Τι γίνεται με το brain drain; Και πώς πάει το brain regain, που αποτελεί υψηλό και πολυδιαφημισμένο στόχο της κυβέρνησης; Μια συζήτηση με τον καθηγητή Λόη Λαμπριανίδη, εκτελεστικό διευθυντή του Παντείου Πανεπιστημίου, πρ. γενικό γραμματέα Ιδιωτικών Επενδύσεων υπουργείου Οικονομίας & Ανάπτυξης και πολύπειρο στέλεχος σε κρίσιμα πόστα της οικονομίας και της έρευνας, καταρρίπτει πολλούς «μύθους». Για παράδειγμα: το brain drain δεν είναι φαινόμενο της κρίσης, δεν έφυγαν οι καλύτεροι και έμειναν πίσω οι χειρότεροι, δεν φταίει η ανεργία, δεν φταίνε οι πολλοί πτυχιούχοι των ελληνικών Πανεπιστημίων. Το πιο ενδιαφέρον; Η μετανάστευση επιστημόνων δεν παρουσιάζει κάμψη. Τα λέει μετά λόγου γνώσης βάσει δύο σημαντικών ερευνών που πραγματοποίησε με σημαντικούς συνεργάτες το 2021 και το 2024. Πόσο πιο επίκαιρα στοιχεία χρειάζονται για να ληφθούν σοβαρά υπόψη;
● Επειδή είναι λίγα τα διαθέσιμα στοιχεία για το brain drain και (ακόμη λιγότερα) για το brain regain, ποια είναι η εικόνα που προκύπτει από τις έρευνές σας; Δεν έφταιγε η κρίση για τη μετανάστευση υψηλής ειδίκευσης; Δεν υπάρχουν σήμερα οι προϋποθέσεις για την παλιννόστηση των καλών μυαλών μας;
Να ξεκινήσουμε με έναν κανόνα που εξακολουθεί να ισχύει: το ανθρώπινο κεφάλαιο (η εργασία) αναγνωρίζεται στη βιβλιογραφία εδώ και πολλά χρόνια ως ο σημαντικότερος των βασικών συντελεστών της οικονομικής ανάπτυξης (ή παραγωγής): Κεφάλαιο, Γη (ή Φυσικοί Πόροι) και Επιχειρηματικότητα. Στην εποχή του whatsApp και Dropbox ένα μεγάλο μέρος της μεταφοράς γνώσης συνεχίζει να στηρίζεται στην άμεση ανθρώπινη επικοινωνία. Ετσι η ανταγωνιστικότητα μιας χώρας προσδιορίζεται και από την ικανότητά της να προσελκύει και να συγκρατεί ανθρώπινο δυναμικό υψηλής ποιότητας, που αποτελεί έναν από τους βασικούς παράγοντες που επηρεάζουν τις αποφάσεις εγκατάστασης επιχειρήσεων (ιδίως έντασης γνώσης και τεχνολογιών). Για αυτό υπάρχει ένας πολύ έντονος ανταγωνισμός μεταξύ των αναπτυγμένων χωρών για την «προσέλκυση μυαλών» (race/war for talents).
● Θέλετε να πείτε ότι δεν ισχύει τίποτα από τα δύο;
Ξέρετε, υπάρχουν κάποιοι μύθοι που αφορούν το brain drain. Οτι είναι φαινόμενο της κρίσης που περάσαμε, ότι πολλοί έφυγαν λόγω ανεργίας και ότι μετά τον Covid θα λιγοστέψουν οι μετανάστες ή κάποιοι θα επιστρέψουν. Δεν είναι ακριβώς έτσι.
● Και ποια είναι η πραγματικότητα;
Το brain drain είναι ορατό, αν και με χαμηλά ποσοστά, ήδη από τη δεκαετία του ‘80. Τη δε δεκαετία του ‘90 παρουσίασε ανοδική τάση. Κορυφώθηκε βέβαια κατά την περίοδο της οικονομικής ύφεσης. Ωστόσο από τις έρευνές μας προέκυψε ότι οι παλιννοστούντες αποτελούν μόλις το 26,6% των μεταναστών του δείγματός μας (που είναι κάτοχοι διδακτορικού), ενώ μετά τον Covid η παλιννόστηση υποχώρησε. Η ανεργία δεν φαίνεται να είναι από τους πρωτεύοντες παράγοντες απώθησης για αυτούς τους μετανάστες. Το 70% αυτών που μεταναστεύουν είναι εργαζόμενοι, όχι άνεργοι. Επίσης από την έρευνα του 2021, πολύ πρόσφατα δηλαδή, προέκυψε ότι το 31,3% (1/3) των διδακτόρων εργάστηκαν για κάποιο χρονικό διάστημα στο εξωτερικό, το 14,8% εξακολουθούν σήμερα να ζουν και να εργάζονται εκτός Ελλάδας, ενώ το 55% των διδακτόρων που ζουν στο εξωτερικό εργάζονται σε Πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα.
● Αυτό δεν επιβεβαιώνει τη φυγή των καλύτερων και την παραμονή στη χώρα εργασίας ή καριέρας τους;
Οχι. Δεν έφυγαν οι καλύτεροι και έμειναν οι χειρότεροι. Αλλωστε κατά την κρίση και μετά υποβαθμίζεται το προφίλ των μεταναστών. Ενα σημαντικό ποσοστό σπούδασαν στο εξωτερικό πριν παραμείνουν για εργασία, γεγονός που έρχεται να επαληθεύσει ένα πάγιο εύρημα της βιβλιογραφίας, δηλαδή ότι η μετανάστευση υψηλής ειδίκευσης αποτελεί συχνά μια γεωγραφική κίνηση δύο σταδίων. Ωστόσο κατά την κρίση η μεταναστευτική απόφαση αφορά ολοένα και περισσότερο επιστήμονες χωρίς προηγούμενες σπουδές στο εξωτερικό. Διαχρονικά και, κυρίως υπό το βάρος της κρίσης, η μετανάστευση αφορά ολοένα και περισσότερο τα χαμηλότερα επίπεδα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (αυξάνεται το ποσοστό με πτυχίο ΤΕΙ και μειώνονται αυτών με μεταπτυχιακά).
● Ισχύει ότι η Ελλάδα παράγει πολλούς πτυχιούχους;
Αλλος μύθος. Οχι. Είμαστε πολύ κοντά στους μ.ο. Ε.Ε. και ΟΟΣΑ. Σε ποσοστά πληθυσμού ηλικίας 25-64 πτυχιούχων το 2023 η Ε.Ε. είχε μέσο όρο 38,5%. Η Ελλάδα ήταν στο 35%. Υπάρχουν χώρες με πολύ υψηλότερο ποσοστό. Η Ιρλανδία έχει 56%, η Σουηδία 49%, η Ολλανδία 45%.
● Ποιες είναι τότε οι αιτίες;
Στον ιδιωτικό τομέα οι επιχειρήσεις δεν παράγουν προϊόντα ή υπηρεσίες υψηλής προστιθέμενης αξίας. ΟΙ εξαγωγές αγαθών υψηλής τεχνολογίας για την Ε.Ε. είναι στο 4,8% επί του συνόλου των εξαγωγών. Η Ελλάδα είναι στο 2,4%. Αντιθέτως, η Σουηδία φτάνει στο 8,7%, το Λουξεμβούργο στο 8%, η Φινλανδία στο 7,%. Ενας άλλος λόγος είναι οι δαπάνες για την Ερευνα και Καινοτομία. Η Ελλάδα έχει από τις χαμηλότερες (1,49%). Τέλος, το Ελληνικό Δημόσιο είναι πολύ πίσω. Οι κυβερνήσεις δεν κατανοούν τη σημασία του επιστημονικού δυναμικού για την αποτελεσματικότερη λειτουργία του κρατικού μηχανισμού και των παρεχόμενων υπηρεσιών (υγεία, παιδεία κ.λπ.).
● Οι επιστήμονες υψηλής ειδίκευσης τι προτιμούν τελικά και από τι μπορεί να επηρεαστεί η όποια απόφασή τους;
Αυτοί οι επιστήμονες εργάζονται ως επί το πλείστον σε χώρες της Δ. Ευρώπης και στις ΗΠΑ. Εγκαθίστανται σε αναπτυγμένες χώρες, που εμφανίζουν υψηλά επίπεδα καινοτομίας και ζήτησης δυναμικού υψηλής ειδίκευσης. Την περίοδο της κρίσης πήγαν «όπου βρήκαν». Ομως είναι χαρακτηριστικό ότι: το 67,5% των διδακτόρων εργάζονται στις 10 πιο καινοτόμες χώρες (Βρετανία, Γερμανία, Ολλανδία, Ελβετία, ΗΠΑ κ.λπ.). Το 75,2% εργάζεται σε παγκόσμιες μητροπόλεις (global cities – κυρίως Λονδίνο αλλά και Παρίσι, Βρυξέλλες, Ν. Υόρκη κτλ). Για να επιστρέψουν λοιπόν αυτοί που έφυγαν και για να μη φύγουν άλλοι, πρέπει να εξαλειφθούν ή τουλάχιστον να μετριαστούν οι λόγοι που οδήγησαν στη φυγή τους. Δηλαδή ν’ αλλάξει μακροπρόθεσμα το υπόδειγμα ανάπτυξης της χώρας προς την κατεύθυνση της οικονομίας της γνώσης και τουλάχιστον βραχυ-μεσοπρόθεσμα να εξασφαλιστούν: α) ενίσχυση Ε&Α και καινοτομίας σε επιχειρήσεις και Πανεπιστήμια και ακαδημαϊκής-ερευνητικής δραστηριότητας, και β) προσλήψεις προσωπικού σε Πανεπιστήμια-ερευνητικά κέντρα, νοσοκομεία, παιδεία και ευρύτερα σε επιτελικές θέσεις στο Δημόσιο.
● Αυτό που περιγράφετε είναι πολύ απαιτητικό και μεταξύ άλλων περιλαμβάνει και οικονομικά κίνητρα.
Τα χρηματικά κίνητρα ΔΕΝ επαρκούν. Οι επιτυχημένες πολιτικές επαναπατρισμού συνδυάζονται με σημαντικούς ρυθμούς ανάπτυξης. Το βλέπουμε είτε σε νέες βιομηχανικές χώρες, όπως Σιγκαπούρη, Ν. Κορέα, είτε σε μεγάλες, όπως Κίνα και Ινδία. Χρειάζεται μια γενική στήριξη εξειδικευμένου δυναμικού στο πλαίσιο μιας αναπτυξιακής στρατηγικής, όχι διακριτική μεταχείριση υπέρ αυτών που έφυγαν. Είναι κοινωνικά άδικο για αυτούς που έμειναν. Επίσης με το δεδομένο πως η κατηγορία brain drainees κάθε άλλο παρά ομοιογενής είναι, εάν αποφασιστεί η στήριξή τους θα πρέπει να είναι ξεκάθαρο ποια υποκατηγορία των brain drainees θέλει η πολιτεία να στηρίξει (π.χ. πολύ «φτασμένους» επιστήμονες).
● Αλήθεια, πιστεύετε ότι η Ελλάδα έχει ή μπορεί να φτάσει σε τόσο υψηλά μοντέλα ανάπτυξης;
Πιστεύω πως πρέπει να αλλάξουμε σταδιακά το αναπτυξιακό υπόδειγμα της χώρας, ώστε να παράγουμε περισσότερα προϊόντα και υπηρεσίες σε όλους τους τομείς (βιομηχανία, γεωργία κ.λπ.) υψηλότερης προστιθέμενης αξίας. Αυτός είναι ο δρόμος που θα τοποθετήσει τη χώρα μας σε πολύ καλύτερη θέση στον διεθνή καταμερισμό εργασίας. Προϋπόθεση πιστεύω για αυτό είναι να κατανοήσει η κοινωνία τη σημασία αυτής της μεταστροφής, ώστε να ασκήσει πίεση για πολιτικές προς αυτή την κατεύθυνση. Κλείνοντας θα ήθελα να επισημάνω πως όσοι προσπαθούν να μας εφησυχάσουν καλλιεργώντας την εικόνα ότι «όλα βαίνουν καλώς», προσφέρουν πολύ κακή υπηρεσία στην κοινωνία.
Άννα Ανδριτσάκη
ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΚΤΩΝ
