Πολιτική, ιδεολογίες και νέοι, κοινωνικές ανάγκες, αναζητήσεις, ανατροπές και νέοι, μια σχέση διαχρονική, αλλά τόσο διαφορετική και κυμαινόμενη κάθε εποχή, που συχνά οι εκτιμήσεις γι’ αυτή διαφέρουν εξαιρετικά: φτάνουν από τη διαπίστωση της υπερπολιτικοποίησης ως την αναγγελία της πλήρους αδιαφορίας.
Αν μάθουμε, όμως, να τη διαβάζουμε σωστά, θα δούμε ότι η αλήθεια βρίσκεται σ’ αυτή ακριβώς τη διαφορά ή τις διαφορές που την χαρακτηρίζουν από εποχή σε εποχή. Διαφορές που χρειάζεται σε κάθε γενιά να ανακαλύπτουμε, αν θέλουμε να αποκτήσουμε μαι ουσιαστική σχέση με τους νέους και τις ανάγκες τους, τα ενδιαφέροντα τους και τις προσδοκίες τους.
Της Αιμιλίας Σαλβάνου*
Τι σχέση έχουν οι νέοι και οι νέες με την πολιτική σήμερα; Όλο και συχνότερα τα τελευταία χρόνια διατυπώνεται ως κοινός τόπος ότι νεολαία και πολιτική ακολουθούν πορείες ασύμπτωτες. Διαπίστωση ειπωμένη συνήθως ως παράπονο, εμπεριέχει στον πυρήνα της κριτική, συχνά ψόγο, απέναντι σε μια νεολαία που ενδεχομένως θα θέλαμε να ήταν αλλιώς. Παρόλα αυτά, οι τελευταίες κινητοποιήσεις των εφήβων που συσπειρώνονται γύρω από το αίτημα της αντιμετώπισης της κλιματικής κρίσης, αλλά και προηγούμενες κινητοποιήσεις, όπως ο Δεκέμβρης του 2008, είναι ενδεικτικές του ότι πιθανόν η εκτίμησή μας να είναι εσφαλμένη – ότι στους κόλπους της νεολαίας αναπτύσσεται ένας πολιτικός προβληματισμός, που όμως, με τον τρόπο που εκφέρεται, δεν έχουμε συνηθίσει να διαβάζουμε.
Για ποια ζητήματα συζητούν σήμερα οι νέοι; Τα δικαιώματα, η διαφορετικότητα και οι πολιτικές συμπερίληψης, η περιβαλλοντική κρίση, τα αδιέξοδα στην προοπτική επαγγελματικής αποκατάστασης, ζητήματα ηθικής σε σχέση με τη συνύπαρξή μας με τα άλλα έμβια όντα του πλανήτη, η μη βιωσιμότητα του προτύπου της δυτικής ευημερίας είναι μερικά μόνο από όσα συζητούν. Ζητήματα βαθύτατα πολιτικά, που πηγάζουν από την καθημερινή τους εμπειρία και χειροπιαστές αγωνίες για το μέλλον. Από πού απορρέει λοιπόν η διαπίστωση ότι οι νέοι έχουν απομακρυνθεί από την πολιτική;
Ελπιδοφόρα μηνύματα
Είναι γεγονός ότι οι νέοι έχουν σε μεγάλο βαθμό απορρίψει τα παραδοσιακά πολιτικά σχήματα, τόσο σε επίπεδο λόγου όσο και σε επίπεδο πρακτικών. Οι πολιτικές νεολαίες δεν έχουν τη δυναμική προηγούμενων δεκαετιών και αδυνατούν να συσπειρώσουν τις πραγματικά νεαρές ηλικίες, στην πλειονότητά τους οι νέοι δεν είναι εξοικειωμένοι με τα κλασικά κείμενα πολιτικού στοχασμού και απέχουν σε μεγάλο ποσοστό από τις εκλογικές διαδικασίες. Σωστά όλα αυτά. Μήπως όμως η ανάγνωση αυτή μαρτυρά περισσότερα για τις δικές μας προσδοκίες, παρά για το ενδιαφέρον των νέων για την πολιτική; Να σταθούμε σε τρία σημεία:
Το πρώτο σημείο: Αν καταφέρουμε να αποστασιοποιηθούμε από το πεδίο των δικών μας εμπειριών και προσπαθήσουμε να ακούσουμε τους νέους και τις νέες όχι σε σχέση με αυτό αλλά μέσα στο πλαίσιο νοημάτων και δράσης που φτιάχνουν οι ίδιοι, η εικόνα θα αλλάξει. Θα παρατηρήσουμε τότε ότι όχι μόνο υπάρχουν πολιτικές ζυμώσεις στη νεολαία, αλλά υπάρχουν και πολλά ελπιδοφόρα μηνύματα για τη διαμόρφωση ενός νέου τρόπου να υπάρχουμε ως πολίτες του κόσμου. Είναι, για παράδειγμα, ενδιαφέρον ότι τα θέματα που κινητοποιούν τους νέους και γύρω από τα οποία καλλιεργείται ο πολιτικός λόγος, είτε εξ αρχής είτε πολύ γρήγορα ξεπερνούν τα εθνικά σύνορα και τους περιορισμούς τους. Οι συλλογικότητες που αναπτύχθηκαν γύρω από τα κινήματα των πλατειών, για παράδειγμα, είναι συλλογικότητες που σε μεγάλο βαθμό κινούνται με επιτυχία μεταξύ του εθνικού, του δια-εθνικού και του παγκόσμιου, τόσο σε επίπεδο θεματολογίας όσο και σε επίπεδο στοιχειώδους τουλάχιστον επικοινωνίας. Στην εξέλιξη αυτή, τόσο ως μέσο όσο και ως τρόπος διάχυσης και εξοικείωσης με καινούρια ρεπερτόρια εικόνων, συμβόλων και λόγου, έχουν συμβάλει βέβαια καθοριστικά το διαδίκτυο και οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης.
Εδώ είναι το δεύτερο σημείο που αξίζει να σταθούμε. Οι σημερινοί νέοι και νέες είναι αυτοί που γεννήθηκαν από τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1990 έως τα πρώτα χρόνια της νέας χιλιετίας. Είναι, δηλαδή, παιδιά που δεν διανοούνται έναν κόσμο πριν το διαδίκτυο και την ψηφιακή εποχή. Η σκέψη και ο λόγος τους έχουν αναπτυχθεί με αναφορά στις νέες τεχνολογίες – σε πλαίσιο, δηλαδή, πολύ διαφορετικό από αυτό των μεγαλύτερων ηλικιών. Η γενιά του Instagram, του Facebook, του Snapchat, του Twitter, του Youtube και του Netflix είναι μια γενιά που λειτουργεί με διαφορετικές αναφορές, διαφορετική σχέση με την κειμενικότητα και διαφορετικούς χρόνους από τις προηγούμενες. Η εικόνα, η διάδραση, η ταχύτητα της μετάδοσης του μηνύματος, η πολλαπλασιαστικότητα και ο διαμοιρασμός είναι συγκροτητικά στοιχεία της νεανικής κουλτούρας σήμερα. Το ίδιο και οι πυκνές αναφορές στην ποπ κουλτούρα. Σκηνές και ήρωες από κόμιξ, κινηματογραφικές ταινίες και διαδικτυακές σειρές, ατάκες και συνθήματα, διαπλέκονται με την εμπειρία, την διαμεσολαβούν και εντάσσονται στην προσπάθεια κριτικής αποτίμησής της. Και οι σκέψεις τους μοιράζονται γρήγορα, με λόγο και εικόνα, όχι πια στους φίλους, το σχολείο ή τους παραδοσιακούς τόπους κοινωνικοποίησης (ή τουλάχιστον όχι μόνο σε αυτούς), αλλά στην παγκόσμια κοινότητα των νέων, το διαδίκτυο.
Και το τρίτο σημείο: οι σημερινοί νέοι είναι η πρώτη γενιά στην σύγχρονη ιστορία που γεννήθηκε και ενηλικιώθηκε σε μια εποχή μετα-ουτοπική. Μεγαλώνουν σε έναν κόσμο που η ελπίδα δεν μοιάζει προφανής, ούτε ως προς το περιεχόμενο ούτε προς την κατεύθυνσή της. Όχι μόνο δεν ήρθε το τέλος της ιστορίας με την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, αλλά μαζί του κατέρρευσε και μια από τις μεγαλύτερες ουτοπίες του 20ου αιώνα, που τροφοδοτούσε με ελπίδα τα νεανικά κινήματα των μεταπολεμικών τουλάχιστον δεκαετιών. Και εδώ ίσως είναι το πιο κρίσιμο από τα στοιχεία που διαφοροποιεί τη σχέση των σημερινών νέων με την πολιτική συγκριτικά με αυτή των προηγούμενων γενιών. Ο πολιτικός λόγος των σημερινών νέων συμπυκνώνεται γύρω από την προσπάθεια αποτροπής του κακού: καταστροφή του πλανήτη, κρατική καταστολή, καταπίεση της διαφορετικότητας. Και το κάνουν καλά, αφού είναι μεγάλο το ποσοστό που διάγουν το βίο τους με βάση της επιλογές τους. Αυτό όμως που δεν έχουν είναι η ελπίδα ότι μπορεί ο κόσμος να αλλάξει ριζικά – η προσδοκία σε αυτό που φαντάζει αδύνατο.
Μετα-ουτοπική εποχή
Αυτή όμως η έλλειψη δεν μπορεί να χρεωθεί στους νέους. Είναι ένα έλλειμμα οράματος που ταλανίζει το σύνολο των δυτικών κοινωνιών, σε μεγάλο βαθμό και επειδή είναι κοινωνίες γερασμένες. Αυτό αντανακλά και στη διαθεσιμότητα (και τις αντοχές) των ανθρώπων να συμμετέχουν σε κινήματα, αλλά και στο πολιτικό βάρος που δίνουμε στη φωνή των νέων. Όταν μετακινούνται τα κοινωνικά όρια ηλικίας προς τα πάνω, τότε στη δυναμική των τριών γενεών που τυπικά συνυπάρχουν στις κοινωνίες, τείνουμε να αποδυναμώνουμε οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά τους νεότερους κάθε φορά (ο υποκατώτατος μισθός των προηγούμενων χρόνων για τους εργαζόμενους κάτω των 25 ήταν πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα). Με τον ίδιο τρόπο απαξιώνουμε και τον λόγο τους, βρίσκοντάς τον από αντιδραστικό έως χαριτωμένο, πάντως όχι ισότιμο συνομιλητή στην πολιτική αρένα.
Ας το ξανασκεφτούμε όμως, ιδιαίτερα στο πλαίσιο μιας σύγχρονης αριστεράς. Σε πολλά σημεία και από αρκετές απόψεις, ο λόγος των σημερινών νέων είναι ό,τι πιο ελπιδοφόρο έχουμε – όχι μόνο για να κάνουμε διορθωτικές κινήσεις, αλλά για να αλλάξουμε ριζικά μια πορεία που έχει αποδειχθεί ότι οδηγεί κατευθείαν στον γκρεμό.
* Ιστορικός, διδάσκει νεότερη και σύγχρονη ελληνική ιστορία στο ΑΠΘ και ευρωπαϊκή ιστορία το Ελεύθερο Ανοιχτό Πανεπιστήμιο.
Οι έλληνες φοιτητές και οι εποχές τους
Του Μιχάλη Μωραϊτίδη*
Η ιδιότητα του φοιτητή συνδέεται με τον θεσμό του πανεπιστημίου. Τα τελευταία χρόνια τα πεδία της νεολαίας και του φοιτητικού κινήματος έχουν γίνει αντικείμενο συστηματικής μελέτης των ιστορικών και των ερευνητών της θεωρίας των κοινωνικών κινημάτων και της συλλογικής δράσης. Η αναγκαία διευκρίνηση εδώ είναι ότι η νεολαία μελετάται ως μια κοινωνική και όχι ως μια ουσιοκρατική – οντολογική κατηγορία. Επομένως δεν ενδιαφέρουν τον ιστορικό τα βιολογικά όρια των νέων, αλλά πώς εμφανίστηκε η κατηγορία αυτή ως αυτόνομο συλλογικό υποκείμενο και σε ποια επίπεδα εκδηλώθηκε η παρέμβαση της.
Ο φοιτητής δεν είναι μια σταθερή και αναλλοίωτη κατηγορία. Διαμορφώνεται και καθορίζεται από το πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό και πολιτιστικό πλαίσιο της κάθε ιστορικής περιόδου. Στην Ελλάδα, αλλιώς προσδιοριζόταν ο όρος κατά τον Μεσοπόλεμο, διαφορετικά την περίοδο της Κατοχής, αλλιώς μετά τον Εμφύλιο. Επιπλέον δεν ήταν ένα φαινόμενο που προσδιοριζόταν αυστηρά βάσει στενών συντεταγμένων της ελληνικής πραγματικότητας αλλά εγγραφόταν σε ένα ευρύτερο, διεθνές πλαίσιο. Για παράδειγμα η νεολαία τη δεκαετία του ’30 πρέπει να εγγραφεί μέσα στο πολιτικό πλαίσιο των ολοκληρωτικών καθεστώτων του φασισμού και του ναζισμού. Τα καθεστώτα του Μουσουλίνι και του Χίτλερ, χρησιμοποίησαν τη νεολαία ως μοχλό που όχι μόνο θα εμπότιζε τις ιδεολογικές κατευθύνσεις του ναζισμού και του φασισμού στους νέους και στις νέες, αλλά θα μετέτρεπε τη νεολαία σε στυλοβάτη των καθεστώτων και σε πηγή στρατολόγησης για ανάληψη κρατικών αξιωμάτων. Στην Ελλάδα, το δικτατορικό καθεστώς Μεταξά χρησιμοποίησε τη νεολαία για να επιτύχει τους παραπάνω σκοπούς με την Εθνική Οργάνωση Νεολαίας (ΕΟΝ).
Οι φοιτητές στην Κατοχή
Τη δεκαετία του 40 είναι η πρώτη μεγάλη στιγμή όπου η νεολαία θα πρωταγωνιστήσει, συμμετέχοντας στις μαζικές διαδηλώσεις ενάντια στις αρχές Κατοχής σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Νέοι και νέες θα βγουν μαζικά στους δρόμους των μεγάλων αστικών κέντρων και δεν θα διστάσουν να συγκρουστούν με τις κατοχικές δυνάμεις. Η νεολαία θα χρησιμοποιήσει τα πανεπιστήμια ως κέντρα δυναμικών αντιστασιακών ενεργειών και ως φυτώρια όπου πραγματοποιούνται ζυμώσεις και αναπτύσσονται πολιτιστικές αξίες. Είναι η γενιά της Αντίστασης με την, πρωτόφαντη, καταλυτική και καθοριστική ένταξη κυρίως στο Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο Νέων (ΕΑΜΝ) το 1942 και ένα χρόνο αργότερα τον Φεβρουάριο του 1943 στην Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ). Η παρουσία των νέων δεν περιορίζεται μόνο στις πόλεις με τις εκδηλώσεις αστικού τύπου αλλά επεκτείνονται και σε περιοχές της Ελεύθερης Ελλάδας. Η νεολαία που μέχρι τότε ήταν αποκλεισμένη από τα κέντρα λήψης των πολιτικών αποφάσεων θα διεκδικήσει δυναμικό ρόλο μέσα από τη συμμετοχή στο φαινόμενο της Αντίστασης, θέτοντας ανοιχτά και προωθώντας πρωτόγνωρα κοινωνικά αιτήματα. Στα Πανεπιστήμια χάρη στις κινητοποιήσεις των φοιτητών θα αντιμετωπιστεί το φάσμα της πείνας με τη διοργάνωση συσσιτίων από το ταμείο απόρων σπουδαστών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Έτσι με την οργάνωση τους η φοιτητική νεολαία αντιμετωπίζει με επάρκεια την κατοχική καταπίεση. Δεν λείπουν κινητοποιήσεις ενάντια σε κατοχικούς νόμους και διατάγματα που πλήττουν τη λειτουργία των συλλόγων και του φοιτητικού συνδικαλισμού (για παράδειγμα ενάντια στο διάταγμα του καθηγητή Γ. Σακελλαρίου), ο οποίος πρόσφερε τις υπηρεσίες του στις αρχές κατοχής και υπηρέτησε τους δωσιλογικούς σχεδιασμούς.
Από την απελευθέρωση στο Κυπριακό
Με την Απελευθέρωση τον Οκτώβριο του 1944, τα πανεπιστήμια περνούν μέσα από τη μέγγενη των Δεκεμβριανών. Μέσα στα ιδρύματα θα ξεσπάσει εμφύλιος πόλεμος μεταξύ οργανώσεων, του Εθνικού Συνδέσμου Αντικομουνιστών Φοιτητών (ΕΣΑΣ) και πυρήνων της ΕΠΟΝ. Οι συγκρούσεις θα είναι πολύ σκληρές και θα υπάρξουν και θύματα. Κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου, τα πανεπιστήμια θα λειτουργήσουν με πολλούς περιορισμούς και κάτω από το ειδικό κλίμα της εμφύλιας σύγκρουσης. Οργανώσεις της Αριστεράς, όπως η ΕΠΟΝ θα τεθούν εκτός νόμου από το 1947 με τον νόμο 509 και θα κυριαρχήσει η παράνομη δράση πυρήνων της εντός και εκτός πανεπιστημιακών χώρων.
Πολλοί νέοι θα συλληφθούν και εκτοπιστούν, ενώ από τα τέλη του 1949 σταδιακά θα αλλάξουν τα πράγματα με την ίδρυση της Διοικούσας Επιτροπής Συλλόγων Πανεπιστημίου Αθηνών (ΔΕΣΠΑ) που θα αναδειχθεί στον μεγάλο εκφραστή μέχρι την ίδρυση της ΕΦΕΕ τον Απρίλιο του 1963. Η ΔΕΣΠΑ είναι το δευτεροβάθμιο συντονιστικό συνδικαλιστικό όργανο των πρωτοβάθμιων φοιτητικών συλλόγων των έξι σχολών του Πανεπιστημίου Αθηνών (Νομική, Ιατρική, Θεολογία, Φιλοσοφική, Φυσικομαθηματική, Οδοντιατρική). Το αξιοσημείωτο είναι ότι οι σύλλογοι λειτουργούν άτυπα χωρίς αναγνωρισμένα καταστατικά τουλάχιστον μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1950.
Οι φοιτητές θα κινητοποιηθούν για το Εθνικό Ζήτημα της Κύπρου και θα συγκρουστούν μαζικά, αμφισβητώντας ακόμη και τον φιλοδυτικό προσανατολισμό των ελληνικών κυβερνήσεων και την σύναψη των συμμαχιών με την Μεγάλη Βρετανία και τις ΗΠΑ. Στις μεγάλες διαδηλώσεις που γίνονται κάθε χρόνο, σχεδόν κάθε μέρα από το 1951 μέχρι το 1957 και δονούν το κέντρο της Αθήνας, η νεολαία θα μυηθεί στη σύνθετη όσο και πολύ ενδιαφέρουσα διαδικασία της πολιτικής ριζοσπαστικοποίησης και μάλιστα προς τα αριστερά αφού η ΕΔΑ θα δώσει δυναμικό παρόν στις κινητοποιήσεις με αίτημα την Ένωση – Αυτοδιάθεση της Κύπρου με την Ελλάδα. Καταλυτικός θα είναι ο ρόλος των εθνικών φοιτητικών ενώσεων Κύπρου (ΕΦΕΚ) και βέβαια των εθνοτοπικών σπουδαστικών συλλόγων που το 1957 θα αποκτήσουν διευρυμένη δευτεροβάθμια ομοσπονδία, την Ομοσπονδία Τοπικών Σπουδαστικών Συλλόγων Ελλάδος (ΟΤΣΣΕ).
Τα ζητήματα της φοιτητικής ζωής
Παράλληλα με το Κυπριακό όμως αναφύονται από το 1956 και μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1950 διάφορα ζητήματα που αφορούν τη βελτίωση των υλικών όρων διαβίωσης και σπουδών. Κεντρικό ρόλο διαδραματίζει η κινητοποίηση για την αποτροπή του διπλασιασμού των εκπαιδευτικών τελών στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και του τριπλασιασμού των διδάκτρων στην τριτοβάθμια το φθινόπωρο του 1956. Οι φοιτητές αντιδρούν στον σχεδιασμό της κυβέρνησης της ΕΡΕ υπό τον Κωνσταντίνο Καραμανλή που δηλώνει με κυνισμό διαμέσου του υπουργού Οικονομικών Χρήστου Θηβαίου «ας γεννιόσαστε πλούσιοι». Προς το τέλος της δεκαετίας του 1950, στο πρώτο τετράμηνο του 1959 (τους μήνες Σεπτέμβριο, Νοέμβριο και Δεκέμβριο) τρία άλλα ζητήματα θα αποτελέσουν το επίκεντρο των φοιτητικών αιτημάτων και κινητοποιήσεων. Πρόκειται για το αίτημα της καθιέρωσης μειωμένου φοιτητικού εισιτηρίου στις αστικές συγκοινωνίες της Αθήνας (στο μισό της αξίας και τελικά την παραχώρηση κουπονιών δυο διαδρομών την ημέρα, ή 60 διαδρομών τον μήνα), την επαναφορά του θεσμού των ατελών εγγραφών για κατηγορίες δικαιούχων φοιτητών και την καθιέρωση του μέτρου της μεταφοράς μαθημάτων. Αυτές οι κινητοποιήσεις, που θα συνοδευτούν και από απεργίες πείνας των διαμαρτυρομένων, θα κατασταλούν από τις αρχές και θα αποτελέσουν τον προπομπό των μεγάλων μαζικών πολιτικών κινητοποιήσεων που θα ξεσπάσουν τον Σεπτέμβριο του 1961, λίγο πριν τη διεξαγωγή των βουλευτικών εκλογών της 29ης Οκτωβρίου που έμειναν στην ιστορία και στη συλλογική μνήμη ως εκλογές βίας και νοθείας.
Η δεκαετία του ‘60 εδώ κι αλλού
Τη δεκαετία του 1960 το φοιτητικό κίνημα που αναπτύχθηκε σε κάθε γωνιά του πλανήτη άσκησε συλλογική δράση, εκμεταλλευόμενο τις γενικότερες ενδογενείς και εξωγενείς συνθήκες και τις ευρύτερες πολιτικές, κοινωνικές και πολιτισμικές εξελίξεις, χρησιμοποίησε ιδεολογικά πακέτα – νοηματικές πλαισιώσεις (frames), για να γίνει πιο εύληπτη η διαμαρτυρία και για να προσεταιριστεί όσο το δυνατόν περισσότερους οπαδούς, ενώ οργανώθηκε μέσω μηχανισμών κινητοποίησης ή και κοινωνικών δικτύων. Ορθώθηκε έτσι ένα ισχυρό κίνημα διαμαρτυρίας και αμφισβήτησης απέναντι σε όσα εξέφραζαν την «καθεστηκυία τάξη πραγμάτων» και τους εκπροσώπους της καλλιεργήθηκε ταυτόχρονα ένας πολυκύμαντος λόγος με αντιπολεμικό, αντιαποικιοκρατικό και πολιτικό ριζοσπαστικό περιεχόμενο, το οποίο όρισε τις συντεταγμένες του από τη μια πλευρά στην αντίδραση στον «Πόλεμο του Βιετνάμ» και από την άλλη στον «Γαλλικό Μάη». Στην Ιαπωνία, στη Νότιο Κορέα και στην Τουρκία το φοιτητικό κίνημα έγινε ο καταλύτης των πολιτικών εξελίξεων, καθώς λειτούργησε ως μοχλός αμφισβήτησης και ανατροπής των καθεστώτων.
Στην Ελλάδα τη δεκαετία κυριάρχησαν οι κινητοποιήσεις για τον εκδημοκρατισμό του πολιτικού συστήματος και της κοινωνίας. Συνδυάζοντας διάφορες μορφές συλλογικής δράσης, το προδικτατορικό φοιτητικό κίνημα ενεπλάκη σε επίμονες και χρονικά παρατεταμένες συλλογικές διεκδικήσεις και προέβη σε συντονισμένες επιδείξεις που στόχο είχαν να δηλώσουν την ιδιαίτερη αξία τους, την ενότητα τους, το πλήθος και την αποφασιστικότητα τους. Μέσα από τις μαχητικές, μαζικές διαδηλώσεις και τις συχνές συμπλοκές με τις αστυνομικές δυνάμεις, η φοιτητική νεολαία αποκτούσε ηθική νομιμοποίηση και έρεισμα στην κοινωνία. Βασικό ρόλο στην πολιτική ριζοσπαστικοποίηση της νεολαίας έπαιξε και η συγκρότηση της Εθνικής Κοινωνικής Οργάνωσης Φοιτητών (ΕΚΟΦ) στα τέλη του 1959. Η οργάνωση αυτή αποσκοπούσε να συσπειρώσει στις τάξεις της όλους τους νέους «εθνικοφρόνων» πεποιθήσεων και φιλοδόξησε να λειτουργήσει ως ανάχωμα στην ισχυροποίηση της αριστερής νεολαίας. Στον αντίποδα και ως απάντηση δημιουργήθηκε ένα πολύπλευρο μαζικό φοιτητικό κίνημα με άξονες αναφοράς τους αγώνες για τη διεύρυνση των δημοκρατικών θεσμών και για την υπεράσπιση της παγκόσμιας ειρήνης. Το 1962 ήταν χρονιά ορόσημο, καθώς παράλληλα με τις σχεδόν καθημερινές κινητοποιήσεις των φοιτητών για την προάσπιση του πανεπιστημιακού ασύλου, των ακαδημαϊκών ελευθεριών και των εν γένει συνταγματικών ελευθεριών των πολιτών με κεντρικό σύνθημα το 1-1-4, έκανε τα πρώτα βήματα του, το ειρηνιστικό νεολαιίστικο κίνημα. Κύριος φορέας ήταν ο «Σύνδεσμος Νέων για τον Πυρηνικό Αφοπλισμό Bertrand Russell». Τον Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1962, η μαζική κινητοποίηση των φοιτητών για την αύξηση του ποσοστού των δαπανών που προβλεπόταν από τον κρατικό προϋπολογισμό για την εκπαίδευση (από το 6,8% σε 15%) ενίσχυσε τη δυναμική παρουσία της νεολαίας και εξέφρασε την απαίτηση της να υπερδιπλασιαστούν οι δαπάνες για την παιδεία.
Θα κλείσω αυτή τη σύντομη αναφορά στην πολυποίκιλη παρέμβαση του φοιτητικού κινήματος με την έκρηξη των Ιουλιανών γεγονότων του 1965. Η νεολαία όχι μόνο διαδηλώνει μαζικά για την αποκατάσταση της συνταγματικής τάξης, αλλά πληρώνει πολύ βαρύ τίμημα με τη δολοφονία του φοιτητή της Ανωτάτης Εμπορικής Σωτήρη Πέτρουλα. Η επιβολή της 21ης Απριλίου 1967 θα βάλει κυριολεκτικά στο γύψο τη νεολαία καθώς το καθεστώς θα προχωρήσει σε δύο κινήσεις, φοβούμενο προφανώς τις ανεξέλεγκτες διαθέσεις της νεολαίας: την διάλυση – απαγόρευση όλων των συλλόγων και οργανώσεων νεολαίας και τη σύσταση της Διεύθυνσης Νεότητας που απέβλεπε στην χειραγώγηση των νέων με επικεφαλής τον Σωτήρη Πανουσάκη. Η νεολαία όπως ξέρουμε θα αντιδράσει με τις μαζικές κινητοποιήσεις του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος των ετών 1972 – 1973, που θα καταλήξουν στις εξεγέρσεις των φοιτητών της Νομικής και του Πολυτεχνείου.
*διδάκτορας ιστορικές με διδακτορική διατριβή με αντικείμενο «Το φοιτητικό κίνημα στην Ελλάδα, πολιτική ριζοσπαστικοποίηση και συλλογική δράση 1956-1964»
1950: Η δεκαετία της οργανωτικής ανασύνταξης
Του Βασίλη Ρόγγα*
Η συγκρότηση και πορεία της αριστερής νεολαίας στην Ελλάδα την δεκαετία του 1950 ακολουθεί εν πολλοίς το δρόμο που χάραξε η Αριστερά στη συγκεκριμένη περίοδο. Λειτουργώντας (καλύτερα υπολειτουργώντας) σε αστυνομική καταστολή, πληγωμένη από την εμφυλιοπολεμική σύγκρουση και αναζητώντας με διάφορους τρόπους την προηγούμενη αίγλη της δρα, παλεύει και τελικά αναδεικνύεται στο εξαιρετικά πολύπλοκο περιβάλλον της δεκαετίας του 1950. Ορθώνει το ανάστημά της κάποτε έχοντας πατριωτικά χαρακτηριστικά ή διεκδικώντας απλά και μόνο φοιτητικά αιτήματα και άλλοτε με έναν πολιτιστικό ρόλο που τη φέρνει ή την αποδιώχνει από την επαφή της με τις μάζες. Στη ταραγμένη δεκαετία του 1950 η ΕΔΝΕ, η ΝΕΔΑ, η παράνομη ΕΠΟΝ και άλλοι σχηματισμοί τις αριστερής νεολαίας παροτρύνουν και εντέλει πετυχαίνουν τη συνέχιση του αγώνα μετά τον Εμφύλιο.
Στην αρχή της δεκαετίας του 1950, με την απαρχή της καχεκτικής δημοκρατίας της περιόδου και την παρανομία του ΚΚΕ, κάθε σκέψη για κομμουνιστική νεολαία στα πρότυπα της ΟΚΝΕ ή πόσο μάλλον της ΕΠΟΝ είναι απαγορευμένη. Οι νεολαιίστικες οργανώσεις δραστηριοποιούνται στα πλαίσια των κομματικών τους μηχανισμών και αποτελούν την εναπομείνασα πρωτοπορία της νόμιμης Αριστεράς στην Ελλάδα. Ο Παναγιώτης Κατερίνης σε συνέντευξή του εξηγεί: «Δίπλα στα μικρά κόμματα που συναποτελούσαν την ΕΔΑ , υπήρχαν και μικρές ομαδούλες νέων, ίσως όχι σε όλα. Η ιστορική αλήθεια :σε κάποιες περιπτώσεις, αριστεροί νέοι της ΕΠΟΝ, αλλά και άλλοι, προκειμένου να έχουν μια κάλυψη νόμιμης δράσης , δούλευαν σε κάποια προοδευτικά κόμματα, αν και δεν ανήκαν ιδεολογικά σε αυτά […] Στην πραγματικότητα, κατά 95% επρόκειτο ουσιαστικά για πρώην ΕΠΟΝίτες ή νέους Αριστερών ή κομμουνιστικών οικογενειών».
Η ΕΔΝΕ
Αποκορύφωμα της δράσης των Αριστερών Νεολαίων αύτη τη πρώτη περίοδο της δεκαετίας του 1950 , είναι η ίδρυση στις 15 Αυγούστου του 1951 της Ενιαίας Δημοκρατικής Νεολαίας Ελλάδος (ΕΔΝΕ), ως συγχώνευση των αριστερών νεολαιίστικων οργανώσεων σε μια ενωμένη έκφραση, με τίτλο της εφημερίδας της «Οι φρουροί της ειρήνης» και πρώτο γραμματέα τον Χρήστο Τεγόπουλο. Σε λιγότερο από ένα μήνα τα στελέχη της ΕΔΝΕ δικτυώνονταν στην Αθήνα και δημιουργούσαν Συνοικιακά Συμβούλια σε περιοχές της Αθήνας και του Πειραιά. Για να κάνει πραγματικότητα τις διεκδικήσεις της, η οργάνωση προσπαθεί όπως αναφέρθηκε να δημιουργήσει δεσμούς και με τις άλλες νεολαίες των αντίπαλων κομμάτων.
Το 1952 η ΕΔΝΕ έχει ήδη γιορτάσει τον ένα χρόνο συνεχούς δράσης της, ωστόσο στις 7 Σεπτεμβρίου η απόφαση για διάλυση της ΕΔΝΕ, ως παραφυάδας του ΚΚΕ, έχει ληφθεί. Η Ασφάλεια συλλαμβάνει 13 στελέχη της οργάνωσης, αφού έχει μαζί της ατομικές αποφάσεις για εκτόπιση, μέσα και έξω από τα γραφεία της, και τα στέλνει εξορία στον Άγιο Ευστράτιο. Πρόλαβε να συσπειρώσει στις γραμμές της περίπου 1.300 μέλη.
Από το 1952 έως το 1956-57 η νεολαία συχνά διαδηλώνει με πολύ δυναμικό τρόπο για την Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Συγκρούσεις με την αστυνομία, τραυματισμοί, απεργίες, ακόμα και νεκροί διαδηλωτές δημιουργούν ριζοσπαστικές συσπειρώσεις αν και με εθνικό πρόταγμα. Από τα μέσα της δεκαετίας οι όροι αρχίζουν να αλλάζουν για το νεολαιίστικο κίνημα. Πλέον έχει επέλθει η μαζικότητα και η μαχητικότητα των νέων, λόγω των πλείστων διαδηλώσεων για το Κυπριακό, παρά την καταστολή που αυτό το καιρό κορυφώνεται με την δημιουργία , εκτός των άλλων παρακρατικών οργανώσεων. Παράλληλα και τα γεγονότα για την Αριστερά σε εθνικό και διεθνές επίπεδο αρχίζουν να διαμορφώνονται με διαφορετικό τρόπο.
Η οργάνωση του φοιτητικού κόσμου
Από τις πρώτες μέρες του 1956 η ανάγκη για οργανωμένη και ενιαία νεολαία εγκαινιάζεται από τη ΔΕΣΠΑ (Διοικούσα Επιτροπή Συλλόγων Πανεπιστημίου Αθηνών). Σκοπός του νέου αυτού οργάνου της οκταμελούς διοικούσας επιτροπής καθορίστηκε να είναι κυρίως ο συντονισμός των ελληνικών φοιτητικών ενεργειών στην Ελλάδα και στο εξωτερικό , με γνώμονα τα εθνικά και φοιτητικά συμφέροντα.
Παράλληλα, με πρωτοβουλία των Νέων της ΕΔΑ και του Κόμματος των Φιλελευθέρων, αλλά και άλλων προοδευτικών συλλόγων και ανοργάνωτων φοιτητών δημιουργείται ο «Σύλλογος Εργαζομένων Φοιτητών –Σπουδαστών» (ΣΕΦΣ) με αναγνωρισμένο καταστατικό. Είναι ο πρώτος σύλλογος σπουδαστών, αλλά και νεολαίας που επισημοποιείται μετά το Εμφύλιο. Ακόμα, οι ιθύνοντες των οργανώσεων ΕΠΟΝ και Νεολαία της ΕΔΑ δημιουργούν την Ομοσπονδία Τοπικών Σπουδαστικών Συλλόγων Ελλάδος (ΟΤΣΣΕ). Είναι χαρακτηριστικό ότι πρόεδρος της ΔΕΣΠΑ την περίοδο αυτή είναι ο Απ.Κακλαμάνης, ενώ στην επιτροπή που συγκροτήθηκε για να κάνει γνωστά τα αιτήματα-προβλήματα των πρωτοετών και δευτεροετών πρόεδρος είναι ο Δ.Μπουλούκος. Αμφότεροι είναι μέλη της παράνομης ΕΠΟΝ. Ο Α.Λεντάκης ήταν και αυτός μέλος της παράνομης ΕΠΟΝ, αλλά ταυτόχρονα και μέλος στην υπό συγκρότηση σπουδάζουσας ΝΕΔΑ.
Το 1957 οι φοιτητές των Σχολών της Αθήνας ενώνονται συνδικαλιστικά και οργανώνονται στη «Ένωσης Σπουδαστών Ανωτέρων Σχολών» (ΕΣΑΣ) και με έγκριση του καταστατικού τους. Στις 31-1-1959 η ΔΕΣΠΑ γίνεται νόμιμη και στο Β’ Πανσπουδαστικό Συνέδριο, που διεξήχθη τον Απρίλιο του 1959, επισημαίνεται η υποχρηματοδότηση της Παιδείας και ζητείται ο διπλασιασμός των δαπανών για αυτήν και χαρακτηρίζεται η σχετική επένδυση ως η πλέον παραγωγική.
Η πορεία του κινήματος στη δεκαετία του 1950 μπορεί να θεωρηθεί ως προεργασία για τη μαζικότητα, τη μαχητικότητα και την ανάπτυξη του νεολαιίστικού κινήματος την επόμενη δεκαετία του 1960. Η δεκαετία του 1950 είναι το ενδιάμεσο δυο δεκαετιών που η αριστερή νεολαία απέκτησε πολλά κοινωνικά ερείσματα. Η Δημοκρατική Νεολαία Λαμπράκη αποτελεί συνέχεια της ΕΠΟΝ, αλλά κάτι τέτοιο κατέστη εφικτό μόνο με την παγίωση αιτημάτων, διεκδικήσεων και δράσεων της αριστερής νεολαίας του 1950.
* Η πτυχιακή εργασία του έχει αντικείμενο «Το αριστερό νεολαιίστικο κίνημα της δεκαετία του 1950 στην Ελλάδα»
Ο ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΟΥ ΣΤΟ ΝΕΟΛΑΙΙΣΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ
«Μακάριοι οι δεδιωγμένοι ένεκεν δικαιοσύνης…»
Η φωνή βγαίνει από τα στήθια του ανθρώπου και τα στήθια του ανθρώπου είναι μυστήριο πλάσμα…
Να είσαι τυχερός να γνωρίσεις ανθρώπους που θα σε τιμήσουν με την εμπιστοσύνη τους και θα σου μεταγγίσουν το απόσταγμα μιας ζωής με επίκεντρο, από την αρχή ώς το τέλος, τον άνθρωπο. Που δεν έπαψαν να αφουγκράζονται τους καιρούς, να παρακολουθούν το βηματισμό της κοινωνίας, της πολιτικής, των ιδεών. Που δεν επαναπαύθηκαν στη νομοτελειακή έλευση ενός τελεσίδικο παράδεισου δικαίωσης και δικαιοσύνης. Που διάλεξαν τη ριψοκίνδυνη πτήση προς τον ανοιχτό ορίζοντα ενός αέναα αναγεννώμενου σοσιαλισμού. Ανθρώπους, πάει να πει, που η ηλικιακή απόσταση που μπορεί να σας χωρίζει δεν βγάζει διαφορά, βγάζει άθροισμα.
Ο Στέφανος Στεφάνου έφυγε ανήμερα Πρωτοχρονιά του 2016. Πλήρης ημερών. Ήσυχα.
Είχε κάθε λόγο. Δεκαπέντε χρονών παιδί, στις γραμμές της ΕΠΟΝ το 1941. Δεκαεπτάχρονος ανταρτοεπονίτης στα βουνά της Θράκης το 1943. Η σκληρή εμπειρία των φυλακών και της εξορίας από το 1946 ώς τις αρχές του ’60. Η δράση, από πόστα ευθύνης, στις γραμμές της νεολαίας της ΕΔΑ. Της νεολαίας Λαμπράκη, στη συνέχεια. Η απριλιανή δικτατορία το 1967. Τα στρατόπεδα της νέας εξορίας. Η διαφωνία με τις πολιτικές αποτιμήσεις της εξόριστης ηγεσίας του κόμματος. Η διάσπαση του ΚΚΕ. Η σφοδρή δημόσια καταγγελία, μέσα από τα δεσμωτήρια της χούντας, της καταστολής της Άνοιξης της Πράγας από τα σοβιετικά τανκς το καλοκαίρι του 1968. Η ακάματη συμμετοχή, μεταδικτατορικά, στις αναζητήσεις για μια νέα ελληνική Αριστερά. Η ενασχόληση με την επιμέλεια επιστημονικών εκδόσεων υψηλού κύρους. Η συμβολή στο έργο των ΑΣΚΙ και την ΕΜΙΑΝ.
Το καλοκαίρι του 2010, ο Στέφανος έδωσε στην Ιωάννα Δρόσου για την «Εποχή» μια πυκνή, πολυσέλιδη συνέντευξη. Υπάρχει εκεί ακέραιο το αποτύπωμα του ανθρώπου… Ό,τι ακολουθεί, αποσπασμένο από εκείνη την κατάθεση ψυχής και νου, ίσως αξίζει τον κόπο. Ίσως πολύ περισσότερα…
Κ. Γιούργος
Τι περιθώρια πολιτικής έκφρασης είχε η νεολαία στα χρόνια αμέσως μετά τον Εμφύλιο;
Στην αρχή της δεκαετίας του ’50 η οργανωμένη δράση της κομματικών οργανώσεων ήταν υποτυπώδης. Να κρύψουν κανέναν παράνομο, να πετάξουν καμία προκήρυξη. Μόνο η σπουδαστική ΕΠΟΝ — διότι η ΕΠΟΝ διατηρούνταν ακόμα και μετά τον Εμφύλιο έως το 1958 που διαλύθηκε— δρούσε κάπως μαζικά αλλά και αυτή με πολύ σφιχτή οργανωτική συγκρότηση. Πιο σφιχτή από το ΚΚΕ. Μου έλεγε ένας φίλος, «Περίμενα πέντε χρόνια να γίνω μέλος της ΕΠΟΝ, επί πέντε χρόνια έδινα εξετάσεις ως επιρροή»…
Αργότερα;
Υπήρχαν οι έξω, η καθοδήγηση, που προσπαθούσε να καταλάβει τι συμβαίνει μέσα από τις εφημερίδες. Εμείς τότε ήμασταν κάθε μέρα στο δρόμο. Η καθοδήγηση είχε να αντιμετωπίσει τη χρονική και γεωγραφική απόσταση. Διότι κουβαλούσαν μαζί τους τον Εμφύλιο και δεν μπορούσαν να γλιτώσουν από αυτό το βάρος. Και εμείς δεν μπορούσαμε να γλιτώσουμε από αυτό το βάρος παρότι τον υποστήκαμε ως αιχμάλωτοι, αλλά η καθημερινή δράση μας και ιδιαίτερα η επαφή με τη γενιά του ’60 μας βοήθησε να σωθούμε, αν σωθήκαμε. Αν τώρα μιλάω με διαφορετικό τρόπο, και αν μιλούσα πάντα με διαφορετικό τρόπο, οφείλεται σε αυτή τη γενιά. Και εγώ έμαθα από την παρέα τους παρά από την οργανωτική σχέση μου μαζί τους. Ήταν καμιά πενηνταριά διακεκριμένα στελέχη τότε, μαχητικά. Κάθε μέρα πουλούσαν την Πανσπουδαστική έξω από τα Προπύλαια και έτρωγαν ξύλο, έριχναν και καμία φορά…
Η κοινωνική σύνθεση της νεολαίας;
Πάνω από τα μισά μέλη της οργάνωσης [της νεολαίας Λαμπράκη] ήταν χωριάτες, αγρότες, και ήταν αυτοί που πήγαν με πολλή διάθεση το πολιτιστικό στοιχείο. Στήθηκαν λέσχες από την Κορνοφωλιά του Έβρου μέχρι τη Λευκίμμη της Κέρκυρας και από το Αγγελόκαστρο της Αιτωλοακαρνανίας ως το Μικροχώρι του Κιλκίς ή στο Ηράκλειο στο χωριό του Ποδιά, στη Θεσσαλία τη Ραψάνη, σε μικροπόλεις. Αυτοί πήραν στα χέρια τους το κύμα του πολιτισμού. Ήταν αυτό που τους βόλευε για εκδηλώσεις και βιβλιοθήκες. Και συγχρόνως πρωτοπόροι στα προβλήματα. Και κυρίως πρωτοβουλίες στις ανάγκες του χωριού τους. Στους Αραχαμίτες, ένα χωριό του Κιλκίς στην επιτηρούμενη ζώνη, το 1964, πέντε παιδιά σε ένα χωριό 180 κατοίκων, έφτιαξαν λέσχη νεολαίας Λαμπράκη. Τι λέσχη δηλαδή, ένα χαλασμένο σπίτι που το επισκεύασαν… Τους την έκαψαν δυο φορές και την έφτιαξαν από την αρχή άλλες τόσες. Έφτιαξαν βιβλιοθήκη, έδιναν θεατρικές παραστάσεις, άκουγαν μουσική, μάζεψαν τη νεολαία του χωριού….
Ήταν πάντα βασικό στοιχείο της δράσης της αριστεράς ο πολιτισμός;
Το επαναστατικό κίνημα στην Ελλάδα, από τα γεννοφάσκια του είχε μία σχέση με τον πολιτισμό. Το ότι υπάρχουν τόσα δημοτικά τραγούδια που τραγουδούν τους κλέφτες δεν είναι άσχετο. Το ότι η ΕΠΟΝ στην Κατοχή κατανάλωνε τη μισή της δραστηριότητα στο να στήνει σχολειά που ήταν κατεστραμμένα, θέατρα, βιβλιοθήκες… Είναι μια ανάπτυξη στοιχειωδών θέσεων που είχε το επαναστατικό κίνημα πριν την απελευθέρωση της Ελλάδας. Γι’ αυτό και στην εποχή της ΕΠΟΝ γράφτηκαν και τραγουδήθηκαν πολλά τραγούδια, είτε με σκοπούς δημοτικούς, είτε με σύγχρονους, είτε με στρατιωτικά εμβατήρια. Ήταν μία πρωτόλεια ποίηση, που είχε πολλές φορές και αξιόλογα, από άποψη αισθητικής, αποτελέσματα… Η νεολαία πήρε στα χέρια της αυτά τα πράγματα…
Μέσα στους τέσσερις σκοπούς της ΕΠΟΝ, ήταν η δημιουργία ενός νέου ελληνικού πολιτισμού. Ένα μεγάλο μέρος των δραστηριοτήτων της νεολαίας της ΕΔΑ, και στη συνέχεια της Νεολαίας Λαμπράκη, ήταν η ανάπτυξη πολιτιστικών εκδηλώσεων και προπαντός η γεωγραφική τους εξάπλωση. Αν το νέο τραγούδι της δεκαετίας του ’60 μεταδόθηκε σε όλη την Ελλάδα, δεν έγινε με την πληθώρα των μέσων μετάδοσης, έγινε με όχημα τις πολιτικές οργανώσεις. Πιστεύω ότι πολιτισμός είναι η, μέσω της τέχνης, διδασκαλία του πολίτη. Των καθηκόντων του και των δικαιωμάτων του. Έχει ως επιδίωξη τη συνοχή της κοινωνίας και την άνοδό της σε ένα παραπάνω επίπεδο. Αυτό το έκανε η ελληνική νεολαία για πολλά χρόνια. Επί τριάντα χρόνια ο πολιτισμός ήταν πρωταρχικός στην αριστερά. Μετά δεν υπήρξε τόσο επίμονη στόχευση, πιστεύω.
Πού το αποδίδεις αυτό;
Ίσως γιατί τα ευθέως πολιτικά πράγματα έγιναν πολύ πιο εύκολα… Όμως, υπάρχει ένα θέμα. Τι επαγγέλθηκε η αριστερά όταν πρωτοφάνηκε μέσα στις συνθήκες του αναπτυσσόμενου καπιταλισμού; Μία άλλη κοινωνία. Τι ήταν αυτή; Κυρίως ένας άλλος πολιτισμός. Βασίζεται, βεβαίως, σε μια άλλη παραγωγική βάση και σε άλλες παραγωγικές σχέσεις, οι οποίες γεννούν τις τάξεις και τις ταξικές αντιθέσεις. Αλλά το αποτέλεσμά της ποιο είναι; Άλλου είδους σχέσεις των ανθρώπων. Ο πολιτισμός τι είναι; Οι σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους. Είναι όλη η κοινωνική ζωή. Από τα μεγάλα επιτεύγματα του πνεύματος —που οδηγούν τον κόσμο κάπου αλλού, άλλοτε χειρότερα άλλοτε καλύτερα αλλά πάντα σε μια συνισταμένη, μια καμπύλη ανοδική— μέχρι την καθημερινή ζωή.
Οι πολιτιστικές εκδηλώσεις της ΕΠΟΝ, όπως και της νεολαίας της αριστεράς του ’60, [γενικότερα] της δημοκρατικής και φιλειρηνικής νεολαίας, ενδιαφέρονταν να βοηθήσουν να θεραπευτούν ανάγκες του χώρου της και προπαντός αναξιοπαθούντων ατόμων του χώρου της. Αυτή είναι μια άλλη όψη του πολιτισμού, αυτό που λέμε συμπεριφορά του ανθρώπου… Δεν είναι μόνο η τέχνη στον πολιτισμό. Είναι η κοινωνική συμπεριφορά, το πώς θα αντιμετωπίσουν, ποια θα είναι η στάση τους στις κινητοποιήσεις του χώρου τους… Το 1966, όταν κατέβηκαν για πρώτη φορά τα τρακτέρ και περικύκλωσαν τις πόλεις, κυρίως στη Θεσσαλονίκη, απάνω στα τρακτέρ αυτά ήταν τα παιδιά που το ‘63 συναντούσαμε στα καφενεία στα χωριά του Κιλκίς, της Θεσσαλονίκης, της Χαλκιδικής κ.λπ., και που για πρώτη φορά επικοινωνούσαμε μαζί τους για τα θέματα της δημοκρατίας. Αυτά τα παιδιά ήταν που έφτιαξαν τις λέσχες και που μαζί με τους πατεράδες τους ανέβαιναν στα τρακτέρ και κατέβαιναν στους δρόμους….
Πηγή: Η Εποχή
