Καθώς η τελευταία ταινία του «Ο σπόρος της ιερής συκιάς» προβάλλεται ακόμα στην Ελλάδα, ο Ιρανός σκηνοθέτης, που έχει από το 2010 μέχρι και τώρα υποστεί διωγμούς και φυλακίσεις από το ιρανικό καθεστώς, μίλησε από τη Γερμανία όπου έχει πλέον αναζητήσει καταφύγιο για όσα συμβαίνουν στη χώρα του, αλλά και για το τι σημαίνει να δημιουργείς με έναν διαρκή φόβο για την ελευθερία σου και τη ζωή σου.
Οταν δημιουργείς με φόβο να πας φυλακή, είσαι κάτι παραπάνω από κινηματογραφιστής. Ο Ιρανός Μοχάμαντ Ρασούλοφ καταδικάστηκε το 2010 για κινηματογράφηση «χωρίς άδεια» και πέρασε έναν χρόνο στη φυλακή. Το 2019 καταδικάστηκε πάλι στην ίδια ποινή εξαιτίας της ταινίας του «Ενας ακέραιος άνθρωπος».
Το καθεστώς συνέχισε την προσπάθεια να του στερήσει τη φωνή το 2020 και το 2022, ενώ το 2024, στη διάρκεια των γυρισμάτων της τελευταίας του ταινίας, «Ο σπόρος της ιερής συκιάς» –η οποία πραγματεύεται την εξέγερση των γυναικών στο Ιράν που πυροδοτήθηκε το 2022 όταν μια νέα γυναίκα, η Μαχσά Αμινί, συνελήφθη γιατί δεν «φορούσε σωστά» το χιτζάμπ της και δολοφονήθηκε από τις Αρχές– ο σκηνοθέτης πάλι καταδικάστηκε, αυτή τη φορά σε οχτώ χρόνια φυλάκιση, ξυλοδαρμό, πρόστιμο και κατάσχεση ιδιοκτησίας.
Κατάφερε όμως να διαφύγει στη Γερμανία απ’ όπου και παρουσιάστηκε στο Φεστιβάλ των Κανών τον περασμένο Μάιο.
Ο Ρασούλοφ δεν είναι φυσικά αξιέπαινος μόνο για τη γενναιότητά του και το ασυμβίβαστο πνεύμα του.
Ως δραματουργός, επιστρατεύει φαντασία και εφευρετικότητα σε κάθε του ταινία. Στην τελευταία, παρουσιάζει μια αλληγορία για τη χώρα του μέσω των σχέσεων μιας οικογένειας πατέρα, μητέρας και των δύο κοριτσιών τους. Με τυφλή υπακοή στον Θεό και στις Αρχές, ο πατέρας σταδιακά εξελίσσεται σε απολυταρχικό σύζυγο και πατέρα που δεν δέχεται αντιρρήσεις και δεν διστάζει ακόμα και να βιαιοπραγήσει. Αντίθετα, η γυναίκα και οι κόρες του ακολουθούν όλο και περισσότερο την καρδιά τους ώσπου, στο τέλος, οι δύο μεριές φτάνουν σε απροσδόκητη ρήξη.
Ο σκηνοθέτης μίλησε πρόσφατα σε διαδικτυακή συνέντευξη Τύπου με διερμηνέα. Ο Αμερικανός δημοσιογράφος Τζον Χορν ήταν ο συντονιστής της συνέντευξης.
● Πείτε μας σε τι κατάσταση βρίσκεται το κίνημα των γυναικών στο Ιράν μετά το ξεκίνημά του εδώ και δύο χρόνια.
Προς το παρόν, σε κατάσταση αναμονής, αναζητώντας την ευκαιρία να ανανεώσει τα αιτήματά του.
● Συγκεκριμένα, όσον αφορά τη δολοφονία της Μαχσά Αμινί: σας φαίνεται σωστός ο παραλληλισμός της αντίδρασης του κόσμου στη δολοφονία της το 2022 με αυτήν που ακολούθησε τη δολοφονία του Τζορτζ Φλόιντ στις ΗΠΑ το 2020;
Θα ήταν δύσκολο να κάνουμε μια ακριβή σύγκριση διότι οι Αρχές παραμελούν τα δικαιώματα των γυναικών στο Ιράν σε καθημερινή βάση. Μιλάμε εδώ για πολύ βασικά δικαιώματα.
