Ενας σκηνικός κόσμος μινιμαλιστικός αλλά και τόσο εκφραστικός. Εικόνες αισθητικά εντυπωσιακές και συναισθηματικά φορτισμένες. Σχέδια επιβλητικά κι αναφορές που δεν χορταίνεις να εξηγείς. Στιλιζαρισμένη κινησιολογία, ιδιαίτερα κοστούμια και έντονο μακιγιάζ. Φως και σκοτάδι. Ομορφιά και δαιμονικός λόγος που δεν αναχαιτίζεται. Ζήλια που τίποτα δεν την κάμπτει. Και μουσική θεία. Που έχει πάντα τον πρώτο λόγο.
Αυτά είναι τα υλικά με τα οποία δουλεύει πάντα. Αυτά και το δαιμόνιο μυαλό του Μπομπ Ουίλσον είναι αρκετά για να ρίξουν το φως εκεί που χρειάζεται και να φωτίσουν μοναδικά ακόμα μία όπερα.
Η Εθνική Λυρική Σκηνή παρουσιάζει από τις 20 Φεβρουαρίου στην Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος στο ΚΠΙΣΝ τον «Οθέλλο» του Τζουζέπε Βέρντι σε σκηνοθεσία, σκηνικά και φωτισμούς ενός από τους κορυφαίους θεατρικούς και εικαστικούς καλλιτέχνες της εποχής μας, του Ρόμπερτ Ουίλσον. Ο πολυβραβευμένος κορυφαίος αβανγκάρντ σκηνοθέτης που άλλαξε τη σκηνοθεσία της όπερας υφαίνει για έξι παραστάσεις στην Αθήνα τον μύθο του Σέξπιρ μέσα από την απόλυτα αναγνωρίσιμη προσωπική του γλώσσα.
Στον ρόλο του τίτλου θα έχουμε τη χαρά να απολαύσουμε τον πιο περιζήτητο Οθέλλο της εποχής μας, Αλεξάντρ Αντονένκο, ο οποίος την τελευταία δεκαετία διαγράφει μια εντυπωσιακή πορεία στα κορυφαία λυρικά θέατρα του πλανήτη. Πρωτοερμήνευσε, δε, τον ρόλο του Οθέλλου με τεράστια επιτυχία στο Ζάλτσμπουργκ, υπό τον κορυφαίο αρχιμουσικό Ρικάρντο Μούτι. Στον ρόλο του Ιάγου ο Ελληνας βαρύτονος Τάσης Χριστογιαννόπουλος και σε αυτόν της Δυσδαιμόνας η Τσέλια Κοστέα. Διευθύνει ο Στάθης Σούλης, ένας από τους πιο ανερχόμενους Ελληνες αρχιμουσικούς.
Λιτός λόγος
Oι απαντήσεις του Μπομπ Ουίλσον είναι σαν τις σκηνοθεσίες του. Με λίγες λέξεις μπορεί να σου φωτίσει έναν ολόκληρο κόσμο. Σε λίγες σειρές μπορεί να συμπεριλάβει το απόσταγμα μιας σπάνιας διαδρομής που ξεκίνησε από το Ουάκο του Τέξας κι έφτασε σήμερα στο σπίτι του στη Νέα Υόρκη να κρατά δύο βραβεία Ubu, έναν Χρυσό Λέοντα της Μπιενάλε Βενετίας, ένα Βραβείο Ολίβιε, τον Σταυρό του Αξιωματούχου του Τάγματος της Τιμής (Γερμανία) και τιμητικές διακρίσεις όπως Αξιωματούχος της Λεγεώνας της Τιμής (2014).
Εκλεγμένο μέλος της Αμερικανικής Ακαδημίας Γραμμάτων και Τεχνών, καθώς και της Γερμανικής Ακαδημίας Τεχνών, και κάτοχος οκτώ διδακτορικών τίτλων επί τιμή, ο Ουίλσον είναι ιδρυτής και καλλιτεχνικός διευθυντής του Watermill Center, ενός εργαστηρίου τεχνών στη Νέα Υόρκη. Κυρίως και πάνω από όλα κρατά μοναδικές συνευρέσεις με τους Φίλιπ Γκλας, Χάινερ Μίλερ, Τομ Γουέιτς, Σούζαν Σόνταγκ, Λόρι Αντερσον, Ουίλιαμ Μπάροουζ, Λου Ριντ, Τζέσι Νόρμαν και Αννα Κάλβι, συνομιλίες με αριστουργήματα του Μπέκετ, των Μπρεχτ και Βάιλ, του Ντεμπισί, του Γκέτε, του Ομήρου, του Σοφοκλή.
Σχέδια, πίνακες, γλυπτά και παραστάσεις που σημάδεψαν την τέχνη των ημερών και μας έχουν αφήσει κληρονομιά μοναδικές αναμνήσεις. Ποιοι άραγε καλλιτέχνες φώτισαν το μυαλό του σπουδαίου Μπομπ Ουίλσον; Χωρίς να το πολυσκεφτεί μάς απαντά: «Ο Ζορζ Μπαλανσίν, ο Τζάκσον Πόλοκ, τα spirituals των μαύρων της Αμερικής και η συμπεριφορά των ζώων».
Ενας από τους κορυφαίους θεατρικούς και εικαστικούς καλλιτέχνες της εποχής μας βρίσκεται το τελευταίο διάστημα στην Αθήνα για την πρώτη συνεργασία του με το μοναδικό ελληνικό λυρικό θέατρο. Εκείνος αναμετριέται για άλλη μια φορά με το δίπολο Σέξπιρ – Βέρντι κι εμείς μετράμε τις μέρες για μια πρεμιέρα που –κακά τα ψέματα– είναι σαν να μας παίρνει από τα σκοτάδια της πανδημίας και να μας οδηγεί ξανά στο φως της κανονικότητας και της επιστροφής στη μεγάλη τέχνη. «Ολα θα περάσουν», μας λέει. «Ο κορονοϊός είναι κάτι περαστικό που έτυχε στην ιστορία των καιρών μας. Σε 5.000 χρόνια από σήμερα, το πιο πιθανό είναι να μην τον σκέφτεται κανείς πια».
Δεν συμβαίνει, ωστόσο, τι ίδιο με τις σκηνοθεσίες του που δύσκολα τις ξεχνάς από τη στιγμή που θα βουτήξεις έστω και μία φορά στον κόσμο του. Το ίδιο συνέβη και με τον «Οθέλλο» που έλαβε θερμή υποδοχή στην πρώτη του παρουσίαση τον Απρίλιο του 2019 στο Πασχαλινό Φεστιβάλ του Μπάντεν-Μπάντεν στη Γερμανία. «Ο Οθέλλος απαιτεί πολλή συγκέντρωση. Η ιστορία του έχει να κάνει περισσότερο με μια εσωτερική σύγκρουση, με ένα ζήτημα ανασφάλειας, με κάποιον που είναι πολύ δυνατός αλλά και πολύ αδύναμος. Μια παραδοσιακή, τραγική, περίπλοκη κατάσταση.
Εχεις μπροστά σου έναν ξένο», έλεγε τότε ο Μπομπ Ουίλσον. «Ο Οθέλλος πραγματεύεται ένα ζήτημα: Πώς είναι να είναι κανείς ξένος; Μια σύγκρουση που σίγουρα είναι σύγχρονη αλλά και κλασική. Και τέτοιες κλασικές συγκρούσεις τις βρίσκει κανείς σε όλη τη λογοτεχνία, σε όλη την ανθρώπινη ιστορία. Μπορεί κάποιος να πει ότι είναι σύγχρονη, αλλά θα έλεγα καλύτερα ότι είναι γεμάτη από χρόνο. Δεν είναι διαχρονική, αλλά γεμάτη από χρόνο. Μπορούμε να ανατρέξουμε στον 16ο ή τον 19ο αιώνα ή μπορεί να είμαστε και στον 21ο, κι ακόμα θα βλέπουμε να υπάρχουν οι ίδιες γνωστές συγκρούσεις».
● Στις εικόνες της παράστασης έχουμε όλοι προσέξει έναν πελώριο ελέφαντα που κυριαρχεί κάποιες στιγμές στο σκηνικό. Πώς συνδέεται ο Οθέλλος με αυτό;
«Η ζήλια και η νίκη του κακού είναι τα κύρια θέματα της όπερας αυτής. Ωστόσο, για μένα ο ήρωας του τίτλου είναι σύμβολο τόσων διαφορετικών ενώσεων και εικόνων. Μία από αυτές είναι η ανησυχία και η αγάπη μου για τους όμορφους ελέφαντες που σφαγιάζονται και πεθαίνουν στην Αφρική. Πριν από μερικά χρόνια παρακολούθησα σε μια ταινία τον θάνατο ενός ελέφαντα και με πήραν τα κλάματα. Εκείνη την εποχή σκεφτόμουν πολύ τον Οθέλλο. Είναι κι αυτός ένας γίγαντας, που βλέπουμε την πτώση του. Ξέρω ότι είναι περίεργη αυτή η σχέση, αλλά μεταξύ άλλων για μένα ο Οθέλλος είναι και αυτό το τόσο προσωπικό».
● Λέμε ότι οι στιλιζαρισμένες παραγωγές και οι σκηνοθεσίες σας αναγκάζουν το κοινό να ακούσει τη μουσική ή το θεατρικό έργο. Θα έλεγε κανείς ότι αναγκάζεστε να μείνετε ένα βήμα πίσω;
«Οχι, δεν το βλέπω έτσι. Αντιθέτως και τα δύο αυτά στοιχεία είναι πολύ ισχυρά δομημένα. Ετσι, λόγω της ισχυρής σχέσης κοινού και μουσικής ή κειμένου ο σκηνοθέτης αποκτά τεράστια ελευθερία. Είναι σαν τίποτε να μην μπορεί να τη διαταράξει».
● Ακόμα κι αν απέναντί του έχει δυο μεγαθήρια σαν τον Σέξπιρ και τον Βέρντι; Πόσο δύσκολο άραγε είναι να ισορροπήσεις ανάμεσά τους;
«Είναι όπως το είπατε: δύσκολο και πολλά ακόμα περισσότερα! Ολα όσα μπορείτε να σκεφτείτε ή να φανταστείτε για τα έργα στα οποία συνυπάρχουν οι δυο τους είναι αλήθεια».
Τετράπρακτο ήθελε τον «Οθέλλο» ο Τζουζέπε Βέρντι (προτελευταία όπερά του) ο οποίος ακολούθησε την αφήγηση του ομώνυμου σεξπιρικού αριστουργήματος, αποδίδοντας την ιστορία με μουσική εκρηκτικής δύναμης και υποδειγματική οικονομία εκφραστικών μέσων.
Ο ηρωισμός του ομώνυμου ήρωα, το άσβεστο μίσος του Ιάγου, η αγνότητα της Δυσδαιμόνας σκιαγραφούνται μοναδικά μέσα από τη θυελλώδη σύνθεση του Βέρντι. Η μοναδικής ακρίβειας μουσική αποδίδει θεαματικά την καταιγίδα που μαίνεται στη θάλασσα, αλλά και –αν όχι κυρίως– το ψυχικό τοπίο του κεντρικού ήρωα, που θα καταποντιστεί από το βάθρο της δόξας του, παραδομένος στο ένστικτο της ζήλιας του.
Η υπόθεση αφορά την εκδίκηση του Ιάγου, ο οποίος είναι σημαιοφόρος στην υπηρεσία του Οθέλλου. Ο Ιάγος μισεί τον Οθέλλο, τον μαύρο κυβερνήτη της Κύπρου και στρατηγό της Δημοκρατίας της Βενετίας, επειδή τον παρέκαμψε και έδωσε προαγωγή στον Κάσσιο. Ο Ιάγος δολοπλοκεί προκειμένου να πείσει τον Οθέλλο ότι η σύζυγός του Δυσδαιμόνα τον απατά με τον Κάσσιο.
Ο Οθέλλος πέφτει στην παγίδα και θολωμένος απ’ τη ζήλια στραγγαλίζει τη Δυσδαιμόνα. Οταν η πλεκτάνη αποκαλύπτεται, ο Οθέλλος αυτοκτονεί. «Καμιά φορά σκέφτομαι ότι κατά κάποιο τρόπο η όπερα είναι περισσότερο για τον Ιάγο. Νομίζω ότι μπορεί να είναι την ίδια στιγμή από κακός μέχρι αστείος. Αν έπρεπε ποτέ να υποδυθώ έναν από τους ρόλους, αυτόν νομίζω θα ήθελα περισσότερο να ερμηνεύσω».
● Οταν πάλι καταπιάνεστε με ένα νέο έργο, πώς δουλεύετε: πρώτα θέτετε ερωτήσεις ή μήπως ξεκινάτε εξηγώντας στους τραγουδιστές τις σκέψεις σας για το έργο;
«Ξεκινάω πάντα ένα έργο με τη σιωπή. Ακούω τη μουσική. Ακούω τις φωνές των τραγουδιστών και το χρώμα της φωνής τους. Προσπαθώ να μη μιλάω πολύ, αλλά να παρατηρώ, να βλέπω, να καταγράφω. Ακούει κανείς με τα μάτια του».
● Και το περίφημο «λεξιλόγιο του Wilson» πώς εκφράζεται;
«Πρώτα παρατηρώ και μετά μιλάω για φορμαλισμό. Δεν λέω ποτέ σε έναν τραγουδιστή ή σε μια χορωδία τι να σκεφτεί. Οι οδηγίες που δίνω είναι πάντοτε πολύ τυπικές».
● Πέρα από τη σκηνή είναι το φως το πιο σημαντικό συστατικό της ζωής μας;
«Είναι, ναι. Ακόμα και οι πιο σκοτεινές στιγμές μας χρειάζονται φως. Είναι αυτό που θα έπρεπε να αποτελεί την αφετηρία για όλα».
● Κι αν μετά από τόση δουλειά, επιμονή στη λεπτομέρεια και μαγεία, σας έλεγε κάποιος: «Προτιμώ να παρακολουθήσω την παράστασή σας με τα κλειστά μάτια γιατί έτσι απολαμβάνω τη μουσική» τι θα του λέγατε;
«Οτι έχει απόλυτο δίκιο»…
«Οθέλλος» Τζουζέπε Βέρντι.
Παραστάσεις: 23, 27 Φεβρουαρίου και 2, 5, 8 Μαρτίου Ωρα έναρξης: 19.30 (Κυριακή: 18.30) Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος Εθνικής Λυρικής Σκηνής – ΚΠΙΣΝ
Διεύθυνση χορωδίας: Αγαθάγγελος Γεωργακάτος
Διεύθυνση παιδικής χορωδίας: Κωνσταντίνα Πιτσιάκου
Τραγουδούν επίσης: Δημήτρης Πακσόγλου, Γιάννης Καλύβας, Πέτρος Μαγουλάς, Μαρίνος Ταρνανά
Τιμές εισιτηρίων: 15-90 ευρώ. Περιορισμένης ορατότητας: 10 ευρώ.
Προπώληση: Ταμεία ΕΛΣ στο ΚΠΙΣΝ (213-0885700, καθημερινά 9.00-21.00), www.ticketservices.gr
Ματούλα Κουστένη
Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών
