Macro

Κύρκος Δοξιάδης: Η κρίση της γνωσιακής ηγεμονίας

Στα «Τετράδια της φυλακής», ο Αντόνιο Γκράμσι έγραφε: «…ενώ η ηγεμονία είναι ηθικο-πολιτική, οφείλει να είναι και οικονομική, πρέπει αναγκαστικά να στηρίζεται στην αποφασιστική λειτουργία που ασκεί η ηγετική ομάδα στην καρδιά της οικονομικής δραστηριότητας» [1]. Αναγνώριζε λοιπόν στην ηγεμονία δύο σκέλη: ένα ηθικο-πολιτικό ή ιδεολογικο-πολιτικό και ένα οικονομικό. Αναλυτικότερα, και χωρίς να προδίδουμε την ουσία της γκραμσιανής θεωρίας, θα μπορούσαμε να μιλάμε για τρεις διαστάσεις της ηγεμονίας: ιδεολογική, που σημαίνει επίτευξη στοιχειώδους συναίνεσης προς όφελος των κυρίαρχων κοινωνικών δυνάμεων, πολιτική, που σημαίνει έλεγχος του κρατικού μηχανισμού, και οικονομική, ήτοι, σύμφωνα με τη μαρξιστική εννοιολογία, κατοχή των μέσων παραγωγής και συνακόλουθη κυριαρχία επί της οικονομικής δραστηριότητας.

Οι τρεις διαστάσεις της ηγεμονίας αντιστοιχούν λοιπόν στα τρία «επίπεδα» που συναποτελούν τον κοινωνικό σχηματισμό σύμφωνα με την κλασική μαρξιστική θεωρία: οικονομία, πολιτική, ιδεολογία. Ακολουθώντας μια κάπως πιο σύγχρονη προσέγγιση –ας πούμε φουκοϊκής προέλευσης–, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε στην ηγεμονία και μια τέταρτη διάσταση: εκείνη της –επιστημονικής κυρίως, αλλά όχι μόνο– γνώσης. Η οποία γνώση δεν αποτελεί ξεχωριστό επίπεδο, καθ’ ότι ενυπάρχει, με διαφορετικό τρόπο, σε καθένα από τα τρία διακριτά επίπεδα.

Με όρους πραγματικής ιστορίας, η «γνωσιακή ηγεμονία» στην καπιταλιστική νεωτερικότητα συνίσταται στο γεγονός ότι η κυρίαρχη τάξη χρησιμοποιεί την επιστημονική γνώση προς όφελός της και σε μεγάλο βαθμό ελέγχει τον τρόπο διαμόρφωσής της αλλά και τη διαδικασία της διάχυσής της στο κοινωνικό σύνολο. Τεχνολογικές εφαρμογές, έρευνα και εκπαιδευτικό σύστημα είναι οι συγκεκριμένοι τομείς που συμβάλλουν στην άσκηση γνωσιακής ηγεμονίας από μέρους των κυρίαρχων δυνάμεων του καπιταλισμού.

Η ιδιαιτερότητα της γνωσιακής ηγεμονίας συνίσταται στο ότι, εκ πρώτης όψεως, δεν έχει ταξικό πρόσημο. Η κατοχή των μέσων παραγωγής και η χρήση της κρατικής καταπίεσης και της ιδεολογικής συναίνεσης για τη διαιώνιση της αστικής κυριαρχίας είναι ταξικές εξ ορισμού. Η επιστημονική γνώση, μαζί με τις πρακτικές και τους θεσμούς που τη συνοδεύουν –τεχνολογία, έρευνα, εκπαίδευση–, είναι «ταξικά ουδέτερη», κατά το ότι εκπηγάζει από την ορθολογικότητα του Διαφωτισμού και, «καλώς εχόντων των πραγμάτων», αποβαίνει ωφέλιμη για το σύνολο της ανθρωπότητας. Οι πολλαπλές εξουσιαστικές χρήσεις της γνώσης –τις οποίες έχει καταδείξει με το σύνολο του έργου του ο Μισέλ Φουκό– οφείλουν σε τεράστιο βαθμό την εξουσιαστική τους αποτελεσματικότητα ακριβώς στο γεγονός ότι πείθουν τον πολύ κόσμο πως επενεργούν θετικά επί της διαβίωσής του – είτε ως διευκολύνσεις στην εργασία και την καθημερινότητά του που προσφέρει η τεχνολογία είτε ως επαύξηση της ευζωίας και των δεξιοτήτων του που παρέχουν οι βιολογικές επιστήμες και οι εκπαιδευτικές πρακτικές.

Η γνωσιακή ηγεμονία των κυρίαρχων τάξεων στον καπιταλισμό συνίστατο ακριβώς σε αυτή την «αταξική» θετικότητα των εφαρμογών της επιστημονικής γνώσης. Η καπιταλιστική εξουσία ήταν διττά παραγωγική κατά το ότι η πολυσχιδής χρήση της επιστήμης τής εξασφάλιζε την καθαυτό οικονομική παραγωγή εμπορευμάτων από κοινού με τη στοιχειώδη ευημερία των κατώτερων και μεσαίων τάξεων που αποτελούσε αναγκαία προϋπόθεση της κοινωνικής συνοχής. Ολα αυτά όμως, μέχρι την παγκόσμια επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού.

Η συρρίκνωση του κοινωνικού κράτους ήταν η πρώτη έκφανση της κρίσης στη γνωσιακή ηγεμονία του καπιταλισμού. Παρ’ ότι κατά βάσιν πολιτικο-οικονομική επιλογή, είχε μια καθοριστική γνωσιακή διάσταση, κατά το ότι αποδυναμώθηκε μεταξύ άλλων και το ιατρικό σκέλος της κοινωνικής πολιτικής. Περικοπές δαπανών στη δημόσια υγεία συνεπάγονταν και μικρότερη δυνατότητα για έρευνα αλλά και μέριμνα σχετικά με την υγεία του πληθυσμού. Ταυτόχρονα, και σε αγαστή συνέργεια με τις νεοφιλελεύθερες κρατικές πολιτικές, οι πολυεθνικές φαρμακοβιομηχανίες μετατόπισαν σκόπιμα και συνειδητά τον στόχο της ιατρικής έρευνας. Από την επίτευξη της μέγιστης δυνατής αποτελεσματικότητας στην πρόληψη και θεραπεία των ασθενειών, τούτος επαναπροσδιορίστηκε ως η επίτευξη του μέγιστου δυνατού κέρδους από την παραγωγή φαρμάκων. Η αποκαρδιωτική αδυναμία αντιμετώπισης της πανδημίας, που άλλαξε άρδην την παγκόσμια καθημερινότητα, δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία, αλλά συνέπεια συνειδητών επιλογών του συστήματος, που οδήγησαν στην πρώτη σημαντική κρίση της γνωσιακής ηγεμονίας του. Το αντιεμβολιαστικό φαινόμενο δεν είναι παρά ένα πρώτο κραυγαλέο σύμπτωμα της απώλειας του ηγεμονικού ρόλου της επιστήμης στον σύγχρονο καπιταλισμό.

Οικονομικές, πολιτειακές και ιδεολογικές κρίσεις συνοδεύουν την ιστορία του καπιταλισμού από γεννησιμιού του. Στον βαθμό που οι αιτίες τους εντοπίζονται στα «τρία επίπεδα» του συστήματος, τούτο –αργά ή γρήγορα– κατορθώνει να τις υπερβαίνει, αφομοιώνοντας τα στοιχεία που τις προξενούν. Η επιστημονική ορθολογικότητα είναι το «έξωθεν δάνειο» του καπιταλισμού από τον Διαφωτισμό. Και ο τελευταίος τώρα απολαμβάνει την τραγική εκδίκησή του.

[i] Antonio Gramsci, Selections from the Prison Notebooks (μτφρ.: Quintin Hoare και Geoffrey Nowell Smith), Λονδίνο: Lawrence & Wishart, 1971, σ. 161

Ο Κύρκος Δοξιάδης είναι καθηγητής της Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών