Οι τρεις διαστάσεις της ηγεμονίας αντιστοιχούν λοιπόν στα τρία «επίπεδα» που συναποτελούν τον κοινωνικό σχηματισμό σύμφωνα με την κλασική μαρξιστική θεωρία: οικονομία, πολιτική, ιδεολογία. Ακολουθώντας μια κάπως πιο σύγχρονη προσέγγιση –ας πούμε φουκοϊκής προέλευσης–, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε στην ηγεμονία και μια τέταρτη διάσταση: εκείνη της –επιστημονικής κυρίως, αλλά όχι μόνο– γνώσης. Η οποία γνώση δεν αποτελεί ξεχωριστό επίπεδο, καθ’ ότι ενυπάρχει, με διαφορετικό τρόπο, σε καθένα από τα τρία διακριτά επίπεδα.
Η ιδιαιτερότητα της γνωσιακής ηγεμονίας συνίσταται στο ότι, εκ πρώτης όψεως, δεν έχει ταξικό πρόσημο. Η κατοχή των μέσων παραγωγής και η χρήση της κρατικής καταπίεσης και της ιδεολογικής συναίνεσης για τη διαιώνιση της αστικής κυριαρχίας είναι ταξικές εξ ορισμού. Η επιστημονική γνώση, μαζί με τις πρακτικές και τους θεσμούς που τη συνοδεύουν –τεχνολογία, έρευνα, εκπαίδευση–, είναι «ταξικά ουδέτερη», κατά το ότι εκπηγάζει από την ορθολογικότητα του Διαφωτισμού και, «καλώς εχόντων των πραγμάτων», αποβαίνει ωφέλιμη για το σύνολο της ανθρωπότητας. Οι πολλαπλές εξουσιαστικές χρήσεις της γνώσης –τις οποίες έχει καταδείξει με το σύνολο του έργου του ο Μισέλ Φουκό– οφείλουν σε τεράστιο βαθμό την εξουσιαστική τους αποτελεσματικότητα ακριβώς στο γεγονός ότι πείθουν τον πολύ κόσμο πως επενεργούν θετικά επί της διαβίωσής του – είτε ως διευκολύνσεις στην εργασία και την καθημερινότητά του που προσφέρει η τεχνολογία είτε ως επαύξηση της ευζωίας και των δεξιοτήτων του που παρέχουν οι βιολογικές επιστήμες και οι εκπαιδευτικές πρακτικές.
Η συρρίκνωση του κοινωνικού κράτους ήταν η πρώτη έκφανση της κρίσης στη γνωσιακή ηγεμονία του καπιταλισμού. Παρ’ ότι κατά βάσιν πολιτικο-οικονομική επιλογή, είχε μια καθοριστική γνωσιακή διάσταση, κατά το ότι αποδυναμώθηκε μεταξύ άλλων και το ιατρικό σκέλος της κοινωνικής πολιτικής. Περικοπές δαπανών στη δημόσια υγεία συνεπάγονταν και μικρότερη δυνατότητα για έρευνα αλλά και μέριμνα σχετικά με την υγεία του πληθυσμού. Ταυτόχρονα, και σε αγαστή συνέργεια με τις νεοφιλελεύθερες κρατικές πολιτικές, οι πολυεθνικές φαρμακοβιομηχανίες μετατόπισαν σκόπιμα και συνειδητά τον στόχο της ιατρικής έρευνας. Από την επίτευξη της μέγιστης δυνατής αποτελεσματικότητας στην πρόληψη και θεραπεία των ασθενειών, τούτος επαναπροσδιορίστηκε ως η επίτευξη του μέγιστου δυνατού κέρδους από την παραγωγή φαρμάκων. Η αποκαρδιωτική αδυναμία αντιμετώπισης της πανδημίας, που άλλαξε άρδην την παγκόσμια καθημερινότητα, δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία, αλλά συνέπεια συνειδητών επιλογών του συστήματος, που οδήγησαν στην πρώτη σημαντική κρίση της γνωσιακής ηγεμονίας του. Το αντιεμβολιαστικό φαινόμενο δεν είναι παρά ένα πρώτο κραυγαλέο σύμπτωμα της απώλειας του ηγεμονικού ρόλου της επιστήμης στον σύγχρονο καπιταλισμό.
[i] Antonio Gramsci, Selections from the Prison Notebooks (μτφρ.: Quintin Hoare και Geoffrey Nowell Smith), Λονδίνο: Lawrence & Wishart, 1971, σ. 161
Ο Κύρκος Δοξιάδης είναι καθηγητής της Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