● Πού βρισκόσασταν όταν η Αμινί δολοφονήθηκε;
Ημουν ήδη στη φυλακή για μερικούς μήνες. Παρακολούθησα τις εξελίξεις που προκλήθηκαν από την κοινότητα των Ιρανών φοιτητών μέσα από τη φυλακή και αυτό ήταν μια μοναδική εμπειρία. Μαθαίναμε τι γινόταν στους δρόμους μέσα από τη συμπεριφορά των υπαλλήλων στη φυλακή. Είχαμε βέβαια πρόσβαση στην κρατική τηλεόραση που μας έδινε μια ιδέα για το τι συνέβαινε έξω αλλά και για την ανησυχία της εξουσίας μη χάσει τον έλεγχο. Προσπαθούσαν απεγνωσμένα να παρουσιάσουν τον θάνατο της Μαχσά Αμινί σαν ατύχημα, ότι έπαθε καρδιακή ανακοπή, με οποιονδήποτε τρόπο να απαλλαγούν από την ευθύνη. Είναι γνωστό σε όλους ότι η κρατική τηλεόραση είναι αρωγός στη συντήρηση της εξουσίας του καθεστώτος. Πληροφορούμασταν λοιπόν από δύο πηγές – αφενός από τους νεοφερμένους συλληφθέντες στις διαδηλώσεις και αφετέρου από τις αλλαγές στη συμπεριφορά των υπαλλήλων. Μας κατέπληξε η αγωνιστικότητα των νέων γυναικών και ανδρών, όχι μόνο λόγω της έντασής της αλλά και της διάρκειας και της επιμονής της.
● Ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ τζούνιορ κάποτε είπε το φημισμένο ρητό «Το τόξο του ηθικού σύμπαντος είναι μακρύ, αλλά στρέφεται προς τη δικαιοσύνη». Πιστεύετε ότι η ηρωίδα της ταινίας σας βρίσκεται σε αυτή την καμπύλη; Τη βλέπουμε σταδιακά να στρέφεται προς τη δικαιοσύνη και αναρωτιέμαι αν αυτή είναι η ελπίδα σας, δηλαδή ο άνθρωπος να εξετάσει τη δική του στάση και την ευθύνη του στα πράγματα.
Είναι αλήθεια ότι συμβαίνει μια μεγάλη αλλαγή, ίσως ασυναίσθητα, στον τρόπο με τον οποίο οι γενιές σχετίζονται μεταξύ τους. Στο παρελθόν, στο Ιράν, οι παλιότερες γενιές υποδείκνυαν στις νεότερες πώς να συμπεριφέρονται. Τώρα όμως, χάρη στην πρόοδο της τεχνολογίας, η νέα γενιά είναι περισσότερο ενωμένη, ενώ αναζητεί μια ταυτότητα βάσει των δικών της όρων χωρίς πια να νιώθει την υποχρέωση να υπακούσει στις παλιότερες γενιές. Στο τέλος, η νέα γενιά θα επηρεάζει την παλιότερη γενιά.
● Και αυτό συμβαίνει στην ταινία: η μητέρα επηρεάζεται και εντέλει ριζοσπαστικοποιείται από τις κόρες της.
Αρχικά η μητέρα κάνει ό,τι μπορεί ώστε να διατηρήσει την ενότητα της οικογένειας. Είναι μια τυπική γυναίκα του Ιράν, που σαν σχοινοβάτης προσπαθεί να διατηρήσει την οικογενειακή ισορροπία, μια τείνοντας από εδώ και μια από εκεί, πότε υπερασπιζόμενη τον πατέρα και άλλοτε τις κόρες. Κατά κάποιον τρόπο έτσι διατηρεί και τη δύναμη της πατριαρχίας. Ωστόσο, στη διάρκεια της ιστορίας, η μητέρα καταλαβαίνει ότι όταν η πατριαρχία κινδυνεύει να χάσει τη δύναμή της, τότε αρχίζει επίσης να εξαπολύει βία. Και φυσικά μέχρι το τελευταίο δευτερόλεπτο της ταινίας προσπαθεί να προστατέψει τα παιδιά της.
● Στην αρχή της ταινίας όμως βλέπουμε τον πατέρα να βρίσκεται σε ηθικό δίλημμα διστάζοντας να βάλει την υπογραφή του σε θανατική ποινή κάποιου καταδικασμένου, την οποία θεωρεί μάλλον αβάσιμη. Στην περίπτωση αυτή, η μητέρα τον πείθει να υπογράψει το έγγραφο αφού αυτό είναι το καθήκον του και αφού έτσι θα ανταμειφθεί με ένα καλύτερο μέλλον για τον ίδιο, καλύτερο σπίτι για την οικογένεια, ακόμα ίσως και ένα πλυντήριο πιάτων για τη γυναίκα του. Κι όλα αυτά σε αντάλλαγμα της ζωής κάποιου που μπορεί κάλλιστα να είναι αθώος. Μιλήστε μας για την ιδέα της «ηθικής διαπραγμάτευσης» και της εγκατάλειψης του σωστού υπέρ του ωφέλιμου.
Τα όρια ανάμεσα στο σωστό και το ωφέλιμο μπερδεύονται εύκολα για αυτούς που ζουν σε απολυταρχικά καθεστώτα. Διότι στα απολυταρχικά καθεστώτα ο νόμος δεν γράφεται με στόχο τη διευκόλυνση της ζωής των πολιτών, υπέρ του κοινού καλού. Μάλλον, ο νόμος γράφεται με σκοπό τη διατήρηση της εξουσίας. Και, βέβαια, το καθεστώς του Ιράν είναι θρησκευτικό και γι’ αυτό εμπλέκεται στην πίστη των πολιτών. Επεμβαίνει σε όλες τις πλευρές της ζωή τους μέσω του «ιερού», υποσχόμενο μεταθανάτια ζωή στον παράδεισο. Αρα λοιπόν οι αξίες κάποιου που έχει υποταγεί στο σύστημα θα είναι εντελώς διαφορετικές από αυτές ενός άλλου που υποστηρίζει τα ανθρώπινα δικαιώματα. Στην ιστορία της ταινίας εξετάζουμε προσεκτικά τη σύγκλιση της θρησκευτικής πίστης με το προσωπικό κέρδος. Παρότι ο πατέρας νομίζει ότι πράττει σύμφωνα με τον νόμο, στην πραγματικότητα ακολουθεί τις προσωπικές του φιλοδοξίες. Αυτό δεν είναι κάτι που γίνεται ξαφνικά αλλά σταδιακά, σε μεγάλο χρονικό διάστημα. Το ίδιο ισχύει όμως για όλους μας. Οταν θέλουμε κάτι, πείθουμε τον εαυτό μας ότι αυτό είναι το σωστό και επικεντρωνόμαστε εκεί χωρίς να βλέπουμε παραπέρα. Κι έτσι πολλοί από μας συμμετέχουμε στο εγκληματικό σύστημα.
● Η ταινία σας είναι από μια άποψη μια ιστορία όπου ο ένας παρακολουθείται από τον άλλον. Οι γυναίκες παρακολουθούνται, ο πατέρας παρακολουθεί, ενώ προς το τέλος παρακολουθείται και ο ίδιος, αλλά κι εσείς κάνατε την ταινία με φόβο ότι παρακολουθείστε από τις Αρχές. Ηταν συνειδητή η ένταξη της ιδέας της παρακολούθησης στην ιστορία για σας;
Ενα από τα βασικά νοήματα της ιστορίας είναι ο έλεγχος και ο βαθμός στον οποίο το καθεστώς επεμβαίνει στη ζωή των πολιτών. Παραδείγματος χάριν, όπως ξέρετε, στο Ιράν απαγορεύεται στους δημοσιογράφους να καλύπτουν διαδηλώσεις. Δεν τους επιτρέπεται να παρευρίσκονται εκεί, ούτε να τις φωτογραφίζουν. Οι ίδιοι οι διαδηλωτές φροντίζουν να καταγράφουν τις διαδηλώσεις και όλο τον μηχανισμό της καταπίεσης. Τα ντοκουμέντα αυτά είναι φτιαγμένα για χάρη της ιστορίας, της αλήθειας. Καθώς όμως οι κάμερες των διαδηλωτών δουλεύουν, η κάμερα της εξουσίας είναι στραμμένη πάνω τους. Η σύγκρουση μεταξύ αυτών των δύο καμερών καταλήγει σε μια τελική ιστορία και αυτή η τελική ιστορία καταγράφεται με τη δική μου κάμερα.
● Είναι σωστό να πούμε ότι η κάμερά σας είναι σαν ένα όπλο στον πόλεμο της αλήθειας ενάντια στην παραπληροφόρηση;
Πέρα από το γεγονός ότι ήθελα η κάμερά μου να είναι όσο πιο κοντά γίνεται στην αλήθεια και στη ζωή των ανθρώπων, με ενδιέφερε η ιδέα να δουλέψω επίσης πάνω στο ψυχολογικό επίπεδο. Ηθελα να ερευνήσω την ψυχολογία των προσώπων με τους οποίους είχα πολλά πάρε-δώσε τα τελευταία 15 χρόνια, δηλαδή ανακριτές, εισαγγελείς, δικαστές και λογοκριτές, όλοι εκ των οποίων φυσικά διάλεξαν να υποταχθούν στην εξουσία. Ενα κοινό χαρακτηριστικό ανάμεσά τους ήταν ακριβώς αυτό: η απόφαση να υποταχθούν στην ιδεολογία του κατεστημένου.
Αναρωτήθηκα αν ο ανακριτής που μου έδεσε τα μάτια και με ανέκρινε όρθιος πίσω μου είχε κάποια βιολογική διαφορά από μένα, αν ο εγκέφαλός του δούλευε διαφορετικά δηλαδή – δεν μπορούσα να καταλάβω τι τον ώθησε προς αυτή την επιλογή. Ηταν λοιπόν πολύ σημαντικό για μένα να κατανοήσω πώς με την υποταγή στην εξουσία χάνεται σταδιακά η ανθρωπιά.
«Πρώτη ύλη μου είναι οι περιορισμοί που ξέρω ότι θα αντιμετωπίσω»
● Οταν γυρίζετε μια ταινία κρυφά από τις Αρχές, αναγκαστικά πρέπει να λειτουργείτε διαφορετικά. Πείτε μας για το πώς άλλαξε η ταινία σας σύμφωνα με τα πρακτικά δεδομένα;
Αναγκαστικά η σκηνοθεσία αρχίζει από τη συγγραφή του σεναρίου, καθώς η πρώτη ύλη μου είναι οι περιορισμοί που ξέρω ότι θα αντιμετωπίσω. Μέσα σε αυτούς τους περιορισμούς κοιτάζω πώς μπορώ να πω την ιστορία όσο πιο ολοκληρωμένα είναι δυνατόν και φυσικά πώς να ολοκληρώσω το γύρισμα. Ημασταν στην τέταρτη εβδομάδα των γυρισμάτων όταν μου ανάγγειλαν ότι με είχαν καταδικάσει σε οχτώ χρόνια φυλάκιση. Κατάλαβα αμέσως πως δεν είχα πολύ χρόνο να τελειώσω το γύρισμα. Και φυσικά τρομοκρατήθηκα διότι αυτή η ποινή αναφερόταν σε μια προηγούμενη υπόθεση. Αν τώρα με έπιαναν πάλι ενώ γύριζα ταινία, αυτό σίγουρα θα οδηγούσε σε μεγαλύτερη ποινή. Το πρώτο μου μέλημα ήταν το πώς θα διατηρούσα τη συγκέντρωσή μου ώστε να τελειώσω την παραγωγή. Ταυτόχρονα αναζητούσα τρόπους να κρατήσω το συνεργείο και τους ηθοποιούς μου ασφαλείς. Ετσι αποφάσισα τρία πράγματα: να δουλέψω με πολύ μικρό συνεργείο, να χρησιμοποιήσω πολύ λίγα μηχανήματα και να σκηνοθετήσω εξ αποστάσεως. Ολα αυτά σήμαιναν επίσης ότι οι ηθοποιοί και το συνεργείο έπρεπε να φανούν πολύ δημιουργικοί.
● Δεν αποκλείεται κάποιοι να διακρίνουν και κάποιους παραλληλισμούς στην ταινία με την πολιτική κατάσταση στις ΗΠΑ. Πώς νομίζετε ότι μπορούν οι πολίτες να συνειδητοποιήσουν ότι χάνουν την ελευθερία τους και τι μπορούν να κάνουν γι’ αυτό;
Αυτό που έχω παρατηρήσει είναι ότι όπως στο Ιράν ο κόσμος έχει συνηθίσει να ζει χωρίς ατομικές ελευθερίες, στη Δύση οι περισσότεροι έχουν συνηθίσει να ζουν με αυτές τις ελευθερίες.
● Η ταινία έχει διανεμηθεί από τη Γερμανία, όχι από το Ιράν. Χωρίς να θέλουμε να προσβάλουμε τους διανομείς της ταινίας, θεωρείτε ότι θα ήταν καλό εάν η ταινία σας παιζόταν με πειρατικό τρόπο στη χώρα σας;
Ναι, φυσικά, αυτή είναι η επιθυμία μου, να δουν την ταινία στο Ιράν. Πιστεύω ότι θα έρθει η στιγμή που θα γίνει αυτό γιατί έτσι άλλωστε οι πατριώτες μου βλέπουν όλες τις ξένες ταινίες – με τη διανομή πειρατικών αντιγράφων.
Έρση Δάνου
