Από τα έθιμα της Εκκλησίας που λαμβάνουν χώρα σε ολόκληρη την εθνική επικράτεια, η γιορτή των Θεοφανίων κατέχει μια ιδιάζουσα θέση. Είναι μια τελετουργία που διεκπεραιώνεται εκτός ναών και, σε αντίθεση με την περιφορά του Επιταφίου και την Ανάσταση, κατέχουν πρωταγωνιστικό ρόλο σε αυτήν απλοί πιστοί – όσοι βουτάνε στα ύδατα για να πιάσουν τον σταυρό. Με άλλα λόγια, πρόκειται για δημόσιο θέαμα που προσλαμβάνει σχεδόν διαστάσεις δημόσιου αθλήματος, με τον εκάστοτε ιερωμένο στον ρόλο του «διαιτητή».
Με αυτήν την ελαφρώς «βλάσφημη» εισαγωγή, θέλω να επισημάνω δύο πράγματα. Πρώτον, πρόκειται για μια εκκλησιαστική «φαντασμαγορία» που αναμενόμενο είναι να έλκει τα φώτα της δημοσιότητας και συνεπώς να αποτελεί προνομιακό πεδίο για άσκηση επικοινωνιακής πολιτικής από στελέχη όλων των κοινοβουλευτικών κομμάτων. Δεύτερον, οι «κοσμικές» διαστάσεις της τελετουργίας (καίρια συμμετοχή απλών πιστών, δημόσιο «αθλητικού τύπου» θέαμα) σηματοδοτούν μια οργανική διασύνδεση του εθίμου με τον πολιτισμό της σύγχρονης εποχής.
Ας δούμε λοιπόν τον ρόλο της Αριστεράς σε όλη αυτή την ιδεολογική κατάσταση. Θέλω εκ προοιμίου να διευκρινίσω πως δεν τάσσομαι ανεπιφύλακτα εναντίον της παρουσίας του προέδρου του ΣΥΡΙΖΑ Αλέξη Τσίπρα στην τελετή αγιασμού των υδάτων στον Πειραιά. Απλώς, οι φωτογραφίες όπου αυτός παρουσιάζεται με τον Αρχιεπίσκοπο και με περιβόητο μεγαλοεπιχειρηματία/μεγαλοπαράγοντα, μαζί με τα σχόλια και τις αντιδράσεις που αυτές προκάλεσαν, με έβαλαν σε κάποιες σκέψεις τις οποίες μοιράζομαι σε τούτο το κείμενο.
Πρώτα απ’ όλα, το κοινωνικό/ιστορικό πλαίσιο. Η επιβίωση του συγκεκριμένου εθίμου μαζί με την ενθουσιώδη συμμετοχή του κόσμου σε αυτό αποτελεί όντως ένδειξη του πόσο βαθιά ριζωμένη είναι ακόμη η θρησκευτική πίστη σε πολλούς συμπολίτες μας, συμπεριλαμβανομένων και ατόμων νεαρής ηλικίας. Είναι από τις περιπτώσεις όπου διαπιστώνεται η αλήθεια της θεωρίας του Λουί Αλτουσέρ για τους ιδεολογικούς μηχανισμούς, στην οποία υποστηρίζει πως η αποτελεσματικότητα της ιδεολογικής πίστης συνίσταται κυρίως στην πρακτική διάσταση των τελετουργιών που λαμβάνουν χώρα στους εν λόγω μηχανισμούς. Να καταδύεσαι σε παγωμένα νερά Γενάρη μήνα για να πιάσεις έναν σταυρό χωρίς να πιστεύεις είναι λιγάκι δύσκολο. Ακόμη και να συμμετέχεις ως απλός θεατής σε τέτοια διαδικασία προϋποθέτει κάποιου είδους πίστη.
Επειτα, ιδίως με δεδομένη τούτη την κοινωνική/ιστορική συνθήκη, όπως ήδη είπαμε, υπάρχει η διάσταση της πολιτικής επικοινωνίας. Σε -ακήρυχτη ακόμα, έστω- προεκλογική περίοδο, δύσκολο να αντιπαρέλθει ακόμη και ηγέτης της Αριστεράς τον «πειρασμό» της συμμετοχής -από κοινού με λοιπούς «επισήμους»- στην ευκαιρία για δημόσια προβολή που παρέχει μια τέτοια λαοφιλής τελετή. Και το ζήτημα εδώ δεν τίθεται μόνο με όρους «φτηνά επικοινωνιακούς». Ενας πολιτικός της Αριστεράς οφείλει όντως να δείχνει πως βρίσκεται κοντά στον απλό κόσμο – τόσο στις χαρές και γιορτές του όσο και στις λύπες και δυσκολίες του.
Πάμε τώρα στην άλλη πλευρά του ζητήματος. Η άλλη πλευρά, εκείνη των επιφυλάξεων ή και αντιρρήσεων για τη συμμετοχή της Αριστεράς σε τέτοιου είδους τελετές, δεν έχει να κάνει με αφηρημένες φιλοσοφικές αρχές περί υλισμού και αθεϊσμού της Αριστεράς. Δεν μας ενδιαφέρει εδώ μια Αριστερά που θέλει να διορθώσει τις θρησκόληπτες δοξασίες του αμόρφωτου κόσμου και να τον οδηγήσει στον δρόμο της φιλοσοφικής ή και επιστημονικής ορθότητας. Χωρίς να υποτιμώ βέβαια καθόλου τη σημασία της λαϊκής επιμόρφωσης, τούτη αφορά προγράμματα επιμορφωτικών σεμιναρίων, όχι το πώς διεξάγεται ο προεκλογικός αγώνας σε επίπεδο δημόσιας παρουσίας ηγετικών στελεχών.
Οσον αφορά και τη δική της ιδεολογία, η έμφαση της Αριστεράς είναι στην πρακτική αποτελεσματικότητα. Πρακτικά και ιστορικά, και με ελάχιστες φωτεινές εξαιρέσεις, το πρόβλημα με τη θρησκευτική ιδεολογία δεν έγκειται στο ότι οδηγεί τον κόσμο σε λανθασμένες δοξασίες, αλλά στο ότι είναι κατ’ εξοχήν η ιδεολογία της συντήρησης. Ητοι η ιδεολογία που οδηγεί τους ανθρώπους σε συντηρητικές επιλογές – εν γένει. Χωρίς το χριστιανικό δόγμα να τάσσεται ρητά και συγκεκριμένα υπέρ του καπιταλιστικού συστήματος (κάθε άλλο, με μία έννοια), η θρησκευτική πίστη κατευθύνει τον περισσότερο κόσμο προς την υποταγή του στην υπάρχουσα κατάσταση. Τον απομακρύνει από την πεποίθηση πως είναι ικανός να πάρει τις τύχες του στα χέρια του. Σχηματοποιώντας, υπ’ αυτή την έννοια, σε άμεσο πολιτικό επίπεδο, το πρόβλημα με τη θρησκευτική πίστη δεν έγκειται στο ότι είναι αντι-επιστημονική αλλά στο ότι είναι αντι-δημοκρατική.
Επαναλαμβάνοντας ότι δεν έχω κατασταλαγμένη άποψη επί του συγκεκριμένου: Κάποιοι βλέποντας τον πρόεδρο του ΣΥΡΙΖΑ στην τελετή των Θεοφανίων μπορεί να σκέφτηκαν: «Αφού και ο Τσίπρας ασπάζεται τα πιστεύω της Δεξιάς, γιατί να μην ψηφίσω τη Δεξιά;»
Ο Κύρκος Δοξιάδης είναι Oμότιμος καθηγητής της Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
