Λίγα χρόνια πριν, είχα την ευκαιρία να συναντήσω την αμερικανίδα φιλόσοφο Σούζαν Μπακ Μορς και να συμμετάσχω σε ένα πενθήμερο σεμινάριό της στο Αυτόνομο Πανεπιστήμιο του Μεξικού. Σε μια από τις συνεδρίες αναφέρθηκε σε έρευνα που έκανε εκείνη την περίοδο για την έννοια της Ιστορίας, η οποία βασιζόταν στην ανάγνωση διάφορων αρχαίων κειμένων που θα μπορούσαν να ενταχθούν στη μπενγιαμινική έννοια της διαλεκτικής εικόνας. Ανάμεσα στα πράγματα που με εντυπωσίασαν περισσότερο, ήταν ο τρόπος που προσέγγισε την Αποκάλυψη του Ιωάννη, όπως αυτή εμφανίζεται στο μπεάτους του Αγίου Σεβερίου, που γράφτηκε στις βόρειες περιοχές των Πυρηναίων τον 11ο αιώνα. Τα μπεάτους είναι εικονογραφημένοι κώδικες1 που υπάρχουν στις κεντρικές και τις βόρειες περιοχές της Ιβηρικής Χερσονήσου, στους οποίους συνυπάρχουν διάφορες επιρροές: βησιγοτθικές, ρωμανικές, και μοζαραβικές2. Αυτά τα κείμενα περιέχουν διάφορα βιβλικά στοιχεία, αλλά τα σχόλιά3 τους εστιάζονται κυρίως στο Βιβλίο της Αποκάλυψης.
Με βάση την ανάλυση του συγκεκριμένου μπεάτους, η Σούζαν προσπάθησε να επιβεβαιώσει μια πολύ τολμηρή υπόθεση, σύμφωνα με την οποία, το Βιβλίο της Αποκάλυψης του Ιωάννη θα μπορούσε να θεωρηθεί ένα αυθεντικά ιστορικό κείμενο, στο οποίο η αφήγηση έχει τη μορφή προφητικής έμπνευσης. Αρκετά από τα γεγονότα που παρουσιάζονται εκεί με ένα συμβολικό τρόπο, είναι πιθανόν να ανταποκρίνονται σε πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν την περίοδο που έζησε ο Ιωάννης, γύρω στο τέλος του 1ου αιώνα μ.Χ. Ειδικότερα, η Μορς αναφέρεται στο διωγμό των χριστιανών από τον αυτοκράτορα Νέρωνα, στην καταστροφή του δεύτερου ναού της Ιερουσαλήμ από τον Τίτο κατά τη διάρκεια της εξέγερσης του εβραϊκού λαού, η οποία κατά κάποιον τρόπο υπήρχε ως προφητεία στα Ευαγγέλια, στην έκρηξη του Βεζούβιου το 79 μ.Χ., όταν το σύννεφο της στάχτης του βύθισε για κάποιο χρονικό διάστημα στο σκοτάδι όλη τη Μεσόγειο, και στις σκληρές πολιτικές συγκρούσεις στο εσωτερικό της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, που έληξαν με την πτώση της Ιουλιο-Κλαυδιανής Δυναστείας, ανοίγοντας το δρόμο σε μια μακρά περίοδο αστάθειας.
Όλη αυτή η αναταραχή αντανακλάται συμβολικά στο Βιβλίο της Αποκάλυψης, που έχει αφήσει το στίγμα της στην εσχατολογία της δυτικής εβραιο-χριστιανικής κουλτούρας. Σύμφωνα με τον Μπένγιαμιν, οι αρχαίοι μύθοι διατηρούν την επικαιρότητά τους μόνο όταν περιέχουν στοιχεία που αποκωδικοποιούν στη νεωτερικότητα κάτι πρωτόγνωρο. Υπ’ αυτήν την έννοια, κατά την Σούζαν Μπακ Μορς, οι εικόνες και οι συμβολισμοί που υπάρχουν στο κείμενο του Ιωάννη του Θεολόγου παύουν να είναι μύθος και, «στο βαθμό που αναφέρονται ακόμα και σε πολύ συνηθισμένα φαινόμενα με πολιτική σημασία», γίνονται ιστορικά γεγονότα.
Αποκωδικοποίηση της πανδημίας
Με βάση τα παραπάνω, καθώς όσα συμβαίνουν σήμερα έχουν επίσης μια αποκαλυπτική χροιά, αξίζει να διακινδυνεύσουμε μια αποκωδικοποίηση της σημασίας τους. Πώς θα μπορούσε ένας ιστορικός να κατανοήσει τι έγινε σ’ αυτή την ακραία κρίση μετά από περίπου δύο χιλιάδες χρόνια; Αν, βέβαια, τότε εξακολουθεί να υπάρχει η ανθρωπότητα.
Όπως επισημαίνει ο Φερνάν Μπρωντέλ στο βιβλίο του Υλικός πολιτισμός, οικονομία, και καπιταλισμός, στην ιστορία της ανθρωπότητας έχουν υπάρξει πολλές φορές επιδημίες και ενδημίες, που μετατρέπονταν σε πανδημίες, ιδιαίτερα στη σύγχρονη εποχή, μια περίοδο κατά την οποία η φύση και η ύπαιθρος έχουν μικρότερη σημασία από τη μεγέθυνση των πόλεων και την αύξηση των ανταλλαγών (προϊόντων, εργατικού δυναμικού, κουλτούρας και παθογόνων οργανισμών). Η επέκταση των Μογγόλων αναβίωσε το Δρόμο του Μεταξιού και έφερε μαζί της τη Μαύρη Πανούκλα, η ιλαρά που την έφεραν στην Αμερική οι ευρωπαίοι κονκισταδόρες σάρωσε τον ιθαγενικό πληθυσμό και αντιστρόφως μια μετάλλαξη της σύφιλης από το Νέο Κόσμο έφτασε στην Ευρώπη πριν ακόμα και από το καλαμπόκι, και μετά μεταδόθηκε στην Κίνα. Αυτές οι επιδημίες επιδεινώθηκαν εξ αιτίας των κοινωνικών διακρίσεων και της επισφάλειας που υπήρχαν στις κοινωνίες. Για παράδειγμα, σε μερικά μέρη της Ευρώπης, κατά τον δέκατο έβδομο αιώνα, από τη στιγμή που ξέσπαγε μια ασθένεια, «οι πλούσιοι το έβαζαν στα πόδια και εξορμούσαν στις εξοχικές κατοικίες τους, χωρίς κανένας να σκέφτεται κάποιον άλλον πέρα από τον εαυτό του». Όσο για τους φτωχούς, λέει ο Μπρωντέλ, «αφήνονταν μόνοι, αιχμάλωτοι της μολυσμένης πόλης, με το Κράτος να τους παρέχει τροφή, να τους κρατά σε απομόνωση, και να τους επιτηρεί». Ο Ζαν Πωλ Σαρτρ θα έλεγε, πολύ καιρό μετά, ότι το μόνο που κάνει η πανούκλα είναι να επιβεβαιώνει τις ταξικές διαφορές με έναν ακραίο τρόπο: πλήττει τους φτωχούς, συγχωρεί τους πλούσιους.
Αλλά και σήμερα, εξ αιτίας ενός μικρού ιού βρισκόμαστε πάλι σε μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης και αβεβαιότητας, όπου με αυτά που προμηνύονται για το μέλλον, είναι σαν να πρόκειται να αντικρίσουμε όπου να’ ναι τα ερείπια της ιστορίας. Τα σώματά μας, ως εύθραυστα που είναι, υποφέρουν. Δεν είναι μόνο η ασθένεια, είναι και η νοσταλγία των δικαιωμάτων μας που εδώ και πολύ καιρό τα έχουν εξαφανίσει κάποιοι ιππείς του νεοφιλελευθερισμού. Είναι και ο περιορισμός μας, ο έλεγχος και η στρατιωτικοποίηση της ζωής μας, που παρεμπιπτόντως ήταν πάντα αντικείμενα των πιο φιλόδοξων φαντασιώσεων του καπιταλισμού: όλοι στο σπίτι, αλλά πάντα πειθαρχημένοι καταναλωτές. Και όταν αυτό δεν μπορεί να γίνει, έρχεται η πείνα, ένα φαινόμενο που αρχίζει να εμφανίζεται στις δικές μας χώρες του Νότου, όπου η πλειοψηφία των επισφαλώς εργαζόμενων και των φτωχών επιβιώνει κάθε μέρα με ένα ελάχιστο ποσό χρημάτων που δαπανά για τη διατροφή της, και για την οποία η καραντίνα δεν αποτελεί επιλογή. Όπως συμβαίνει με τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, ο καπιταλιστικός ρεαλισμός θεωρεί ότι η τεχνολογία ή η αγορά θα λύσουν και αυτό το πρόβλημα, ενώ το κεφάλαιο συνεχίζει τη διαρκή αναπαραγωγή του, και η κρίση δεν είναι παρά ένα είδος προσωρινής προσομοίωσης. Είναι θέμα λίγων ημερών ή εβδομάδων για να κυριαρχήσει αυτός ρεαλισμός, οι νεκροί να μπουν στη ζυγαριά και να συγκριθούν με τις οικονομικές απώλειες και τα γρανάζια του εκμεταλλευτικού συστήματος να αρχίσουν πάλι να γυρνάν. Γιατί η καπιταλιστική συσσώρευση δεν είναι δυνατόν να διακοπεί επ’ αόριστον.
«Και οι επτά άγγελοι που έχουν τις επτά σάλπιγγες ετοιμάστηκαν να σαλπίσουν. Και ο πρώτος σάλπισε, και έγινε χαλάζι και φωτιά ανακατεμένη με αίμα, και ρίχτηκαν στη γη. Και το ένα τρίτο της γης κατακάηκε, και το ένα τρίτο των δέντρων κατακάηκε, και κάθε χλωρό χορτάρι κατακάηκε. (Αποκάλυψη, κεφάλαιο 8: 6-7)». Μπεάτους του Αγίου Σεβερίου, περ. 1050-1070. Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας.
Κεφαλαιακή συσσώρευση και συστημική παράλυση
Στην πραγματικότητα, στο δικτατορικό καθεστώς του κεφαλαίου η επιδημία επιτελεί μια διπλή λειτουργία. Από τη μια πλευρά, αποτελεί το τέλειο κίνητρο για την επιτάχυνση της εφαρμογής μιας σειράς μέτρων που θα επιτρέψουν όχι μόνο τη διάσωση της παγκόσμιας διαδικασίας της κεφαλαιακής συσσώρευσης, αλλά και τη βελτιστοποίηση της μελλοντικής πορείας της, ακριβώς όπως θα συνέβαινε σε μια κατάσταση πολέμου. Σε μερικές χώρες έχουν αρχίσει να υπάρχουν απολύσεις, μειώσεις μισθών, χρηματοπιστωτικά πακέτα διάσωσης, ή πολιτικές λιτότητας, μαζί με μια παροδική επιστροφή της ρητορικής υπέρ του κράτους πρόνοιας. Η νέα Αποκάλυψη ανάγκασε κάποιους αμετανόητους νεοφιλελεύθερους να απαρνηθούν τη θρησκεία τους, και να στραφούν ξαφνικά προς ένα σωτηριολογικό κεϋνσιανισμό. Από την άλλη πλευρά, αυτή η επιδημία επιτελεί μια λειτουργία παρόμοια με εκείνη μιας γενικής εργατικής απεργίας: παραλύει το σύστημα. Βέβαια, δεν πρόκειται για μια γενική απεργία που οικοδομείται στη βάση της οργάνωσης του λαού και της αλληλεγγύης. Είναι η «φυσιολογική» συνέπεια των παγκόσμιων σχέσεων ανταλλαγής, στις οποίες αναφέρεται Μπρωντέλ. Τι είναι αυτό που μας εμποδίζει να δώσουμε ξανά νόημα σε όσα συμβαίνουν, και να μετατρέψουμε την παράλυση σε αγωνιστική στρατηγική; Αν γινόταν αυτό, πράγματι θα μπορούσαμε να έχουμε την πρώτη μεγάλη παγκόσμια απεργία στην ιστορία.
Εμείς που είμαστε στην αριστερή όχθη του ποταμού, γνωρίζουμε ότι τα συστατικά στοιχεία της κρίσης είναι γενετικώς εγγεγραμμένα στις πολλές άλυτες αντιφάσεις που διαπερνούν την καπιταλιστική νεωτερικότητα. Έτσι, ένα μεγάλο μέρος των προσπαθειών μας εστιάζεται στη συνεχή περιγραφή της ουτοπίας και στη διατήρηση της ελπίδας για κάτι που δεν είναι ώριμο ακόμα, εν όψει της διαρκώς επικείμενης κατάρρευσης του καπιταλισμού. Δύσκολο έργο, γιατί κάθε μέρα μάς σερβίρουν σε μικρές δόσεις ειδήσεις για την προέλαση των Τεσσάρων Ιπποτών της Αποκάλυψης σε όλο τον κόσμο, που απλώς επαναβεβαιώνουν την ύπαρξη κάποιας συλλογικής αδιαφορίας. Και είναι πολλά αυτά που συμβαίνουν: πόλεμοι εδώ κι εκεί, φυσικές καταστροφές και κλιματική αλλαγή, κακουχίες εκατοντάδων χιλιάδων μεταναστών που μετακινούνται από τον παγκόσμιο Νότο προς το Βορρά, σκληρές κοινωνικές συγκρούσεις, ακόμα και πανούκλες των ακρίδων4. Και σαν να μην έφταναν όλα αυτά, ήρθε από πάνω και ο λοιμός. Όμως, εκείνοι που αποκωδικοποιούν καλύτερα και αξιοποιούν αυτές τις πολύ δυνατές εικόνες του τέλους του κόσμου, βρίσκονται στην άλλη πλευρά του ποταμού. Κατοικούν στους νέους φασισμούς που εμφανίζονται παντού σαν λοίμωξη. Δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε το γιατί, αν μπούμε στη θέση της μεγάλης πλειοψηφίας του πληθυσμού και προσπαθήσουμε να πιάσουμε το βλέμμα αυτών των ανθρώπων, που πλανιέται ανάμεσα στην απογοήτευση και το θυμό.
Όμως, η ταχύτητα με την οποία εμείς διατυπώνουμε εναλλακτικές στη βαρβαρότητα, φαίνεται να είναι μικρότερη εκείνης με την οποία εξαπλώνεται αυτή η βαρβαρότητα. Επιπλέον, αν και αγώνες και εξεγέρσεις ξεσπάν παντού σαν αστραπές στον ορίζοντα (στο Εκουαδόρ, στη Χιλή, στη Γαλλία, στο Ιράν και σε πολλές άλλες χώρες), εμείς συνεχίζουμε να αναρωτιόμαστε κρυφά ή φανερά αν αυτή είναι πράγματι η ευκαιρία να αλλάξουμε την πορεία των πραγμάτων που μας σπρώχνει όλο και πιο πολύ στην άβυσσο. Μήπως είμαστε υπερβολικά απαισιόδοξοι; Η αλήθεια είναι ότι η πραγματικότητα δεν είναι Χόλυγουντ: χρειάζεται κάτι περισσότερο από ελπίδα για να αλλάξουμε αυτό που έλεγε ο Φρέντρικ Τζέιμσον, και επαναλαμβάνεται συχνά στις μέρες μας, ότι είναι ευκολότερο να φανταστεί κανείς το τέλος του κόσμου, παρά το τέλος του καπιταλισμού. Είναι φανερό ότι είμαστε καλύτερα εκπαιδευμένοι να παραδεχόμαστε την ικανότητα του καπιταλισμού να χρησιμοποιεί τις κρίσεις ως ευκαιρία για τη σταθεροποίησή του, παρά να τις βλέπουμε ως στιγμές συστημικής κατάρρευσης μέσα από τις οποίες μπορεί να παρεισφρήσει η επανάσταση. Έτσι, άθελά μας, συμμετέχουμε στην αναπαραγωγή μια λογικής, σύμφωνα με την οποία, είμαστε διαρκώς μάρτυρες του τέλους του κόσμου, το οποίο, παραφράζοντας τον Μπένγιαμιν, εντάσσουμε στην κατηγορία της αισθητικής απόλαυσης.
Για το τέλος του καπιταλισμού, πριν το τέλος του κόσμου
Ίσως, όμως, το θέμα είναι να αναστρέψουμε αυτή την αυταρχική διεργασία, να διαρρήξουμε τη λογική που έχουμε αποδεχτεί και να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε πώς θα έρθει το τέλος του καπιταλισμού, πριν από το τέλος του κόσμου. Η πολιτική λειτουργία της Αποκάλυψης του Ιωάννη, όσο και τα σχόλια που υπάρχουν στα διάφορα μπεάτους, ήταν να επηρεάσουν και να φωτίσουν το παρόν. Είναι εξαιρετικά επείγον να επανερμηνεύσουμε τις σημερινές αποκαλυπτικές εικόνες, να σηκώσουμε τα πανιά ενάντια στον άνεμο της Ιστορίας, να βγούμε από τις ονειροπολήσεις μας, και να αρχίσουμε να υλοποιούμε ένα διαφορετικό παρόν. Αυτό είναι αναγκαίο γιατί πρέπει να δώσουμε μάχη και στο πεδίο των νοηματοδοτήσεων που δεν είναι εντελώς δεδομένες. Το καθήκον μας είναι να εγκαταλείψουμε τη νυσταλέα αριστερή μελαγχολία μας, και να αφιερώσουμε όλες μας τις δυνάμεις όχι στο μη τόπο της ουτοπίας, ή στο όχι ακόμα της ελπίδας, αλλά στο ναι-τώρα ως ριζοσπαστική κατάφαση-εδώ και τώρα- της δύναμης της ζωής. Ίσως μ’ αυτόν τον τρόπο, η σαρωτική και φονική δυναμική του ιού (που μοιάζει με τη δυναμική του κεφαλαίου) να μπορέσει να ερμηνευτεί διαφορετικά και να μας επιτρέψει να αντιληφθούμε την ευαλωτότητα όχι μόνο των σωμάτων μας, αλλά και του ίδιου του συστήματος.
Δεν υπάρχει χρόνος για αναμονή ή φόβο, πρέπει να βρούμε νέα όπλα, έλεγε ο Ζιλ Ντελέζ. Και ναι μεν αυτή η επιδημία είναι μια μίνι πολεμική μηχανή, που ήδη χρησιμοποιείται κατά του πληθυσμού, αλλά κατά τη διάρκεια της εξέλιξής της μπορούμε επίσης να επιδιώξουμε, με έναν καταστασιακό τρόπο, μια παρέκκλιση, έτσι ώστε να την ανακατευθύνουμε εναντίον του απεδαφοποιημένου σώματος του κεφαλαίου, αυτού του υποκειμένου που έχει πάρει τη θέση μας ως πρωταγωνιστών της δικής μας ιστορίας.
«Είναι αδύνατη μια πραγματική επανάσταση σήμερα;», αναρωτιέται ο Γκουαταρί στη Μοριακή Επανάσταση. Η απάντηση είναι όχι. Αυτό που χρειάζεται είναι η ανάπτυξη των πολυάριθμων, συνδεόμενων μεταξύ τους, απελευθερωτικών πρακτικών, η καλλιέργεια της αλληλεγγύης, η εισβολή το ταχύτερο δυνατόν στο γενετικό κώδικα των (καπιταλιστικών, πατριαρχικών, αποικιακών) μορφών καταπίεσης, ο μετασχηματισμός αυτού του περιορισμού σε μια κρίσιμη μάζα, σε μια ψηφιακή γενική απεργία, έτσι ώστε αυτή να εκκολαφθεί ξαφνικά σαν να βγαίνει κάποιος εξωγήινος μέσα από το άγαλμα του Μολώχ, αυτού του θεού στον οποίο θυσιαζόμαστε καθημερινά. Για να μπορέσουμε να το κάνουμε αυτό, ίσως χρειάζεται να παραδοθούμε στη ρέμβη της προφητικής φώτισης, να ενωθούμε για να γίνουμε ιός, και να ενημερώσουμε όσους και όσες ενδιαφέρονται ότι σήμερα είναι πράγματι η αποκαλυπτική στιγμή της τελικής αναμέτρησης.
Σημειώσεις:
1. ΣτΜ: Οι κώδικες ήταν χειρόγραφα με τη μορφή βιβλίου.
2. ΣτΜ: Οι Μοζάραβες ήταν εξαραβισμένοι χριστιανοί που ζούσαν στην Ιβηρική Χερσόνησο την περίοδο της μουσουλμανικής κυριαρχίας (8ος-11ος αιώνας).
3. Σχόλια λέγονται τα κείμενα διακεκριμένων θεολόγων που συμβάλλουν στην κατανόηση και ερμηνεία της Βίβλου.
4. ΣτΜ: Η «πανούκλα» των ακρίδων ήταν, σύμφωνα με τη Βίβλο, η όγδοη πληγή του Φαραώ («Σκοτείνιασε η γη της Αιγύπτου από τα σμήνη των ακρίδων, τα οποία κατέφαγαν τη βλάστηση και τους καρπούς που είχαν απομείνει από την πληγή του χαλαζιού»). Τα τελευταία χρόνια, λόγω της κλιματικής αλλαγής, σμήνη ακρίδων μαστίζουν κατά καιρούς περιοχές της Αφρικής και της Ασίας.
Ο Mateo Martínez Abarca γεννήθηκε στο Εκουαδόρ το 1979. Είναι φιλόσοφος, συγγραφέας και πολιτικός αναλυτής
Μετάφραση-επιμέλεια: Χάρης Γολέμης
Πηγή: Η Εποχή
