Μια νέα κουλτούρα τουριστικής ανάπτυξης που θα εστιάζει στην τοπικότητα ίσως να είναι η πλέον επείγουσα και δραστική απάντηση στη ραγδαία μεταμόρφωση των νησιών του Αιγαίου, που μετρούν το ένα μετά το άλλο ανεπανόρθωτες αλλοιώσεις του τόσο ξεχωριστού πολιτισμικού τοπίου τους.
Αλλοιώσεις που ξεκίνησαν στα χρόνια της χρηματοπιστωτικής κρίσης και που σήμερα η πλειονότητα των ντόπιων έχει καταλήξει να τις αντιλαμβάνεται ως «έξυπνη» προσαρμογή στις υποτιθέμενες ακλόνητες επιταγές του υπερτουρισμού.
Το βλέπουμε όλο και συχνότερα ότι οι νησιωτικές κοινωνίες αυτοϋπονομεύονται σταδιακά στο όνομα του εύκολου κέρδους και μιας κακώς εννοούμενης επένδυσης στα κύματα των πολυαναμενόμενων τουριστών και των παραθεριστών με δευτερεύουσες κατοικίες.
Κάπως έτσι η ιδιαίτερη ταυτότητα της νησιωτικής Ελλάδας διαβρώνεται και… σιδερώνεται, προκειμένου να αξιοποιηθεί στο έπακρο… Το ξερολιθικό κτίσμα που έχει αντέξει δύο αιώνες και ενσωματώνει όλα τα μυστικά της παραδοσιακής μαστοριάς, μια στάνη π.χ. ή ένα κελί σε ένα άνυδρο και ανεμοδαρμένο τοπίο που προκαλεί δέος, θα μετατραπεί σε μίνι βίλα με πισίνα, ηλιακό θερμοσίφωνο, γεώτρηση, ιδιωτική οδό, άδεια (φυσικά!) και τουπέ.
Αραγε δεν υπάρχει άλλος τρόπος η επανάχρηση ενός αγροτικού κτίσματος να γίνει με σεβασμό στην ιδιαίτερη ταυτότητα του κάθε τόπου; Το πέτρινο βόλτο ενός ευρύχωρου σπιτικού που έχει καταρρεύσει σε ένα από τα λίγα αποτυπωμένα κυκλαδίτικα χωριά, θα γκρεμιστεί νύχτα με κάποιο πρόσχημα, προκειμένου να μη δημιουργήσει στους νέους ιδιοκτήτες μπερδέματα με το Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής.
Ομως θα μπορούσε να συντηρηθεί και να ενσωματωθεί στη νεόδμητη κατοικία τους, που θα όφειλε να κρατήσει το ύφος και την κλίμακα του οικισμού. Διότι αυτά ακριβώς, το φυσικό και το ανθρωπογενές πολιτιστικό περιβάλλον, αποτελούν σήμερα τουριστικό πόρο…
Η συζήτηση «“μαζικός τουρισμός” ή τουρισμός με “πολυσύνθετο προϊόν”» έχει πια κριθεί. Ο «ειδικός» τουρισμός, με περίπου 35 διαφορετικά «προϊόντα» (θρησκευτικός τουρισμός, πολιτισμικός, ποδηλατικός, περιπατητικός, οικοτουρισμός, bird watching, «σκοτεινός» λ.χ. στα ίχνη του Εμφυλίου κ.ο.κ.), όπως και ο «εναλλακτικός» τουρισμός (η αναζήτηση του ιδιαίτερου, του εύθραυστου, του «μοναδικού»), έχουν αρχίσει να φέρνουν μια καθοριστική ανατροπή στα πρότυπα ανάπτυξης στην Ελλάδα και έχουν πολλαπλασιάσει τους προορισμούς.
Το υπογραμμίζει και ο καθηγητής Τουριστικής Ανάπτυξης στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Πάρις Τσάρτας. «Το 2022, το 60% του τουρισμού (32 εκατομμύρια) ήρθε στην Ελλάδα για διακοπές και το υπόλοιπο για εναλλακτικά προϊόντα» (βλ. και «Τα ταξίδια της ζωής μας. Εμπειρίες, δικαίωμα, γιορτή», εκδ. Κριτική 2023). Η ζήτηση έχει αλλάξει και η προσφορά χρειάζεται να πάρει το μήνυμα ότι σήμερα ο τουρισμός που ελκύεται από την Ελλάδα δεν κυνηγά πια τα τρία «s» (sun – sex – sea) αλλά είναι «πολύ-κινητρικός» και τον κεντρίζει ο πολιτισμικός χαρακτήρας του κάθε τόπου.
Το παράδειγμα της σύγχρονης Τήνου είναι ιδιαίτερα εύγλωττο. Διότι αντιπαλεύουν πολλές δυνάμεις σ’ αυτό το «χειροποίητο νησί» με τους φανατικούς Γερμανούς και Γάλλους παραθεριστές. Ετσι το είχε βαφτίσει ο φιλόσοφος Κορνήλιος Καστοριάδης, πολύ προτού καταφτάσουν εκεί οι Χριστοφοράκοι και οι Μητσοτάκηδες.
Ομως αυτός ακριβώς ο προσδιορισμός «χειροποίητο» μοιάζει να απειλείται σοβαρά σήμερα, όχι μόνο στην Τήνο αλλά και στη γειτονική Νάξο και την Αμοργό και σε πλήθος άλλα νησιά με ιδιαίτερη λαϊκή παραδοσιακή αρχιτεκτονική.
Αυτά τα ζητήματα παρουσιάστηκαν, αναλύθηκαν και συζητήθηκαν στις 22 και 23 Απριλίου, μέσα από 17 εισηγήσεις ειδικών σε ένα υποδειγματικό διήμερο εκδηλώσεων που διοργανώθηκε στη Χώρα της Τήνου από την ambassada (www.ambassada.gr): έναν ανεξάρτητο πολιτιστικό και περιβαλλοντικό σύλλογο, με διαφορετικές ευαισθησίες από τους διαπλεκόμενους παραδοσιακούς. Ιδρύθηκε το 2023, είναι δραστήριος και βαθιά μελετημένος, δικτυωμένος με μαχητικούς αντίστοιχους συλλόγους σε άλλα νησιά και πεισμωμένος. Οχι για πολεμική αλλά για την καλλιέργεια μιας νοοτροπίας σεβαστικής στην αξιοποίηση του πολιτισμικού κεφαλαίου αυτού του τόπου ή και άλλων συγγενών του στο Αιγαίο.
«Αμπασάδα» στα ισπανικά είναι το θέλημα, η από καρδιάς φροντίδα, η εξυπηρέτηση. Η ambassada τόλμησε να ανοίξει τη συζήτηση για την «Προστασία του τοπίου ως συμβολή στην οικονομική ανάπτυξη του νησιού», αναζητώντας δρόμους κοινής δράσης μεταξύ των κοινωνικών ομάδων συμφερόντων.
Εστίασε στην «επαναφορά» του «χειροποίητου τοπίου», στην καταξίωσή του και στην προστασία του ακόμη και στις νέες χρήσεις του. Και παρουσίασε διαφορετικές πτυχές αυτής της υπόθεσης, που εξακολουθεί ωστόσο να είναι ακανθώδης για πολλούς επαγγελματίες στην οικοδομή, στον τουρισμό, στην αυτοδιοίκηση.
Στις ομιλίες τους, οι εισηγήτριες και οι εισηγητές στάθηκαν σε ζητήματα θεσμικά, νομικά, αρχιτεκτονικά, τεχνικά ή κοινωνικά, στοχεύοντας όχι στην καταγγελία αλλά στην ευαισθητοποίηση τόσο του ευρύτερου κοινού όσο και των εμπλεκόμενων επαγγελματιών.
Ωστόσο, με τις τοποθετήσεις τους και με την προβολή συνοδευτικών φωτογραφιών, αναδείχθηκαν έμμεσα και οι αδυναμίες και τα όρια του κυρίαρχου έως τώρα μοντέλου τουριστικής ανάπτυξης στην Ελλάδα αλλά και οι επιλογές ορισμένων επήλυδων και ντόπιων, που είναι κακοποιητικές για το πολιτισμικό προφίλ του νησιού.
Η τουριστική μονοκαλλιέργεια δημιουργεί προβλήματα
Από τα πιο δραστήρια μέλη της ambassada -μαζί με τον εικαστικό Γιάννη Δελλατόλα, τον φωτογράφο Μάνθο Πρελορέντζο, τον Θοδωρή Μαρκουίζο (πρόεδρο, με κλήρο, της ambassada) κ.ά.-, η Κωνσταντίνα Παπαγεωργίου σχολίασε στην «Εφ.Συν.»:
«Αν σήμερα οι κάτοικοι του νησιού δυσανασχετούν για την έλλειψη υποδομών, που δημιουργεί προβλήματα λειψυδρίας, δυσοσμίας, σκουπιδιών ή για την ηχορύπανση κ.λπ., στην πραγματικότητα αυτά είναι παρωνυχίδες μπροστά στη μεγάλη και κυρίως μη αναστρέψιμη καταστροφή που υποσκάπτει το μέλλον -ναι, και το τουριστικό μέλλον- του νησιού: την καταστροφή του ανεπανάληπτου τηνιακού τοπίου. Καταστρέφεται για πάντα, για στιγμιαίο όφελος, ένας πόρος από τον οποίο το νησί θα μπορούσε να αντλεί στο διηνεκές.
»Τα προβλήματα της τουριστικής μονοκαλλιέργειας, που συνδέεται άμεσα με την αγορά ακινήτων και την οικοδομή, έγιναν περισσότερο από ορατά κατά τη διάρκεια της «οικονομικής κρίσης». Η Τήνος, μέχρι και τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, είχε το χάρισμα να είναι αυτάρκης.
Η γη τώρα αλλάζει χέρια και μετατρέπεται ταχύτατα σε κάτι που έχει αξία μόνο ελάχιστες μέρες κάθε χρόνο. Οι πεζούλες γκρεμίζoνται, η γη, ακαλλιέργητη, φεύγει με τον αέρα και καταλήγει στη θάλασσα. Κι όμως, για να δημιουργηθούν δύο εκατοστά εδάφους χρειάζονται, λένε οι επιστήμονες, πεντακόσια χρόνια. Οι ίδιες οι πεζούλες ενίοτε έχουν ηλικία πολλών αιώνων.
»Ετυχε (καλώς; κακώς;) δίπλα στην Τήνο να βρίσκεται η Μύκονος κι έχει αναπόφευκτα γίνει πρότυπο πολλών ανθρώπων εδώ στο νησί. Θα μπορούσαμε όμως να φανταστούμε ότι γειτνιάζει με την Υδρα -όπου, ως γνωστόν, δεν κυκλοφορούν αυτοκίνητα, οι ροές των τουριστών είναι αμείωτες και οι τιμές των ακινήτων υψηλότερες της Μυκόνου! Το καλύτερο, βέβαια, θα ήταν να τολμήσει η Τήνος να αποδεχτεί, να αξιοποιήσει και να προβάλει τη δική της ταυτότητα».
Πράγματι, η ποικιλία των λαϊκών κτισμάτων παραδοσιακής αρχιτεκτονικής με λιθοδομή χωρίς συνδετικό κονίαμα είναι εντυπωσιακή στην Τήνο κι αυτό την καθιστά ιδανικό παράδειγμα για έναν αναπροσανατολισμό του μοντέλου τουριστικής ανάπτυξης. Διότι εκεί, όπως έλεγαν οι παλιοί, «ο τεχνίτης δεν ήταν ποτέ ένας απλός κατασκευαστής».
Αυτό φαίνεται στα αλώνια, στα καμίνια, στα υπαίθρια λιοτρίβια και πατητήρια, στους στάβλους, στις κρήνες, αλλά και στα μονοπάτια που τυλίγουν το νησί, καλύπτοντας διαδρομές συνολικά 150 χιλιομέτρων. Και, φυσικά, στις πεζούλες για τις καλλιέργειες και στους περίφημους περιστεριώνες που η Μελίνα Μερκούρη είχε φροντίσει να συντηρηθούν με τις παραδοσιακές τεχνικές και σήμερα είναι περίπου χίλιοι. Για πόσο καιρό, όμως, θα διατηρηθεί αυτό το παλίμψηστο;
Ηδη από τις αρχές του 21ου αιώνα, η χρήση των νέων υλικών όπως το τσιμέντο και το πλαστικό έχει γίνει ανεξέλεγκτη. Ηδη οι νεότεροι αντιγράφουν στο σπιτικό τους είτε τον κακέκτυπο μικροαστισμό της Αθήνας είτε τις… μοντερνιές των φραγκάτων.
Πώς θα πειστεί ο επίδοξος αγοραστής ενός οικοπέδου να μη μετακινήσει τη μαρμάρινη κρήνη για να διακοσμήσει τη σάλα του; Να μην κτίσει δύο ορόφους πάνω από τον περιστεριώνα; Να μην ξεριζώσει το αλώνι για να εγκαταστήσει μια πισίνα; Πώς θα μεταδοθούν τα μυστικά της ξερολιθιάς, όταν χαθούν οι δάσκαλοι τεχνίτες; Πώς θα ακουστεί ο ψίθυρος αυτού του συγκεκριμένου τόπου πιο δυνατά από το τραγούδι των σειρήνων;
Glocal για μια νέα κουλτούρα ανάπτυξης
Είναι κρίσιμο να αλλάξει το τουριστικό προϊόν, είχε πει ο καθηγητής Τσάρτας, στην ομιλία του στην Τήνο. Με άλλα λόγια, είναι κρίσιμο να αλλάξει το αναπτυξιακό παράδειγμα, «διότι σημασία έχει ο βιώσιμος τουρισμός». Οι όποιες πολιτικές της απόλυτης ασυδοσίας (όπως εκείνες που κυριάρχησαν ως το ’80) δεν οδηγούν πλέον πουθενά και η… «Μυκονοποίηση» έχει αρχίσει να έχει ολέθρια αποτελέσματα ακόμη και στη Μύκονο! Το μυστικό είναι η λογική του glocal (global+local) που συνταιριάζει το τοπικό με το παγκόσμιο, υποστηρίζει παρεμβάσεις από τα «κάτω» προς τα «επάνω» και, στην προκειμένη περίπτωση, δίνει αναπτυξιακή δυναμική στην τοπικότητα.
Αυτήν την προοπτική καλλιεργούν όχι μόνο η ambassada (που εστιάζει στο ξερολιθικό περιβάλλον της Τήνου) αλλά και αντίστοιχες πρωτοβουλίες σε άλλα νησιά. Στη Νάξο λ.χ. η δραστηριότητα της Monumenta (ΑΜΚΕ για την προστασία της φυσικής και της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς Ελλάδας και Κύπρου), τα τελευταία 15 χρόνια, έκανε ένα σημαντικό βήμα στο οποίο πρωτοστάτησε η αρχαιολόγος Ειρήνη Γρατσία.
Ξεκίνησε την καταγραφή των ιστορικών αγροτικών κτισμάτων του νησιού. Ετσι, σήμερα, με τη φροντίδα του αρχαιολόγου Στέλιου Λεκάκη, έχουν ήδη καταγραφεί 200 κτίσματα σε μια βάση δεδομένων που συνδέεται με ερευνητικό πρόγραμμα του πανεπιστημίου του Νιουκάσλ στο Ηνωμένο Βασίλειο.
Στην Αμοργό, το «Μιτάτο» (ΑΜΚΕ), που ίδρυσαν μεταξύ άλλων η αρχιτεκτόνισσα Σεμέλη Δρυμωνίτη και η κοινωνική ανθρωπολόγος Μαρία Νομικού, δημιούργησε ένα Εργαστήριο Ξερολιθιάς για την αποκατάσταση των ξερολιθικών κατασκευών αλλά και για την αποκατάσταση των παλιών πηγών νερού, για τη μετάδοση της τεχνογνωσίας και για την αποκατάσταση του κύρους της παραδοσιακής μαστοριάς.
Στη Θηρασιά η διεπιστημονική συλλογικότητα «Μπουλούκι» (ΑΜΚΕ, βλ. boulouki.org), με ιδρυτικό μέλος τον αρχιτέκτονα Γρηγόρη Κουτρόπουλο, προκήρυξε τρεις θέσεις μαθητείας στις ντόπιες τεχνικές που επεξεργάζονται την ηφαιστειακή πέτρα.
Ετσι κατάφερε να αποκαταστήσει έναν εντυπωσιακό υπόσκαφο οικισμό, όπου φιλοξενούνταν οι άνθρωποι που δούλευαν στα κλειστά πλέον ορυχεία της Θηρασιάς. Επιπλέον, οργάνωσε και σειρά διαλέξεων για την ένταξη των παραδοσιακών τεχνικών στη σύγχρονη κατασκευαστική τεχνική.
Ομως τα βήματα που χρειάζεται να γίνουν είναι ακόμη πολλά. Κατ’ αρχάς «μόνο αναγνωρίζοντας τι έχουμε, μπορούμε να το διαχειριστούμε», σημειώνει η Ειρήνη Γρατσία. Η τοπικότητα λ.χ. είναι μια υπόθεση που αφορά την συλλογική ταυτότητα των κατά τόπους κοινωνιών, έχει και συναισθηματική διάσταση και καλλιεργεί την κοινωνική μνήμη. Βλέπουμε ωστόσο τον κώδικα των κοινών αξιών να παρακάμπτεται, στο όνομα του άμεσου οφέλους.
Η καταγραφή των λαϊκών κτισμάτων παραδοσιακής αρχιτεκτονικής είναι, λοιπόν, απαραίτητη. Αλλά χρειάζεται και το κατάλληλο θεσμικό πλαίσιο. Ομως, εδώ, υπάρχει αμηχανία για το ποιο είναι το κατάλληλο. Διότι τα «κηρυγμένα» μνημεία, αυτά που χρονολογούνται πριν από το 1830, «δικαιούνται» να προστατευτούν από τον Αρχαιολογικό Νόμο. Αλλά σήμερα συζητάμε κυρίως για μια κληρονομιά που τώρα γίνεται αντιληπτή ως τέτοια.
Βέβαια, η τέχνη της ξερολιθιάς εντάχθηκε το 2018 στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο Στοιχείων Αϋλης Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας, της UNESCO, αλλά πόσο συχνά και σε ποια έκταση μπορεί να αξιοποιηθεί αυτή η αναγνώριση; Υπάρχει πράγματι ένα κάποιο νομικό υπόβαθρο προστασίας (π.χ. η Σύμβαση της Γρανάδας του 1972) αλλά η νομική διάσταση του ζητήματος παραμένει περίπλοκη.
Το σημαντικότερο, λοιπόν, είναι, σύμφωνα και με τον έμπειρο καθηγητή Πάρι Τσάρτα, ο συμμετοχικός σχεδιασμός: να γεφυρωθούν τα πράγματα υπό όρους και οι τοπικές ομάδες συμφερόντων να συνεργαστούν για την προστασία και την αναβάθμιση του τουριστικού προϊόντος.
Μικέλα Χαρτουλάρη
