Σε άρθρο μου πριν από σχεδόν τριάντα χρόνια («Η ιδεολογία στη μεταπολεμική Ελλάδα», περιοδικό «Λεβιάθαν», τεύχος 13, 1993, σ. 123-148), είχα μεταξύ άλλων αποπειραθεί να εξηγήσω τη ραγδαία εκλογική άνοδο του ΠΑΣΟΚ κατά τα πρώτα χρόνια μετά τη δικτατορία. Το ερμηνευτικό μου σχήμα στηριζόταν στη (φουκοϊκής έμπνευσης) διαπίστωση πως στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία δεν είχαν αναπτυχθεί μηχανισμοί και πρακτικές γενικευμένης και εσωτερικευμένης πειθαρχικής εξουσίας, όπως στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης, και ότι αυτή την κατάσταση, που κατά την άποψή μου σηματοδοτούσε ο όρος «λαϊκισμός», κατάφερε το ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου να εκμεταλλευτεί προς όφελός του κατά τρόπο εντυπωσιακά αποτελεσματικό.
Σε πολύ πιο πρόσφατο άρθρο μου στην «Εφ.Συν.» (24.1.2017 – «Η “ανορθογραφία του 2012”»), λαμβάνοντας υπόψη την περαιτέρω μετεξέλιξη του ΠΑΣΟΚ και συγκρίνοντας τον ιστορικό του ρόλο με εκείνον των δυτικοευρωπαϊκών σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων, έλεγα ότι του «έλαχε ο κλήρος του δύσκολου έργου να συμπυκνώσ[ει] σε ελάχιστες δεκαετίες τον ιστορικό χρόνο της στρατηγικής ενσωμάτωσης της απείθαρχης ελληνικής κοινωνίας στον ευρωπαϊκό καπιταλισμό». Σε τούτο οφείλεται, όπως υποστήριζα, ο «αλλοπρόσαλλος και ατσούμπαλος χαρακτήρας» της ιστορίας τού εν λόγω κόμματος.
Ας δούμε λοιπόν λίγο πιο συγκεκριμένα τούτον τον «ατσούμπαλο χαρακτήρα». Κατά τα πρώτα χρόνια μετά τη Μεταπολίτευση, είχαμε συνύπαρξη υπεραριστερών νεολαίων που ανταγωνίζονταν τους κνίτες για το ποιος είναι γνησιότερος εκφραστής του λενινισμού, με κεντροδεξιά στελέχη της προδικτατορικής Ενωσης Κέντρου στην ηγεσία του κόμματος. Κατά τα πρώτα χρόνια της κυβερνητικής του θητείας, το ΠΑΣΟΚ εφάρμοσε πολιτικές αστικού εκσυγχρονισμού με σοσιαλδημοκρατικό προσανατολισμό (ΕΣΥ, εκσυγχρονισμός οικογενειακού δικαίου, εκδημοκρατισμός τριτοβάθμιας εκπαίδευσης). Επιπρόσθετο σταθερό χαρακτηριστικό που συνέβαλε περαιτέρω στον ιδεολογικό «εμπλουτισμό», από τη δεκαετία του 1970 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1990, ο εθνικιστικός λόγος. Ο οποίος αρχικά είχε προσλάβει έναν «αντιιμπεριαλιστικό», αντι-ΝΑΤΟϊκό χαρακτήρα («Η Ελλάδα ανήκει στους Ελληνες», «Βυθίσατε το Χόρα»), και κατόπιν σκέτα εθνικιστικό (σκληρή στάση στο «Σκοπιανό», εμπάργκο στη γειτονική χώρα). Και κατόπιν έχουμε το ΠΑΣΟΚ που πρωτοστάτησε στις δύο βασικές φάσεις της νεοφιλελεύθερης «προσαρμογής». Ενταξη στην ΟΝΕ και στην ευρωζώνη με το ΠΑΣΟΚ του Κώστα Σημίτη, πρώτο Μνημόνιο με εκείνο του Γιώργου Παπανδρέου.
Μόνιμα στοιχεία σε όλη αυτή την αλλοπρόσαλλη πορεία, κάποια θεμελιώδη χαρακτηριστικά του παραδοσιακού ελληνικού πολιτικού συστήματος, που το ΠΑΣΟΚ όχι απλώς δεν απέβαλε αλλά πλήρως αφομοίωσε προσαρμόζοντάς τα στα δικά του δεδομένα: πελατειακές σχέσεις με το εκλογικό του κοινό, γραφειοκρατικός έλεγχος των συνδικαλιστικών οργανώσεων. Και κάτι ακόμα, που θα ήταν λάθος να το προσπεράσουμε ως τυχαίο γεγονός.
Το πρώτο μεγάλο οικονομικό σκάνδαλο μετά τη δικτατορία συνέβη επί ΠΑΣΟΚ. ΠΡΙΝ από τη νεοφιλελευθεροποίησή του. Το σκάνδαλο Κοσκωτά, πέρα από το καθαρά οικονομικό του μέγεθος, ήταν σημαντικό διότι δημιούργησε «κουλτούρα σκανδάλων» στη χώρα μας. Ο κόσμος έμαθε να αποδέχεται κυνικά ότι οι ισχυροί τούτου του κόσμου είναι οικονομικά ανεξέλεγκτοι και να προσαρμόζει τη δική του συμπεριφορά ανάλογα. (Θυμάμαι το 1989, όταν είχα διαμαρτυρηθεί σε μικροεπιχειρηματία για μια υπερβολικά μεγάλη χρέωση, μου είχε απαντήσει: «Δεν είναι πολλά αυτά – πολλά είναι τα λεφτά που βγάζουν οι Κοσκωτάδες.»)
Σε ένα πρώτο επίπεδο ανάλυσης, το ιστορικό φαινόμενο του ΠΑΣΟΚ θα μπορούσε βέβαια να χαρακτηριστεί ακραίος πολιτικός οπορτουνισμός. Πιστεύω όμως ότι πρόκειται για κάτι βαθύτερο. Δεδομένου ότι από την ίδρυσή του έχει αλλάξει κάμποσες ηγεσίες και οργανωτικές δομές, δεν έχουμε να κάνουμε με ενιαίο πολιτικό φορέα που συνειδητά ακολουθεί καιροσκοπική πολιτική στο διηνεκές. Το ΠΑΣΟΚ, λόγω της ιδιόμορφης θέσης του στη σύγχρονη ελληνική ιστορία, λειτουργεί τρόπον τινά ως ο ιδεολογικός καθρέφτης της σύγχρονης ελληνικής πολιτικής. Τούτο δεν σημαίνει ότι αντανακλά πιστά την πολιτική πραγματικότητα. Αλλά ότι το πολιτικό μόρφωμα «ΠΑΣΟΚ» συγκροτεί μια ιδεολογική αναπαράσταση της ελληνικής πολιτικής την οποία –ασυνείδητα, σ’ έναν βαθμό– φέρουν στη σκέψη τους οι περισσότεροι Ελληνες πολίτες.
Υπό αυτή την έννοια, το ΠΑΣΟΚ υπερβαίνει τον εαυτό του ως κόμμα. Παρ’ ότι έχει κλείσει πλέον δεκαετία από το πάλαι ποτέ εκλογικά κραταιό ΠΑΣΟΚ, «το ΠΑΣΟΚ είναι εδώ… ΩΣ ΙΔΕΑ δυνατό». Οπου η «ιδέα», εν προκειμένω, θα μπορούσε να συνοψιστεί ως εξής: Στους ισχυρούς, ΟΛΑ επιτρέπονται. Οπως το να είναι στελέχη «σοσιαλιστικού» κόμματος και να εμπλέκονται σε μεγάλα οικονομικά σκάνδαλα. Ή να είναι ευρωβουλευτές του κόμματος που το 1982 αναγνώρισε την Εθνική Αντίσταση και το 2017 να εγκαλούν υπουργό του ΣΥΡΙΖΑ επειδή αρνήθηκε να πάει σε κορυφαία ευρωπαϊκή αντικομμουνιστική εκδήλωση, με το σκεπτικό ότι το 1943 οι κομμουνιστές έσφαξαν τους παππούδες τους.
Ο Κύρκος Δοξιάδης είναι ομότιμος καθηγητής της Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
