σηματοδοτούν ένα από δύο πράγματα: είτε τα μαζικά κινήματα αμφισβήτησης και διεκδίκησης που εμφανίστηκαν το 2008, το 2012 ή αργότερα (κινήματα αλληλεγγύης στους πρόσφυγες) ενσωματώθηκαν στο «κοινωνικό σώμα», είτε απομακρύνθηκαν περαιτέρω από τα εργαλεία καταγραφής του. Σε μια εποχή ματαίωσης, φτωχοποίησης και γενικευμένης απαξίωσης του πολιτικού συστήματος νομίζω ότι έχουμε καλούς λόγους να υποθέσουμε το δεύτερο.
Αλλά και πέρα από το συγκεκριμένο πολιτικό χώρο, το ερευνητικό εμπόδιο της πλήρους απαξίωσης του πολιτικού και οικονομικού συστήματος από ένα κομμάτι του πληθυσμού που δεν εμπιστεύεται τίποτα, ούτε και την πολιτική έρευνα, φαντάζει ανυπέρβλητο. Αυτό το κομμάτι φαίνεται να μεγαλώνει και να αποτελεί συγκοινωνούν δοχείο με το 40% ή ακόμα και το 50% της εκλογικής αποχής. Το τμήμα αυτό σίγουρα ενδιαφέρει τα κοινωνικά κινήματα και την κοινωνία των πολιτών που δουλεύει για ριζοσπαστικές λύσεις. Όπως ένα σημαντικό μέρος της κατηγορίας «Παραιτημένοι» δεν αποτελεί στο σύνολό της μια απολίτικη ομάδα, θα υπέθετα ότι το κομμάτι αυτό που συνεχίζει να εκφεύγει της έρευνας ενδεχομένως να βρίσκεται στο επέκεινα της «αντιφατικότητας» με βάση τις κυρίαρχες κατηγοριοποιήσεις πολιτικών θέσεων και επιλογών, αλλά δεν είναι σε καμία περίπτωση αδιάφορο.
Και τώρα τι; Μιλώντας από τη σκοπιά των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών για την ανάγκη οργανωμένης αντίστασης κατά της οικονομικής ανισότητας, της περιβαλλοντικής καταστροφής ή της στεγαστικής κρίσης, μου φαίνεται πρωτεύον να μην ακολουθήσουμε τα πολιτικά κόμματα στην προσπάθεια που κάνουν να διαχειριστούν τη γενικευμένη αποχή ψαρεύοντας στην ασφυκτική δεξαμενή του 50%-55%, αλλά να προσπαθήσουμε να διευρύνουμε τη δεξαμενή με άτομα που θα διεκδικήσουν αλλαγή από τα κάτω. Τα ευρήματα της έρευνας όσο και οι ελλείψεις των διαθέσιμων ερευνητικών εργαλείων δείχνουν σε δύο εξίσου σημαντικές κατευθύνσεις. Για την πρώτη, οι «κρυμμένες φυλές» αποτελούν σπουδαία ευκαιρία αποτελεσματικής προσέγγισης του μετακινήσου κέντρου και δημιουργίας μηνυμάτων από φορείς πολιτικού λόγου, μεταξύ αυτών και των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών, που θα βρουν αντίκρισμα και θα κινητοποιήσουν μεγαλύτερα τμήματα του «κοινού». Για τη δεύτερη, απαιτείται άλλου είδους δουλειά, δουλειά βάσης πέρα από την καθημερινότητα των οργανώσεων. Η λύση βρίσκεται σε συνελεύσεις γειτονιάς, συλλογικές προσπάθειες ανένταχτων, συλλόγους γονέων, με οριζόντιες διαδικασίες. Δουλειά με αβέβαια αποτελέσματα και, βεβαίως, δουλειά που δε θα υποστηρίξει (σχεδόν) κανένας χρηματοδότης, και αναγκαστικά θα κινητοποιηθεί από την ελπίδα ή την αίσθηση αναγκαιότητας για αλλαγή πλεύσης.
Ο Νίκος Παπακώστας, ως συνιδρυτής της InterAlia, εργάζεται κυρίως στα πεδία της συνηγορίας, της οργάνωσης κοινοτήτων και της κατάρτισης εργαζόμενων του τρίτου τομέα. Η διδακτορική του διατριβή στο πανεπιστήμιο Πελοποννήσου μελετά τις σχέσεις των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών και των κοινωνικών κινημάτων στην Αθήνα των κρίσεων, μετά το 2008.
1 Η Inter Alia ιδρύθηκε το 2013. Είναι μια οργάνωση της κοινωνίας των πολιτών που έχει έδρα στην Αθήνα και λειτουργεί διεθνώς ως ένα δίκτυο «ανήσυχων» πολιτων, ΟΚοιΠ, ακτιβιστών, καλλιτεχνών, ερευνητών κ.ά.
