Τα τελευταία χρόνια το gentrification, ή ο εξευγενισμός επί το ελληνικότερο, βρίσκεται σε παγκόσμιο επίπεδο στο κέντρο πολλών συζητήσεων, οι οποίες σχετίζονται με τον μετασχηματισμό του τοπίου των πόλεων, με τις διαδικασίες του αναγκαστικού αποκλεισμού/εκτοπισμού ανθρώπων και με την αντικατάσταση του κοινωνικού ιστού, που πυροδοτούνται από την τεράστια αύξηση του κόστους ζωής και της αξίας της γης. Παράλληλα, όμως, με τις αστικές ανατροπές που επιφέρει προς όφελος των κερδοσκόπων και των υψηλών εισοδημάτων, το gentrification λειτουργεί και ως μια μορφή αποικιοκρατίας, αφού στο όνομα της «ανάπλασης» και της «ανάπτυξης» αναπτύσσονται επιθετικές στρατηγικές εκμετάλλευσης, που κλέβουν τόπους, πολιτισμούς και αυθορμητισμούς από την καθημερινότητα. Για όλα αυτά, και όχι μόνο, συζητάμε με τη φεμινίστρια αστική μελετήτρια και καθηγήτρια Γεωγραφίας – Περιβάλλοντος και Σπουδών Φύλου στο Πανεπιστήμιο Mount Allison του Καναδά, Λέσλι Κερν, που στο συγγραφικό της έργο έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με το gentrification και τις πολλαπλές προεκτάσεις του.
Ποια θεωρείς ότι είναι η βάση του νεοφιλελεύθερου πολεοδομικού σχεδιασμού, ο οποίος επικεντρώνεται στη δημιουργία χώρων που ευνοούν το gentrification και περιθωριοποιούν τις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες;
Πιστεύω ότι είναι η επέκταση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και η επιθυμία να εμπορευματοποιηθεί η ιδιοκτησία στο μέγιστο δυνατό βαθμό. Οι ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, ενοικιαστές, φοιτητές, άτομα χαμηλού εισοδήματος, ηλικιωμένοι, ανύπαντρες γυναίκες, εκδιώκονται προς όφελος μερίδας των κατοίκων και των επιχειρήσεων, γεγονός που θα επιτρέψει μεγαλύτερη απόσπαση κερδών από αυτά τα μέρη. Υπό τον νεοφιλελευθερισμό, η ιδέα ότι υπάρχει τόσο η ανάγκη, όσο και το «δικαίωμα» να αποκομίζει κανείς κέρδος από τον αστικό χώρο, παγιώνεται όλο και περισσότερο και έχει πείσει τους καθημερινούς ανθρώπους, που πιστεύουν ότι είναι προς το συμφέρον τους να κατέχουν και να εμπορευματοποιούν την ιδιοκτησία. Το «όνειρο» της ιδιοκτησίας κατοικίας έχει αυξηθεί από την επιτακτική ανάγκη να κατέχει κανείς πολλά σπίτια ή ακίνητα και να είναι επιχειρηματίας ακινήτων. Κατά ειρωνικό τρόπο, σήμερα η ιδιοκτησία σπιτιού είναι πιο απρόσιτη για πολλούς από ό,τι ήταν ποτέ πριν.
Πολλοί υποστηρίζουν ότι το gentrification είναι μια αναπόφευκτη διαδικασία εξέλιξης των πόλεων μέσα στον καπιταλισμό. Ποια είναι η άποψή σου;
Μέσα στον καπιταλισμό ναι, κάποιος βαθμός gentrification είναι πιθανώς αναπόφευκτος. Εάν είναι δυνατό να εμπορευματοποιηθεί η ιδιοκτησία, τότε μπορεί να γίνει gentrification. Αλλά ακόμη και εντός του καπιταλισμού έχουμε κυβερνήσεις και αυτές έχουν την ικανότητα να ρυθμίζουν την αγορά και να δημιουργούν πολιτικές που μπορούν να περιορίσουν το gentrification. Έχουμε μηχανισμούς για να αφαιρέσουμε τη στέγαση από την ιδιωτική ή την ελεύθερη αγορά, για παράδειγμα με τη δημιουργία δημόσιων κατοικιών, μη κερδοσκοπικών κατοικιών, συνεταιριστικών κατοικιών και καταπιστευμάτων κοινοτικής γης (σ.σ.: είναι ένα μοντέλο προσιτής στέγασης που συναντιέται κυρίως στις ΗΠΑ, στον Καναδά και στο Ηνωμένο Βασίλειο, σύμφωνα με το οποίο γίνεται διαχωρισμός της ιδιοκτησίας της γης ανάμεσα σε έναν μη κερδοσκοπικό φορέα που συνδέεται με μια κοινότητα και στους ιδιοκτήτες των κτισμάτων που έχουν χωροθετηθεί σε αυτή). Μπορούμε να θέσουμε όρια, μέσω φορολογίας ή ρύθμισης, που περιορίζουν την κερδοσκοπία και τις επενδύσεις στις αγορές κατοικιών. Το να μην γίνονται αυτά τα πράγματα είναι μια επιλογή που κάνουν οι κυβερνήσεις για να διευκολύνουν ενεργά την εξάπλωση του gentrification, αντί να θέσουν κάποια όρια γύρω από αυτό.
Πώς βλέπεις τον ρόλο του κράτους στην ανάπτυξη του gentrification, που είναι κυρίως μια ιδιωτικά χρηματοδοτούμενη διαδικασία; Πώς μπορεί να αποδυναμωθεί από τα κάτω αυτή η μεταξύ τους σχέση;
Το κράτος δημιουργεί τις συνθήκες υπό τις οποίες λειτουργεί η ιδιωτική χρηματοδότηση και διαμορφώνει το πόσο κερδοφόρες μπορεί να είναι οι δραστηριότητες που σχετίζονται με το gentrification, όπως η ανάπτυξη, η κερδοσκοπία και οι επενδύσεις. Το κράτος μπορεί να διευκολύνει ή να δυσκολέψει τους ιδιοκτήτες ακινήτων να εμπορευματοποιήσουν περαιτέρω τα ακίνητά τους, για παράδειγμα όσον αφορά το πόσο εύκολο είναι να κάνουν εξώσεις, αν επιτρέπονται οι βραχυχρόνιες μισθώσεις κλπ. Φυσικά, σε πολλά μέρη το κράτος ενθαρρύνει το gentrification, ώστε να μπορεί να επωφεληθεί από τους φόρους, τις καταναλωτικές δαπάνες κλπ. Δεν είναι απλό να αποδυναμώσουμε αυτήν τη σχέση από τα κάτω, αλλά στον βαθμό που ζούμε σε δημοκρατίες μπορούμε να ενημερώσουμε τους πολιτικούς εκπροσώπους μας ότι θέλουμε η στέγαση να αντιμετωπίζεται ως ανθρώπινο δικαίωμα, όχι ως περιουσιακό στοιχείο.
Πιστεύεις ότι το gentrification πλήττει μόνο τους φτωχούς, όπως υποστηρίζει μεγάλο τμήμα της Αριστεράς, ή ότι είναι ένα ζήτημα που τέμνεται και με άλλους παράγοντες, όπως για παράδειγμα με τη φυλή και το φύλο;
Σίγουρα διασταυρώνεται και με άλλους παράγοντες. Πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι η ταξική εξουσία δεν είναι το μόνο είδος εξουσίας που έχει σημασία στο gentrification, πρέπει να δούμε και το πως η τάξη διασταυρώνεται με την πατριαρχική εξουσία, με τη φυλετική εξουσία και με άλλες πτυχές της εξουσίας στις πόλεις επίσης. Για μένα δεν είναι αρκετό το να βλέπουμε το gentrification ως αποκλειστικά, ή ακόμη και κατά κύριο λόγο, μια ταξική διαδικασία. Η τάξη είναι πάντα σχετική και ανάλογα με το πλαίσιο, οι ταξικές διαφορές μπορεί να μην είναι οι πιο σημαντικές διαφορές που επιτρέπουν τη συνέχιση του gentrification. Το gentrification εκμεταλλεύεται τα κενά που δημιουργούνται από τη διαφορετική αποτίμηση χώρων, κοινοτήτων, ακόμη και ομάδων ανθρώπων. Αυτό είναι ίσως πιο προφανές όταν πρόκειται για φυλετικές ή εθνοτικές ιεραρχίες. Η υποτίμηση και η αποεπένδυση σε τέτοιες κοινότητες λόγω του ρατσισμού έχουν πλέον συμβάλει στη δημιουργία των συνθηκών για ένα χάσμα στα ενοίκια, όπου το gentrification μπορεί να κερδίσει έδαφος.
Θεωρείς ότι έχουμε τα κατάλληλα εργαλεία για να ερμηνεύσουμε το gentrification και τις προεκτάσεις του ή χρειαζόμαστε καινούρια;
Νομίζω ότι τα εργαλεία εξελίσσονται συνεχώς. Οι μελετητές και οι ακτιβιστές παρατηρούν πάντα προσεκτικά το πως αλλάζει το gentrification, ποιες μορφές παίρνει και ποιες διαδικασίες το επιτρέπουν. Συνεχώς αναδύεται μια νέα ορολογία. Τις τελευταίες έξι δεκαετίες η διαδικασία δεν έχει παραμείνει η ίδια, ούτε η εργαλειοθήκη των εννοιών για την κατανόησή της.
Ποια θα μπορούσε να είναι σήμερα μια ριζοσπαστική απάντηση απέναντι στο gentrification; Πώς μπορούμε να αντισταθούμε σε αυτή τη μορφή βίας;
Μια πραγματικά ριζοσπαστική απάντηση θα ήταν το τέλος της ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Αντ’ αυτού, άλλες στοχευμένες απαντήσεις θα μπορούσαν να είναι ο δημόσιος έλεγχος μεγάλων τμημάτων αστικών κατοικιών, για παράδειγμα η απαλλοτρίωση κατοικιών από ιδιωτικές εταιρείες όπως έχει προταθεί στο Βερολίνο, η κατασκευή σημαντικού αριθμού δημόσιων κατοικιών και η τοποθέτηση μεγάλων εκτάσεων γης σε κοινοτικά καταπιστεύματα γης. Πρέπει να αγωνιστούμε για έναν ριζικό επαναπροσδιορισμό της στέγασης ως ανθρώπινου δικαιώματος. Πολλοί εξακολουθούν να χρησιμοποιούν μεθόδους όπως οι καταλήψεις για να επιστήσουν την προσοχή στη στεγαστική κρίση και στην αποτυχία των κυβερνήσεων να προστατεύσουν τους ανθρώπους από την έλλειψη στέγης, ακόμη και όταν τα σπίτια παραμένουν κενά για τους επενδυτές. Οι φοιτητές στην Ιταλία διαμαρτύρονται για την έλλειψη οικονομικής στέγης στήνοντας σκηνές στις πανεπιστημιουπόλεις. Τελειώνοντας, θα έλεγα ότι δεν μπορούμε να αφήσουμε τη στεγαστική κρίση να ξεδιπλωθεί με αόρατους τρόπους, πρέπει να την κάνουμε ορατή με οποιοδήποτε μέσο έχουμε στη διάθεσή μας.
Σημείωση:
Από την άποψη της πολεοδομίας ο εξευγενισμός είναι ένα κοινωνικοοικονομικό φαινόμενο που χαρακτηρίζεται από την αγορά και την ανακαίνιση κατοικιών και καταστημάτων σε μια υποβαθμισμένη αστική γειτονιά, η οποία με τη πάροδο του χρόνου οδηγεί στην αναβάθμισή της και στην αύξηση της αξίας των ακινήτων και των ενοικίων.
Δημήτρης Γκιβίσης
