Η στέρηση του δημοσίου χώρου αναδείχθηκε όσο ποτέ άλλοτε στη διάρκεια της καραντίνας. Ο κόσμος αποζητούσε τις πλατείες και τα πάρκα. Ό,τι συγκροτεί τον ελεύθερο χώρο της πόλης. Με την ύφεση της πανδημίας ξεχύθηκε έξω. Ήδη είχε φουντώσει η συζήτηση για την αξία του δημοσίου χώρου, ως αναντικατάστατου αγαθού. Το βιώσαμε στον εγκλεισμό. Μέσα σε αυτό το κλίμα, ο δήμος Αθηναίων εμφάνισε ένα σχέδιο επεμβάσεων στην πόλη που συζητείται, έχει γίνει πια γνωστό. Η ερώτηση που κυκλοφορεί μεταξύ μας είναι τι άραγε σκοπεύει να κάνει η δημοτική πλειοψηφία με αυτό. Το πρόγραμμα χοντρικά λέει να αφήσουμε χώρο σε πεζούς και ποδήλατα μειώνοντας τον χώρο στα ιδιωτικά αυτοκίνητα. Στην Αθηνάς, στην Πανεπιστημίου, στην κάτω Ερμού, στο Σύνταγμα. Λέει και κάτι άλλο, όχι ασήμαντο. Θα χρησιμοποιηθεί μία ήπια φθηνή τεχνική, προσωρινής διαμόρφωσης ελεύθερων λωρίδων ασφάλτου με προσωρινά στοιχεία, για να αποδοθεί στην κίνηση των πεζών και των ποδηλάτων. Αν πετύχει το πείραμα θα μονιμοποιηθεί. Αν όχι, δεν έχουν σπαταληθεί χρήματα. Είναι μία εξαιρετική απλή ιδέα. Έρχεται από τις ΗΠΑ και την Ευρώπη, διδάσκεται και συζητείται στις σχολές μας, πολλά χρόνια τώρα.
Μαζί με το δημοτικό σχέδιο, ήλθε η κεντρική απόφαση για τη δυνατότητα των καταστημάτων αναψυχής να απλώσουν τραπεζάκια έξω παντού. Άρχισε να αναδύεται ο φόβος από πολλές πλευρές για ένα κακό σενάριο. Μπαίνουν θέματα, όπως η κυριαρχία του τουρισμού, ο πιθανός θάνατος του μικροεμπορίου και των παραδοσιακών χρήσεων, η κατάληψη του κέντρου από ξενοδοχεία, του δημόσιου χώρου από τις επιχειρήσεις. Ακολουθούν μια σειρά ερωτήματα, για την κυκλοφοριακή αντοχή της πόλης, για το τι θα γίνουν τα ιδιωτικά αυτοκίνητα, πως θα κυκλοφορούμε, και άλλα.
Πάμε τώρα σε μια πιο ψύχραιμη ματιά. Ο δήμος Αθηναίων δεν πρότεινε να καταργηθεί ο πεζόδρομος της Διονυσίου Αρεοπαγίτου για να περνούν τουριστικά λεωφορεία. Δεν πρότεινε να γίνει η πλατεία Συντάγματος υπόγειο πάρκιγκ για ΙΧ ούτε να μετατραπούν τα Προπύλαια σε πιάτσα ταξί και λεωφορείων. Πρότεινε τα μισά τουλάχιστον ή και περισσότερα από τα έργα σε εκκρεμότητα που προτείνονται από τη Μεταπολίτευση. Πεζοδρομήσεις, απελευθέρωση χώρου από τα ΙΧ, χώρο για ποδήλατα, διεύρυνση πλατειών και πεζοδρομίων. Η Βασιλίσσης Όλγας είναι έτοιμη για να πεζοδρομηθεί από το 2010 και τη σταμάτησαν οι κυβερνήσεις του Μνημονίου. Μιλάμε για την ολοκλήρωση του Μεγάλου Περίπατου από τον Κεραμεικό ως το Καλλιμάρμαρο, μία από τις ελάχιστες, μαζί με το Μετρό, καλές κληρονομιές των Ολυμπιακών Αγώνων. Η μείωση του περιττού πλάτους του δρόμου στην κάτω πλευρά του Συντάγματος, η διεύρυνσηπεζοδρομίων στο σταυροδρόμι Αθηνάς και Ερμού, στο ύψος της Δημοτικής Αγοράς, στο ύψος της πλατείας Κοτζιά, είναι σχέδια από την εποχή της Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων, το 2004. Το 2018-2019, η «Ανάπλαση Αθήνας», σε συντονισμό με την Περιφέρεια Αττικής και τα τρία συναρμόδια Υπουργεία Περιβάλλοντος, Πολιτισμού και Μεταφορών, τα υιοθέτησε πλήρως.
Η τότε αντιπολίτευση διακήρυξε ότι όλα αυτά είναι «έργα βιτρίνας», υποσχέθηκε δημοσίως παραμονές εκλογών να διαλύσει την «Ανάπλαση» ως περιττή. Αλλά δεν το έπραξε. Σήμερα επιχειρείται να εφαρμοστεί μία παραλλαγή πολλών από αυτές τις ιδέες. Ίσως μας πειράζει που δεν τις υλοποιούμε εμείς αλλά άλλοι, πολιτικοί αντίπαλοι. Οι οποίοι πιθανόν έχουν και άλλους στόχους από αυτούς που είχαμε. Μία υποσημείωση: το μόνο έργο, από την κοινή κληρονομιά των πολεοδομικών ιδεών για την Αθήνα από τη δεκαετία του 1980, που δεν είχαμε τολμήσει να εντάξουμε στο πρόγραμμα της «Ανάπλασης», ήταν η πεζοδρόμηση της Πανεπιστημίου. Όχι γιατί θεωρούσαμε ότι ήταν λάθος. Άλλωστε ο πρώτος που την πρότεινε ήταν ο ίδιος ο Αντώνης Τρίτσης στο Ρυθμιστικό του Σχέδιο. Δεν προχώρησε, επειδή δίχασε παλιότερα την κοινή γνώμη. Τα μέτωπα πριν δύο χρόνια ήταν πάρα πολλά για να ανοίξουμε και άλλα.
Μιλάμε, λοιπόν, για την ανάπτυξη του δημοσίου χώρου στην κεντρική Αθήνα. Θα θέλαμε και άλλα πολλά, προγραμματισμένα από καιρό. Άλλα προχώρησαν ή προχωρούν και σήμερα, άλλα προβάλλουν ξανά στον ορίζοντα προς διεκδίκηση. Οι συνδέσεις του κέντρου με τις συνοικίες και με αναπλάσεις εκτός κέντρου, η διάχυση του αρχαιολογικού τόξου στα δυτικά, στις γειτονιές, ως την Ακαδημία Πλάτωνος, το γραμμικό πράσινο πάρκο επάνω από τις υπογειοποιημένες σε λίγο σιδηροδρομικές γραμμές από τα Σεπόλια ως το Σταθμό Λαρίσης, η αναβίωση του θεάτρου του Λυκαβηττού, έργο έτοιμο να πραγματοποιηθεί. Το πρόγραμμα των ολοκληρωμένων χωρικών επενδύσεων για την Αθήνα οργανώθηκε από την Περιφέρεια Αττικής με υψηλότατη χρηματοδότηση και υλοποιείται. Η αναβίωση της οδού Τοσίτσα και της οδού Στουρνάρη με τον σταθμό Μετρό στο Μουσείο-Πολυτεχνείο αντί της πλατείας Εξαρχείων έχει προχωρήσει ως προκαταρκτική μελέτη. Ευτυχώς δεν έχει ξεχαστεί. Το Υπουργείου Εργασίας, αφού πρώτα έσωσε εκατοντάδες κτίρια των ασφαλιστικών ταμείων και του ΟΑΕΔ από την ιδιωτικοποίηση, στη συνέχεια ξεκίνησε το πιλοτικό πρόγραμμα της αποκατάστασής τους με κοινωνική και οικονομική ανταπόδοση για τους ασφαλιστικούς φορείς. Δεκάδες από αυτά βρίσκονται στην κεντρική Αθήνα. Ήταν ακόμη το διαδημοτικό πρόγραμμα για την ανάπλαση της οδού Πειραιώς σε όλο της το μήκος και η αποκατάσταση των Προσφυγικών Πολυκατοικιών της Αλεξάνδρας. Δύο ώριμες πολύτιμες δράσεις οι οποίες χάθηκαν από το προσκήνιο μόλις ανέλαβε η νέα περιφερειακή αρχή τον περασμένο Σεπτέμβριο. Οι προϋπολογισμοί για όλα ετούτα είχαν διατεθεί και τώρα αγνοούνται. Τέλος, ξεκίνησε και έφτασε στο στάδιο των πρώτων σχεδίων ένα μεγάλο οραματικό πρόγραμμα για την αποκάλυψη της αρχαίας κοίτης του Ιλισού, από το Ολυμπείον και την Αγροτέρα Αρτέμιδα ως το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στο Φιξ. Με το τραμ να τρέχει επί της Συγγρού, όπως ήταν η αρχική χάραξη του, ως το Σύνταγμα, με την κυκλοφορία ανοικτή στην Καλλιρόης αλλά και τον Ιλισό πράσινη περιπατητική διαδρομή.
Το θέμα είναι τώρα τι λέμε και τι κάνουμε. Η ανάκτηση του δημοσίου χώρου στην Αθήνα είναι ένα διαχρονικό στοίχημα. Μαθαίνουμε από λάθη του παρελθόντος, ξέρουμε τις επιπτώσεις του gentrification, βλέπουμε τα κακά στου Ψυρρή και στο Μεταξουργείο. Παράλληλα, δεν μπορώ να φανταστώ ξανά την Κορεατική Αγορά, τη σημερινή πλατεία στην Πειραιώς απέναντι από την Τεχνόπολη, στη θέση της με τα ερείπιά της, ούτε την Ερμού και την Αποστόλου Παύλου ξανά άξονα χιλιάδων ΙΧ. Πρέπει να το συμφωνήσουμε, για να βάλουμε μία βάση στη συζήτηση. Και για εκείνα τα έργα υπήρξε περίσσιος προβληματισμός. Τελικά καλώς έγιναν.
Χρειάζεται προστασία των χρήσεων βιοτεχνίας και εμπορίου. Ναι. Ενιαίο σχέδιο με κορεσμένες περιοχές για ξενοδοχεία και Airbnb. Ναι. Αστυνόμευση των παράνομων σταθμεύσεων και της κατάληψης των πεζοδρομίων. Ναι. Σφιχτός προσδιορισμός της έκτασης των τραπεζοκαθισμάτων χωρίς κατασκευές. Ναι. Διάχυση των έργων στις λαϊκές γειτονιές μέσω πράσινων διαδρομών. Ναι. Και αν δεν τηρηθούν οι όροι, εκεί είναι το ζήτημα. Σε αυτά πρέπει να πέσει το βάρος, όχι στην άρνηση όσων λέγαμε πάντα. Δεν γίνεται τόσα χρόνια να ζητάμε διεύρυνση του δημόσιου χώρου και τώρα να λέμε «αφήστε μέσα του τα ΙΧ, με το καυσαέριο, τον κίνδυνο για τους πεζούς, την υποβάθμιση, επειδή το κυκλοφοριακό χάος εξασφαλίζει ότι δεν θα έλθουν οι ‘κακοί’».
Η τοποθέτηση του Νάσου Ηλιόπουλου και της «Ανοικτής Πόλης» στο δημοτικό συμβούλιο της Αθήνας έθεσε επιτυχημένα και ξεκάθαρα το πλαίσιο της συμφωνίας, των επιφυλάξεων και των διεκδικήσεων. Να προχωρήσουμε έτσι.
Φτάνοντας στο τέλος, οφείλουμε μια απάντηση. Γιατί δεν προλάβαμε να κάνουμε εμείς τόσα ωραία πράγματα; Διότι όλο το ’15 και το ’16 τα πιο πάνω έμοιαζαν πολυτέλειες μέσα στο ναρκοπέδιο. Κακώς τα υποτιμήσαμε. Κορυφαία στελέχη της Αριστεράς ή δεν τα αξιολογούσαμε ως προτεραιότητα ή τρέχαμε να σβήσουμε άλλες φλεγόμενες εστίες ή δυστυχώς άλλοι φοβόντουσαν τις εξελίξεις και προφυλάσσονταν μην εκτεθούν. Έτσι χάσαμε δυο χρόνια. Καθυστερήσαμε αδικαιολόγητα στον Ελαιώνα, στο Γουδί, στον Υμηττό. Όμως, στα επόμενα τρία χρόνια έγιναν όσα γράφτηκαν πιο πάνω. Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε και άλλα τόσα, για το Πεδίο Άρεως, το Φαληρικό Όρμο, στα δυτικά το Πάρκο «Αντώνης Τρίτσης», τα έργα στον Πειραιά και στα Λιπάσματα. Δεν είναι λίγα. Όμως, το θέμα μας εδώ είναι η ανάπλαση της κεντρικής Αθήνας.
Ο Νίκος Μπελαβίλας είναι καθηγητής Πολεοδομίας στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο
